KALKINMA KAVRAMI NEREYE GİDİYOR?

1. KALKINMA KAVRAMI NEREYE GİDİYOR? Dr. Hakan MIHCI Hacettepe Üniversitesi İngilizce İktisat Bölümü Öğretim Üyesi “Zor Zamanlarda İktisat II” Sempozyumu: Quo Vadis Oeconomia? 12 Mayıs 2011 Beytepe, Ankara

2. Savlar: 1-Kalkınmanınne anlamageldiğianlaşılmadıkça, hangiülkeninkalkınmışveyakalkınmamışolduğununbelirlenmesigüçleşmektedir. 2- Kalkınmaolgusunagetirilenyaklaşımlarzamaniçindesüreklideğişikliğeuğramıştır. Sunumun Temel Amacı:Kalkınmanıntanımıveölçülmesindetarihselzamaniçindeortayaçıkandeğişikliklerisaptamak ve kalkınma kavramının nereye doğru gittiğini anlamaya çalışmaktır.

3. Genel Anlamda Kalkınma Nasıl Tanımlanabilir? • Kalkınma birçokülkeninulaşmakistediğitemel “amaç” veaynızamandaiktisadiveiktisadiolmayanbirdizideğişkendeköklüdeğişikliklereyolaçanbir “süreçtir”.

4. Kalkınma Kavramının Yaygın Kullanımı • İkinci Dünya Savaşı sonrasına rastlar. • İktisat Bilimi ortaya çıkışından bu yana kalkınma olgusuyla yakından ilgilenmiştir. • Adam Smith’in “maddi ilerleme”, • J. S.Mill’in “iktisadiilerleme” kavramları ile kalkınma kavramı özdeş tutulabilir.

5. BATILILAŞMA, SANAYİLEŞME VE MODERNLEŞME ANLAMINDA KALKINMA • Sanayi devrimi ve kapitalist üretim tarzının yayılmasıyla Batı her türdenilerlemevemodernliğinmerkezihaline gelmiştir. • W.W. Rostow “HerşeyNasılBaşladı” (How It All Begun) adlıkitabında modern kapitalistekonomininkökenlerininBatıAvrupa’daaranmasıgerektiğinibelirtirken, • “Siyaset ve İktisadi Büyümenin Aşamaları” (Politics and Stages of Economic Growth) başlıklıçalışmasında dasanayileşmeninzamaniçerisinde “modernliğinsimgesi” halinegeldiğinivurgulamaktadır. • Zaman içinde batılılaşma, sanayileşmevemodernleşme, iktisadivetoplumsalyaşamdatümdünyayaegemenliğinikabulettirenbirparadigmayadönüşmüş; “ilerleme/kalkınma” kavramlarıylaözdeşolarakkullanmıştır.

6. Batılılaşma Anlamında Kalkınma • F. Başkaya (KalkınmaİktisadınınYükselişiveDüşüşü): • “Kalkınmakavramı, diğerlerinin de Batınınbugünküdurumunagelmelerigerektiği, bununmümkünvegerekliolduğu, buamacaulaşmakiçin, toplumlarıntarihselgeçmişlerininürünüolan, kültürel, ideolojik, etikv.b. kalıntılardanuzaklaşmalarıgerektiği, kendigeçmişlerindenmiraskalanlahesaplaşmalarıgerektiği, düşüncesiniiçeriyor.”

7. Modernleşme Anlamında Kalkınma • Ç. Keyder (UlusalKalkınmacılığınİflası): • “Modernleştirmeyidahaaktifolaraküstlenenulusalkalkınmacıdevletelitleriaçısından, modernliktoplumun belli ilkeleretrafındaörgütlenmesianlamınageliyordu. Bununiçin de “modern” olarakkabuledilmeyenilişkiler, bağlantılar,kimliklerreddedilmeliydi.”

8. Batılılaşma ve Modernleşme Anlamında Kalkınma Olanaklı Mıdır? • M. A. Kılıçbay (CumhuriyetYadaBireyOlmak): • “BöylecebuhaliyleBatılılaşma (veyaçağdaşlaşma, modernleşme) banasahtebirsorunmuşgibigözükmektedir, çünküyaşanmışbirtarihinsonuçlarınaulaşılmakistenirken, butarihin(Batı’yıoluşturantarih) başlıcayaratılarındanbiriolanbireyiüretmeyibaşaramamışolanDoğutoplumları,genede batılılaşmaprogramınınişleyebileceğinisanmaktadırlar. Tarihikikereaynıbiçimdeyaşanmaz, yoksatariholmazdı.”

