Łacina

1. Łacina Wykład monograficzny (fragmenty wybrane) dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

2. „Nulla regula (est) sine exceptione.”Nie ma reguły bez wyjątku. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

3. Tullia puella Romana est. Terentia matrona Romana est. Terentia mater Tulliae est. Iulia, Aemiliae filia, Tulliae amica est. Terentia Syram vacat: „ Syra! Tulliae tunicam novam da!” „Quo properas, Tullia?”- Syra rogat. “ In silvam cum amica propero” – respondet Tullia. • Puella, ae- dziewczynka rogat- pyta • Romana, ae – rzymska silva, ae- las • est – jest In z acc. – do • matrona, ae – kobieta pani cum z abl. – z (z kim, z czym) • filia, ae –córka propero- idę, śpieszę • amica, ae –przyjaciółka respondet- odpowiada • vacat- woła quo properas ?- dokąd idziesz ? (in silva propero- idę do lasu) • tunica, ae- tunika quo –cum properas ? – z kim idziesz ? • nova, ae –nowa (cum amica propero – idę z przyjaciółką) • Tullia , Iulia, Aemilia , Terentia –imiona Rzymianek; Syra -imie niewolnicy • quo –dokąd ; por. Quo vadis ?- Dokąd idziesz • properas – idziesz dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

4. Tullia et Iulia puellae Romanae sunt. Tunicae puellarum albae sunt. Puellae in silvam properant , in silva cantant et saltant. Syra puellas vocat: “ Tullia! Iulia ! properate! Cena parata iam est!” Puellae Syrae obtemperant, in villam properant, sed Tullia maesta est et flet. Genae puellae lacrimis madidae sunt. “ Cur , tullia, fles?” Syra puellam rogat. Et Tullia: “ Poenom timeo-inquit-, nam tunica nova iam sórdida est.” Syra ridet et puellam nova tunica ornate. “ O, quam bona es, Syra!” –puellae ancillam laudant. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

5. alba - biała lacrĭmis madĭda – mokry od łez (zwilżony łzami) • In z abl. - w ; • in silva – w lesie lácrĭma, ae – łza • Canto, cantāre - śpiewać poena, ae – kara • Salto, saltāre - skakać, tańczyć timĕo – boję się • Voco, vocāre - wołać inquit – mówi, powiada • Cena, ae - obiad, jedzenie nam – albowiem • Parata, ae - przygotowana iam – już • Iam - już sordĭda – brudna • Obtémpĕro, obtemperāre - być posłusznym ridet – śmieje się • villa, ae - posiadłość, willa o • rno, ornāre – stroić, ubierać • Sed - lecz quam – jak • Maesa - smutna bona – dobra • Flet - płacze es – jesteś • Gena, ae - policzek laudo, laudāre – chwalić • Mádĭda - wilgotna, mokra • Gena mádĭda - policzek wilgotny, mokry dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

6. Marcus Tullius Cicĕro clarus vir Romanus est. Tullius Tulliolam filiam et Marcum filium valde amat. Tullius Marcum vocat: „Marce! Propĕra ad me!” Puer Propĕrat et Tullius filio librum pulchrum dat. Marcus Tulliolae librum monstrat. En, Titus Marcum visĭtat. Titus Marci amīcus est. Marcus amīco quoque librum novum monstrat et fabūlam recĭtat. „O Tite, - inquit- quam bonus pater meus est”. Marcus Tullius Cicĕro Arpinum, oppidum in Latio situm, valde amat, nam ibi natus est. Tuscŭlum etiam, oppidum parvum, saepe visĭtat; ibi villam pulchram habet, ubi cum amĭcis saepe de philosophia dispŭtat. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

