Mat med tradisjonar

1. Mat med tradisjonar Mat med mjølk Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

2. Mål for opplegget Kompetansemål • Mat og kultur • Gje døme på korleis kjøkenreiskapar tillagingsmåtar eller matvanar har endra seg over tid eller flytta seg geografisk, og forklare korleis det verka inn på livet til folk • Skape og prøve ut nye rettar ut frå ulike råvarer, matlagingsmetodar og matkulturar Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

3. Tidsskjema • Elevane har vorte introdusert for nettressursen www.melk.no i ein skuletime. • Dei var med og valde oppskrifter ut frå området ”Mat og arv”. • Dei skulle velje to ulike typar graut og ein pudding og ein anna dessert. • Tre skuletimar til rådvelde til laging og eting Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

4. Elevføresetnader • Åtte elevar i 9.klasse • Fire jenter og fire gutar • To av jentene har større interesse for det med mat i forhold til ulike ”mote”- retningar innanfor matlaging • To av gutane har spesialundervisning i basisfag som matematikk og norsk, dette kan føre til nokre problem for dei. Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

5. Forarbeid for elev • Elevane må orientere seg i nettressursen www.melk.no og finne fram til den oppskrifta dei skal lage og skrive ut oppskrifta. • Dei må òg vite om historia bak produktet dei skal lage. • Gruppe 1: Sagopudding • Gruppe 2: Havregraut • Gruppe 3: Byggrynsgraut • Gruppe 4: Vafler Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

6. Forarbeid for lærar • Finne nettressurs og orientere elevane om den. • Setje tankeprosessen i gang hjå elevane i forkant av val dei skal gjere. • Sikre seg at dei vala elevane gjer fører at dei når måla i læreplanen • Leggje byggryn i blaut dagen i førevegen • Førebu og finne fram dei ulike ingrediensane elevane har bruk for. Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

7. Sagopudding Ingredienser 1 l helmelk 2 sssmør 3 sssukker 1 ¼ dl sagogryn 2 stkeggeplomme 2 stkgelatinplater 2 dråperomessens Bærsaus Fremgangsmåte Kok opp melk, smør og sukker. Dryss i sagogryn og kok under lett røring ca 15 minutter til en halvtynn grøt. Trekk så kjelen av platen og avkjøl ca 3 minutter. Visp sammen eggeplommene og tilsett dem i puddingen under kraftig røring. Kok opp under omrøring slik at puddingen tykner litt. Legg gelatinplatene i kaldt vann til de er bløtt opp. Varm så gelatinen opp og tilsett oppbløtt gelatin i puddingen mens du rører godt. Ta kjelen av platen igjen, smak til med romdråper og hell i pen dessertbolle. Avkjøles. Server med en god rød saus til Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

8. Sagopudding Sagnet fortel at det var ei viss Marthe som hadde gått tom for alt som skulle til for å lage dessert, og dermed kom til å finne opp sagopuddingen. Dette står i kokeboka til Olaug Løken frå 1897, ”Saa overordentlig god er den ikke nettopp. Men har man god saft til…” • Ekte sagogryn vert laga av margen i sagopalma som ein finn i Sydaust-Asia. • Sagogryn i Noreg vert laga av potetmjøl. • Sal av sagogryn stuper i butikkane • Bør vi ta vare på tradisjonen med sagopudding? Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

9. Byggrynsgraut Ingredienser 2 dl byggryn 1 dl vann 1 l helmelkellerlettmelk 1 ts malt kanel 2 dl havregryn ½ ts salt 2 sshonning 2 ssbringebærsyltetøy Fremgangsmåte La byggrynene ligge i kaldt vannnatten over. Hell av bløtevannet. Kok opp melk, kanel og havregryn. Tilsett grynene under omrøring, og la grøten småkoke i 15 minutter. Rør av og til. Smak grøten til med salt. Honningen kan vi tilsette i grøten eller la familien velge mengde selv. Servèr kald melk eller yoghurt til. Litt syltetøy eller rørte bær smaker også godt til denne grøten.  Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

10. Fakta om bygg • Bygg er eit av dei eldste dyrka såkornslaga og fantes som kulturvekst i Europa allereie 5000 år f. Kr. • I Norden vert det dyrka mykje bygg , dette på grunn av at det er ei hardfør plante som kan dyrkast langt nord • Vert brukt mest til dyrefôr • Bygginneheldigjennomsnitt 78 prosentkarbohydrater, 9-12 prosent protein, knapt to prosentfettog fem prosent fiber. • I 2007 vartdetdyrka 455 000 tonnbyggiNorge. Drøyt 3000 tonngjekktil mat. Detereiaukandeinteresse for å brukemeirbyggtil mat, fordibyggharviktigefiberstoffsomergunstigiernæringa. Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