9. İktisadi Büyüme Anlamında Kalkınma • 1940’ların sonlarından 1970’lerin ortalarınakadargeçendönemiçerisinde (“Altın Çağ”), kalkınmakavramıiktisadibüyümeileeşanlamlıbirkavramgibidüşünülmüştür. İrma Adelman (1961): “İktisadikalkınmabirekonomininkişibaşınadüşengelirindekibüyümeoranınındüşükveyanegatifolmasıdurumundan, önemlivesürekliolarakartandüzeyeulaştığısüreçolaraktanımlanır.” • Kalkınmanın ölçümünde belirlioranlardaki (%3-%5 veyadahafazla) yıllık GSMHveya kişi başına GSMH artış oranı kullanılmıştırvehalende kullanılmaktadır.

10. Neden İktisadi Büyüme Kalkınmayla Özdeşleştirildi? i- Kapitalizmin tarihsel gelişim sürecinde kalkınmanın anahtarı hızlı iktisadi büyüme olarak görülmüştür (B. Ingham). ii- İktisadi büyüme sürecinin işsizlik, yoksulluk,gelirdağılımıgibiGOÜ’inkarşıkarşıyaolduğucanalıcısorunların çözümü için yeterli kaynağı yaratacağına inanılmıştır (F. Şenses). iii- İktisadi büyüme aynı zamanda GÜ’in sorunu ve ilgi odağı haline gelmiştir (H. Arndt).

11. Yapısal Değişiklik Anlamında Kalkınma • C. Clark (İktisadi İlerlemenin Koşulları-The Conditions of Economic Progress-1940): • “Sektörel dönüşüm”: İktisadibüyümesürecindeekonomininüretimveistihdamyapısıdeğişir. • Bu süreçte, birincilsektörünbüyükbirkısmınıoluşturantarımınönemiimalat -ikincilsektör- vehizmetler -üçüncülsektör- e göreazalır. • Böylece, birülkeninkalkınmadüzeyininbelirlenmesinde, ekonomisininsektöreldönüşümügerçekleştirmeoranınabakılmayabaşlanmış ve özellikle sanayi üretiminin ulusal gelir içindeki payının GÜ ile karşılatırılabilecek bir düzeye (%20 ler ve üzeri) çıkartılması kalkınmışlık ölçütü olarak kullanılmıştır.

12. Yapısal Değişiklik Anlamında Kalkınma (Devam) • S. Kuznets(Ulusların İktisadi Büyümesi-Economic Growth of Nations-1971): • Ulusalgelirinuzundönemdeki (1700-1960) değişimeğiliminivebudeğişimeeşlikedensermayebirikimivegelirdağılımındakideğişiklikleriyapısal değişim çerçevesinde ortayakoymuştur. • H. Cheneryve M. Syrquin (Kalkınma Örüntüleri-Patterns of Development-1975): • Ulusalgelirileyapısalgöstergelerarasındakiilişkileriekonometrikyöntemlerkullanarakincelemişlerve GOÜ için “kalkınmaörüntüleri” oluşturmuşlardır. • Yapısal değişiklik anlamında kalkınmaya yaklaşımda iktisadi değişkenlerin yanısıra sosyal değişkenler de analize dahil edilmeye başlanmıştır.

13. İktisadi Büyümenin “Altın Çağı”

14. Yavaş Sosyal Değişim: Gelir Dağılımı ve Yoksulluk Sorunları

15. İktisadi Büyümeden İnsani Kalkınmaya Geçiş • H. Chenery v.d. (Yeniden Dağıtım ile Büyüme – Redistribution with Growth -1974) • I. Adelman ve C. Morris (GOÜ’de İktisadi Büyüme ve Sosyal Eşitlik- Economic Growth and Social Equity in Developing Countries -1983): • Mevcutvarlıklar (assets), büyümesürecininbaşlangıcında, toplumunbütünkesimlerineeşitolarakdağıtılabilinirse, hızlıiktisadibüyümeninyaratacağıgelirartışlarıdahaadilolarakpaylaşılabilinir.

16. İktisadi Büyümeden İnsani Kalkınmaya Geçiş (Devam) • ILO’nun “temel gereksinimler yaklaşımı” (Dünya İstihdam Konferansı- 1976): • Yoksulluk sorununu çözemeyen bir iktisadi büyüme kalkınmayla özdeş sayılamaz. • Gelir dağılımı, beslenme, barınma, temiz içme suyuna erişim, sağlık ve eğitim gibi temel sorunlar çözülmeden kalkınma sağlanamaz.