7. Clarus, clara, clarum - sławny • Oppĭdum, oppĭdi - miasto • Vir, viri - mąż, mężczyzna • Situs, sita, situm - położony • Vir Romanus - Rzymianin (dosł. Mąż rzymski) Nam - albowiem • Valde - bardzo, mocno Ibi - tam • Amo, amare - kochać Natus est - urodził się • Ad z acc. - do; ad me – do mnie Etiam=quoque - także • Liber, libri - książka Parvus, parva, parvum - mały • Pulcher, pulchra, pulchrum – ładny Saepe - często • Monstro, monstrae - pokazywać • Dispŭto, disputāre - rozprawiać • En - oto, wtem • Amicus, amici - przyjaciel • Quoque - także • Novus, noca, nowum - nowy • Fabŭla, fabŭlae - opowiadanie, bajka • Recĭto, recitāre - głośno czytać • Inquit (tylko w 3-ej os.) - mówi, powiada • Quam - jak • Bonus, bona, bonum - dobry • Meus, mea, meum - mój, moja, moje dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

8. In villa opulenti viri Romani multi servi laborant. Multi domĭni severi sunt, servos saepe vitupĕrant et puniunt. Servi severos domĭnos non amant, sed timent. Bonos domĭnos servi laudant et amant. Etiam Marcus Tullius Cicero multos servos habet. Tiro servus domĭnum suum et Marcum, domĭni filium, valde amat. “Ubi Tiro est?” – Marcus rogat. At pater, “Tiro in cubicŭlo suo manet, nam aeger est”. Tullius medĭcos vocat et rogat: “O viri boni! servum meum curate! Tiro vir bonus, doctus, et amicus meus est”. Medĭci perīti servum currant, Cicěro medĭcis gratias agit et praemium dat. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

9. opulentus,a,um – zamożny, bogaty suus, sua, suum – swój • multi, multae, multa – wielu, liczni at – • laboro, are – pracować cubicŭlum, i – sypialnia • domĭnus, i – pan maneo, manēre – pozostawać, przebywać • sevērus, a, um – surowy medĭcus, i – lekarz • vitupěro, are – karcić, ganić curo, are – leczyć • puniunt – karzą doctus, a, um – uczony, wykształcony • sed – lecz perītus, a, um – doświadczony, biegły • haběo, habēre – mieć praemium, i – nagroda dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

10. Latium in Italia est. Incolae Latii Latini erant. Latium patria linguae Latinae erat. Multae et pulchrae villae virorum Romanorum in Italia erant. “Cur heri in schola non eras?” – Titus Marcum rogat. Et Marcus “Cum paedagogo meo – inquit – in villā nostrā eram. Tusculanum pulchrum est. Placet – ne tibi villă nostră?” “Valde mihi placet – Titus respondet, et Tusculanum vestrum libenter visito; in horto, ubi plantae pulchrae sunt, ambulare mihi placet”. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

11. Pueri Romani cum paedagogis in scholam properant. Paedagogi, viri docti, sed servi errant. Puellae domi manent. Pueros magister legěre, scriběre, recitare docet. Puellas mater domi docet. In tabŭla magistrum et discipŭlos videtis. Magister librum habet, pueri tabulas et stilos tenent. Pueri in tabulis sententias scribunt, deinde recĭtant. Magister bonus pulchre recĭtat, pueri libenter audiunt; magister malus male recĭtat: pueri dormiunt. Sed magister virgam habet et pueros verběrat. Orbilius, Horatii poetae magister, severus erat; Horatius Orbilium per iocum “plagosum”dicit, nam saepe pueris plagas dabat. Discipuli magistri verba memoria tenent: “Discĭte pueri! Non scholae, sed vitae discĭmus!” dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

12. domi – w domu malus, a, um – zły • magister, magistri – nauczyciel male - źle • doceo, docēre – uczyć dormio, dormīre - spać • tabŭla, ae – obrazek, tabliczka virga, ae – gałązka, rózga • discipŭlus, i – uczeń verběro, āre – bić, chłostać • video, vidēre – widzieć iocus, i - żart • stilus, i – rylec per iocum – w żarcie, żartem • teněo, tenēre – trzymać plaga, ae – raz, uderzenie • sententia, ae – zdanie, myśl plagas dare – wymierzać razy, bić • deinde – następnie, potem plago sus – skłonny do bicia • pulchre – ładnie, pięknie memoria teněo, tenēre – pamiętać, dosł. zatrzymywać w pamięci • libenter – chętnie disco, discěre – uczyć się • audio, audi re - słuchać dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