11. Havregraut Ingredienser 3 dl havregryn 1 dl hvetekli 1 l helmelk eller lettmelk 1 dl honning 1 dl hasselnøtter 1 dl solsikkekjerner 1 ts salt 1 stk eple Fremgangsmåte Bland havregryn, kli og melk i en kjele. Kok opp grøten og la den småkoke i ca 5 minutter under omrøring. Tilsett honning, hakkede nøtter og solsikkekjerner. Smak grøten til med salt. Skjær eplet i biter og fordel bitene i grøtporsjonene. Servèr gjerne med ett glass kald melk. Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

12. Graut • Grauten er like gammal som Noreg. • Grauten var fast kvardagskost, kanskje fleire gonger om dagen. • Kvardagsgrauten vart laga av vatn, bygg og havre. • Smør og mjølk kom fram når det var fest. Grauthistorikk Skalden Sneglu- Halle kom i krangel med kong Harald Hardråde og skal i den samanheng ha sagt: ”Drep meg, Herre, men ikkje med graut.” Då er vi tilbake på 1000-talet, og det kan vere andre av forfedrane våre som hadde tenkt det Halle sa. Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

13. Mat i Hardanger ca. 1880 Meny om vinteren • Mårånsmat: Salt fisk, smålt, poteter, flatbrød og fisk • Middags: Graut og surmjølk • Nons: Spekesild, poteter, flatbrød, vassupa • Kvelds: Dravle Meny om sommaren • Måråns: Smør, ost og flatbrød, kaffi • Middags: Kald graut og mjølk • Nons:Røykjesild, poteter, flatbrød, mjølk • Kvelds: Mjølkesupa Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

14. Vafler Ingredienser ½ dl havregryn 1 dl grovbakstmel 2 tsvaniljesukker 2 tsbakepulver 2 dl hvetemel 3 dl sjokolademelk 3 stk egg ½ dl smørsmeltet 2 dl fruktyoghurt med skogsbær 2 dl fruktyoghurt med vanilje 100 g jordbær 100 g blåbær 100 g bjørnebær 100 g rips 100 g nektarin http://www.melk.no/artikkel.aspx?mnu1id=&artid=18021 Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

15. Vaffel-historikk • Kom til Noreg på 1700-talet • Unge norske jenter som hadde teke seg huspost i Holland lærte å kjenne vaffeljernet • Dei tok vaflene og vaffeljernet med seg heim att til Noreg Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

16. 9.klasse og maten • Elevanemeistra stort sett godt å lage byggrynsgraut, havregraut, sagopudding og vafler. • Byggrynsgrauten fall i smak hjå dei fleste og den var òg ein ny smaksoppleving • Sagopuddingen var og godkjend, den var det to som hadde smaka før fordi bestemødrene pleide å lage den. • Havregrauten var nokodei hadde ete før så den vart grei nok, ikkje så vellukka akkurat denne dagen. • Tårnet med sjokoladevafler, yoghurt og bær vart ekstra godt motteke fordi det var ny smak og nye ingrediensar Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

17. Bilete frå mjølkedagen Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

18. Konklusjon • Elevane vart introdusert for matrettar som både er vanleg og uvanlege i deira kosthald • Dei fekk oppleve nye smakar og kanskje dei tek det med seg vidare • Dei lærte noko om historiane bak dei ulike matrettane • Dei erfaringane eg gjorde meg både i bruk av nettressursen og på skulekjøkenet er positive og gjer at dette er noko eg vil gjere på nytt Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

19. Vurdering • Elevane gjennomførte den vanlege eigenvurderinga som ligg som vedlegg i lærarrettleinga til ”Matlyst”. • Elles vart det laga skjema ut frå tabell 20 s. 264 i ”Mat og helse i skolen”. • Der vart det ulike kompetansemåla sett opp og elevane vurdert opp mot dei. Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen

20. Kjeldeliste • www.melk.no • www.brodogkorn.no • Heftet ”Mat og arv” frå Opplysningskontoret for Meieriprodukter • Matgleder frå Hordaland, Bergen Kokkenes Mesterlaug, Kom forlag 2.opplag 2001 • Cappelens nye kokebok Kari Sissel Bjotveit, student/Høgskolen i Bergen