17. İnsani Kalkınma Anlamında Kalkınma • D. Goulet (Zor Seçim: Kalkınma Kuramında Yeni Kavram-The Cruel Choice: A New Concept on the Theory of Development - 1971): • Geniş olarak tanımlanan kalkınma kavramı 3 temel bileşeni kapsamalıdır. 1- Yaşamı sürdürmeye yarayan temel gereksinimleri (life-sustanence); 2- Kendine değer vermeyi/saygı duymayı (self-esteem); 3- Özgürlüğü (freedom).

18. İnsani Kalkınma Anlamında Kalkınma (Devam) • A. K. Sen (“Kalkınma: Şimdi Nereye?”- “Development: Which Way Now?”- 1983): • Kalkınma bireylerin yetkilendirme hakkının(entitlement) sağlanması ve yeteneklerinin (capabilities) genişletilmesi süreci olarak ele alınmalıdır. • Kalkınmadan ve bireysel gönençten söz edilebilmesi için, bireyin potansiyelini yakalayabilmesinin koşulları yaratılmalıdır.

19. İnsani Kalkınmayı Ölçme Çabaları • M. D. Morris’in “Fiziki Yaşam Kalitesi Endeksi” (Physical Quality of Life Index -1979): İnsani kalkınma ile ilişkilendirilebilecek 3 gösterge kullanılmıştır : i- Biryaşındanbaşlayarakortalamayaşamsüresi, ii- Bebekölümleri, iii-Okuma-yazmaoranı Ülkeler her bir göstergeden aldıkları değerler (1-100 arasında) doğrultusunda birbirlerine göre sıralanmışlardır.

20. İnsani Kalkınma Endeksi • UNDP’nın İnsani Kalkınma Raporları (1990-2010) tarafından düzenli olarak her yıl hesaplanmaktadır. • Kalkınmanın üç temel amacına yönelik olarak kullanılan göstergelerden oluşmaktadır: i- “Doğumdan başlayarak ortalama yaşam beklentisi” ile ölçülen“uzun yaşam”; ii- “Yetişkinlerinokuma-yazmaoranı(2/3) veokullaşma oranlarının(1/3) ağırlıklıortalaması” ile ölçülen “bilgiye erişim”; iii- “Kişi başına reel GSYİH” ile ölçülen “yaşam standardı”.

21. İnsani Kalkınma Endeksi Nasıl Hesaplanır? • Herbirgöstergeiçin en yüksekperformansıgösterenülkeye 1, en düşükperformansıgösterenülkeye 0 değeriverilir. Diğerülkelerindeğerleribuikisınırarasındabelirlenir. • Aşamaaşamagerçekleştirilenhesaplamasürecindensonra, her ülkeiçintekbirendeksdeğerineulaşılmaktaveülkelerüçanagruptasıralanmaktadır: i- Düşükinsanigelişme (0.00-0.50), ii- Ortainsanigelişme (0.51-0.79) iii-Yüksekinsanigelişme (0.80-1.00)

22. İnsani Kalkınmanın Toplumsal Cinsiyet Boyutu • UNDP ülkelerin insani kalkınma performanslarını değerlendirirken toplumsal cinsiyetten kaynaklanan ciddi farklılıkların olduğunu saptamış ve 1995 yılından başlayarak Toplumsal Cinsiyete Bağlı Kalkınma Endeksi (Gender-Related Development Index) değerlerini yayınlamaya başlamıştır. • Endeks, insani kalkınma endeksi (İKE)ni oluşturan göstergeleri kadın ve erkekler arasındaki kazanım farklılıklarına göre hesaplamakta, elde edilen değerler İKE değerleriyle örtüşmediğinde toplumsal cinsiyet eşitsizliğinden söz edilmektedir. • Benzer şekilde, UNDP son yıllarda kadınların toplumsal yaşama katılımlarını da “Toplumsal Cinsiyet Yetkinlik Ölçümü” (Gender Empowerment Measure) ile saptamaya çalışmaktadır.

23. Sürdürülebilir Kalkınma Anlamında Kalkınma • Kalkınmaiktisatçılarının“sürdürülebilirlik”kavramınıanalizlerinedahiletmelerinintemelnedeni, iktisadibüyüme ve kalkınmaileçevreninkorunmasıarasındakidengeninkurulmasıyönündekiçabadır. • İnsanın en değerli zenginlik kaynağı olan doğal çevreyi geri döndürülemez bir biçimde tahrip eden iktisadi büyüme süreci sürdürülemez bir süreçtir.