13. Graeci et Romani multos deos et multas deas colebant, multis deis deabusque apud aras et in templis sacrificabant. In Foro Romano rotundum templum Vestae deae erat, ubi Virgĭnes Vestāles ignem perpetŭum custodiebant; non procul Atrium Vestae erat, ubi Virgĭnes Vestāles habitabant. Etiam matronae Romanae deabus sacrificabant et festa dearum celebrabant. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

14. Graecus, i – Grek Virgĭnes Vestāles – dziewice Westalki, kapłanki Westy • Romanus, i – Rzymianin ignis – ogień • deus, dei – bóg perpetuum, a, um - wieczny • dea, deae – bogini custodio, custodire – strzec, pilnować • colo, colěre – czcić procul - daleko • ara, arae – ołtarz Atrium Vestae – Atrium Westy, mieszkania Westalek • apud – przy, u templum, templi – świątynia • celěbro, are – uroczyście obchodzić • rotundus, a, um – okrągły • Forum, i – Forum, rynek • festum, i – święto • sacrifĭco, are – składać ofiary • habĭto, are - mieszkać dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

15. Exercĭtus Romanus de equitatu et peditatu constabat. Exercĭtus Romanus pro patriā pugnabat et victoriă exercitŭum gloriam magnam patriae parabat. Exercitŭi Romano popŭlus gratias agebat, nam oppĭda, vicos, agros, templa deorum defendebat. Poetae saepe laudant exercĭtus, qui patriam defendunt, et de exercitŭum victoriis saepe narrant. Cornŭa et tubae exercĭtum ad pugnam vocant. In tabŭla milĭtem (żołnierza), qui (który) cornu canit, vides. Etiam cervi cornŭa habent et cornĭbus certant. Viri, qui (którzy) cervos necant, cornŭa cervorum servant aut magno pretio vendunt. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

16. equitatus, us – konnica defendo, defendĕre – bronić • equus, i – koń saepe – często • peditatus, us – piechotacornu, us – róg • consto, are – składać się tuba, ae – trąba • pro patrīa – za ojczyznę, w obronie cornu, caněre – grać na rogu ojczyzny cervus, i – jeleń • pugno, are – walczyć certo, are – walczyć • victoria, ae – zwycięstwo neco, are – zabijać • gloria, ae – sława, chwała servo, are – przechowywać, • paro, are – zgotować, przynieść zachowywać • popŭlus, i – naród pretium, i – cena • vicus, i – wieś, wioska magno pretio – za wielką cenę, • ager, agri – rola, pole drogo • vendo, venděre - sprzedawać dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

17. Specta tabŭlam! En domum Romanam vides. Specta altěram tabŭlam: domum Romanam Graeco exemplo aedificatam vides. In prima tabula ostiu, vestibŭlum, atrium, tablīnum, cubicŭla sunt, in altěra etiam peristylium, Graeco modo paratum, statuis ornatum est. Post domum hortus erat, ubi pulchrae et multae plantae errant. Tullia amicae rubras et albas rosas et lilia alba dat. Etiam violae pulchrae sunt. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

18. specto, are – patrzeć, spojrzeć Graeco modo = Graeco exemplo • alter, altěra, altěrum – drugi statua, ae – posąg • exemplum, i – przykład, wzór ornatus, a, um – ozdobiony • Graeco exemplo – na wzór grecki post – po, za, poza • ostium, i – wejście post domum – za domem • vestibŭlum, i – przedsionek, hortus, i – ogród przedpokój planta, ae – roślina • atrium, i – atrium ruber, rubra, rubrum – czerwony • impluvium, i – zbiornik wody lilium, i – lilia • tablinum, i – pokój – gabinet rosa, rosae – róża • peristylium, i - perystyl viola, ae – fiołek • modus, i – sposób dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