24. Sürdürülebilir Kalkınma Kavramı Nasıl Tanımlanır? • Kavram ilk kez Birleşmiş Milletler Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu tarafından 1987 yılında yayınlan “Ortak Geleceğimiz” veya “Brundtland” başlıklı Rapor’da su şekilde tanımlanmıştır: “Sürdürülebilir kalkınma bugününgereksinimlerini, gelecekkuşaklarındakendigereksinimlerinikarşılayabilmeolanağındanödünvermeksizinkarşılayan kalkınmadır.”

25. Değerlendirme ve Sonuç • Kalkınmakavramıyaygınolarakkullanılmayabaşlanmasınınöncesindetoplumsalbilinçdüzeyineyükselmiş,batılılaşmavemodernleşmeyleözdeşleştirilmiştir. • AncakkalkınmanınBatılılaşmavemodernleşmeileözdeşleştirilmesinefarklıçevrelerdeneleştirileryöneltilmiştir. Bununla birlikte, GOÜ’eözgü, yerel (indigenous) kalkınmamodellerininoluşturulmasıalanındaciddiilerlemelerinkaydedildiğisöylenemez.

26. Değerlendirme ve Sonuç (Devam) • Kalkınmaiktisadınınöncülerininyaptığıgibi, kalkınmakavramınıniktisadibüyümeileözdeşleştirilmesinibugünpekçokiktisatçıbenimsememektedir. • Buna rağmen,büyümevesanayileşme, kalkınmanınyeterlideğilse bile, gereklikoşullarıarasındayeralmaktadır. Asılsorunbüyümenin, kalkınmanındiğerboyutlarıüzerindevenihaiamacınayönelik olarakyaratabileceğietkiler çerçevesindeele alınmasıdır. • Sektöreldönüşümüntekbaşınakalkınmaanlamınagelmediğianlaşılmıştır. Yapısaldeğişiklikyaklaşımı, iktisadideğişkenlerinyanısıra, iktisadiolmayanbirdizideğişkeni (sosyal, kurumsaldeğişkenlergibi) de incelemealanınadahilettiğiölçüde, kalkınmakavramınıdahakapsamlıdüzeydeaçıklamaolanağınasahipolacaktır.

27. Değerlendirme ve Sonuç (Devam) • Kalkınmanınuzunsüredahaçoknicelikselve iktisadi boyutuylatanımlanması son onyıllardasıkçaeleştirilmiştir. • Kalkınmanınnihai amacınıninsanın gönencini arttırmak olduğugörüşündenhareketle, insanikalkınmaileözdeşleştirilmesigündemegelmiştir. • Sonuç olarak, kalkınmakavramınınzamaniçerisindekapsamlıbirçerçevedetanımlandığısöylenebilir. Bu bağlamda, “mal-merkezli”yaklaşımlar, yerini, “insan-merkezli”yaklaşımlarabırakmıştır. • Yine de özgürlüğe, eşitliliğe, adalete, doğaya ve insana yönelik duyarlılığa vurgu yapan daha bütüncül bir kalkınma algılayışına duyulan gereksinimin tamamen ortadan kalktığı söylenemez.

28. Gerekli/Gereksiz Bilgiler ve Bir Spekülasyon • “Quo Vadis?” “Nereye Gidiyorsun?” • “Quo Vadimus?” “Nereye Gidiyoruz?” • “Quo Vadis: A Narrative of the Time of Nero” • (1895 yılında ilk kez lehçede yayınlanan tarihi bir roman. Yazarı Henriyk Sienkiewicz-1905 Nobel Edebiyat Ödülü sahibi) • Hıristiyan geleneğinde Aziz Peter’in İsa’ya bu soruyu yönelttiği iddia ediliyor. • İsa’nin yanıtı: “Eo Romamiterumcrucifigi” (“Roma’ya yeniden çarmığa gerilmeye gidiyorum.”) • Yanıtın farklı (gündelik kullanıma yönelik) bir çevirisi: “Müridlerimin/İzleyenlerimin gelemeyeceği bir yere gidiyorum.” • Kalkınma kavramı/iktisadı da İsa’nın yolunda mı ilerliyor?

29. SABRINIZ İÇİN TEŞEKKÜRLER.