19. Przetłumacz De iuris fontibus et divisionibus Omne ius aut consensus fecit aut necessitas constituit aut firmavit consuetude. Quod vero naturalis ratio inter omnes gentes utuntur. Quod quisque populus ipse ius constitutit, id ipsius proprium civitatis est vocaturque ius civile, quasi ius proprium ipsius civitatis. Ius civile est, quod ex legibus, plebiscitis, senatus consultis, decretis principum, auctoritate prudentium venit. Praetorum edicta non modicum iuris obtinnebant auctoritatem. Haec etiam ius honorariumdicitur, quod ab honore praetoris venerat. Ius praetorium est, quod praetors introduxerunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia propter utilitatem publicam. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

20. Vocabula • fons, -nits, m. – źródło • divisio, -onis, f. – podział • facio, -ere, feci, 3 – czynić • necessitas, -atis, f. – konieczność • constituo, -ere, -ui, 3 – ustanawiać • firmo, -are, -avi – umacniać, utrwalać • consuetude, -inis, f. – zwyczaj • ratio, -onis, f. – rozum • pereaque – jednakowo • custodio, -ire, -ivi – strzec • utor, uti, 3 – korzystać, posługiwać się • quisque, quaeque, quidque – każdy dla siebie, każdy pojedyńczo • proprius, -a, -um – własny, właściwy dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

21. auctoritas, -atis, f. – powaga, znaczenie • modicus, -a, -um – umiarkowany, mały • obtineo, -ere, -ui, 2 – posiadać • honorarius, -a, -um – urzędniczy • soleo, -ere, solitus sum, 2 – mieć zwyczaj (z inf.) • apello, -are, -avi – nazywać • venio, -ire, veni – pochodzić • introduco, -ere, -duxi 3 – wyprowadzać • adiuvo, -are, -avi – sprzyjać • suppleo, -ere, -plevi, 2 – uzupełniać • corrido, -ere, -rexi, 3 – poprawiać • gratia – z powodu, dla (z gen.) • popter – za względu, z powodu, dla (z acc.) • uilitas, -atis, f. – korzyść, pożytek • publicus, -a, -um – publiczny • nominatus, -a, -um - nazywany dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

22. De capitis deminutione Capitis deminutio est priori status commutatio. Eaque tribus modis accidit: nam aut maxima est capitis deminutio aut minor, quam mediam vocant, aut minima. Maxima est capitis deminutio, cum aliquis simul et civitatem et libertatem amittit. Quod accidit in his, qui servi poenae efficiuntur atrocitate sententiae vel qui ad pretium participandum se venumdari passi sunt. Minor sive media est capitis deminutio, cum civitas quidem amittitur, libertas vero retinetur. Quod accidit ei, cui aqua et igni interdictum fuerit, vel ei, qui insulam deportatus est. Minima est capitis deminutio, cum et civitas et kibertas retinetur, sed status hominis commutatur. Quod accidit in his, qui, cum sui iuris fuerunt, coeperunt alieno iuri subiecti esse vel conta. Servus autem manumissus capite non minuitur, quia nullum caput habuit. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

23. Vocabula • deminutio, -onis, f. – umniejszenie • status, -us, m. – stanowisko • commutatio, -onis, f. – zmiana • simul – jednocześnie • amitto, -ere, -misi, -missum, 3 – utracić • efficio, -ere, -feci, -fectum, 3 – sprawić, spowodować • atrocitas, -atis, f. – surowość, okropność • patior, pati, passus sum, 3 – dopuszczać, pozwolić, doznać • participo, -are, -avi, -atum – dzielić • veniu, -i, m. – przedaż; venum do = vendo • vendo, -ere, -didi, -ditum, 3 – sprzedawać dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009