BÖLÜM 10: EVRENSEL TASARIM

1. BÖLÜM 10: EVRENSEL TASARIM CHAPTER 10: UNIVERSAL DESIGN HUMAN COMPUTER INTERACTION AHMET AKINCI-BÖTE

2. Konu Başlıkları • Evrensel Tasarım, sistemlerin herkes ve her durumda kullanılması için sistem tasarımı ile ilgilidir. • Çoklu-Mod Sistemler etkileşimde birden fazla insan giriş kanallarını (duyu organlarını) kullanır. AHMET AKINCI-BÖTE

3. Konu Başlıkları Bu sistemler, • Konuşmayı (speech) • Sesi (non-speechsound) • Dokunmayı (touch) • El yazısını (Handwriting) • Jestleri- el, yüz ve vücut hareketlerini (gestures) kullanabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

4. Konu Başlıkları • Evrensel Tasarım, çeşitlilikler (farklılılar) için tasarım anlamına gelir. • Bu farklılıklar şunlardır: • Engelli insanlar (duyusal, fiziksel ve bilişsel) • Farklı yaştaki insanlar • Farklı kültür ve geçmişe sahip insanlar. AHMET AKINCI-BÖTE

5. Giriş • Kullanıcılar için tasarımda, insan yetenekleri ve gereksinimleri önemlidir. • Sormamız gereken soru şudur: • Tasarımımızda insan farklılıklarını nasıl ele alacağız? • Çünkü insanlar farklı yetenek ve zayıflığa sahiptirler, farklı geçmiş ve kültürden gelmektedirler, farklı ilgi alanı, bakış açısı ve deneyimlere sahiptirler, farklı yaştadırlar v.b. AHMET AKINCI-BÖTE

6. Giriş • Evrensel tasarım, mümkün olan her durumda mümkün olduğu kadar çok insanın kullanmasını amaçlayan ürün tasarım sürecidir. • Kitapta bunun manası her yetenekteki bütün insanlar tarafından kullanılabilen, her teknoloji platformu kullanılarak etkileşimli sistemler tasarımıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

7. EVRENSEL TASARIM İLKELERİ • Evrensel tasarımı, “mümkün olan her durumda mümkün olduğu kadar çok insanın kullanmasını amaçlayan ürün tasarım süreci” olarak tanımlamıştık. • Acaba bu mümkün mü? • Pratikte uygulanabilir mi? • Maliyet buna engelleyici olur mu? AHMET AKINCI-BÖTE

8. EVRENSEL TASARIM İLKELERİ • Gerçekte herkesin erişebileceği bir tasarım yapamayabiliriz. • Ayrıca herkesin aynı ürünü kullanarak aynı deneyime sahip olacağından da emin olamayız. • Fakat evrensel tasarım amaçları doğrultusunda çalışmalı ve eşit deneyim sağlamayı denemeliyiz. AHMET AKINCI-BÖTE

9. EVRENSEL TASARIM İLKELERİ • 1990’larda North Carolina State Üniversitesinden bir grup, 7 tane evrensel tasarım ilkesini önermişlerdir. • Bütün alanlar için uygun olan bu ilkeler etkileşimli sistem tasarımı için de kullanılabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

10. EVRENSEL TASARIM İLKELERİ • Eşit-Adil Kullanım İlkesi (equitableuse) • Tasarım değişik yetenekteki insanlar için kullanışlı ve ilgi çekici olmalıdır. • Hiçbir kullanıcı dışta bırakılmamalıdır. • Eğer mümkünse erişim herkes için aynı olmalı, aynı kullanım mümkün değilse eşit kullanım desteklenmelidir. AHMET AKINCI-BÖTE

11. EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 2. Kullanımda Esneklik İlkesi (flexibility in use) • Tasarım; değişik yetenek ve tercihlere izin vermelidir. • Kullanım metodu tercihleri içermeli • Kullanıcının hızı, hassaslığı ve alışkanlıklarına uyarlanabilmeli. AHMET AKINCI-BÖTE

12. EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 3. Basit ve Sezgisel Kullanım (simpleandintuitivetouse) • Kullanıcıların bilgi,deneyim,dil veya konsantrasyon seviyeleri ne olursa olsun, sistem basit ve sezgisel kullanıma sahip olmalıdır. • Tasarım, kullanıcı beklentilerini desteklemeli ve farklı dillere uyarlanabilmelidir. • Teşvik edici olmalı ve mümkün olduğunca geri dönüt sağlamalıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

13. EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 4. Anlaşılabilir Bilgi İlkesi (perceptibleinformation) • Çevre koşulları veya kullanıcı yetenekleri ne olursa olsun, tasarım etkili bilgi iletişimi sağlamalıdır. • Sunum çeşitliliği önemlidir: Bilgi grafik, metin, sözel, dokunma gibi değişik biçimlerde sunulmalıdır. • Önemli bilgiye vurgu yapılarak çevresel bilgiden açıkça ayırt edilmelidir. • Sunum farklı araç ve teknikleri desteklemeli, farklı duyusal yeteneğe sahip insanların erişimine olanak sağlamalıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

14. EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 5. Hata Toleransı (toleranceforerror) • Yanlışların veya istenmeyen davranışların sebep olduğu etki ve zararı en aza indirme. • Potansiyel tehlikeli durumlar kaldırılmalı veya ulaşılması zor olmalı. • Potansiyel tehlikeler uyarılarla bildirilmeli. AHMET AKINCI-BÖTE

15. EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 6. Düşük fiziksel çaba (lowphysicaleffort) • Sistem kullanımı rahat olacak şekilde tasarlanmalı, fiziksel çaba ve yorgunluğu en aza indirmelidir. • Sistemin fiziksel tasarımı kullanıcının işlemler sırasında doğal vücut duruşunu korumasına izin vermelidir. • Tekrarlı veya sürekli devam eden işlemlerden sakınılmalıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

16. EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 7. Yaklaşım ve kullanım için boyut ve alan (size andspaceforapproachanduse) • Kullanıcıların vücut boyu, duruşu ve hareketliliği ne olursa olsun, sisteme erişilmeli ve kullanılabilmelidir. • Oturan ve ayaktaki kullanıcılar için önemli elemanlar her zaman görünür yerde olmalı, bütün fiziksel parçalar rahatlıkla ulaşılabilir olmalıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

17. ÇOKLU MOD ETKİLEŞİMİ (MULTI-MODAL INTERACTION) • Evrensel tasarım için bilgiye erişimin birden fazla etkileşim biçiminde olması önemli bir ilkedir. • Tasarım çoklu mod etkileşimine göre yapılmalıdır. • Bölüm 1’de gördüğümüz gibi 5 tane duyu vardır: Görme, duyma, dokunma, tat alma ve koklama. AHMET AKINCI-BÖTE

18. ÇOKLU MOD ETKİLEŞİMİ • Çoklu mod etkileşimli sistemler, kullanıcıların sisteme kendi yeteneklerine en uygun etkileşim çeşidi ile erişimine olanak verirler. • Çoklu mod etkileşim sadece etkileşim zenginliğini geliştirmekle alakalı değil, aynı zamanda fazlalıkla (redundacy) alakalıdır. • Fazlalık sistemler (redundantsystem) aynı bilginin farklı kanallardan sunulmasını sağlarlar. AHMET AKINCI-BÖTE

19. Arabirimde Ses • Ses kullanışlılık için önemli bir katkı sağlayıcıdır. • Ses eklenmesinin hataları azalttığı deneysel çalışmalarla gösterilmiştir. (Oyunlar) • Ses ve görüntü içeren bilgi sunumu evrensel tasarımı desteklemektedir. (Özellikle görme ve duyma zorluğu yaşayanlar için) • Ayrıca ışık oranı az veya gürültülü çevrelerde bilgiye ulaşmayı sağlar. AHMET AKINCI-BÖTE

20. Arabirimde Ses • Kullanabileceğimiz iki çeşit ses vardır: • Konuşma (speech) • Konuşmasız-Sözsüz Ses(non-speech) AHMET AKINCI-BÖTE

21. Arabirimde Konuşma • Dil zengin ve karmaşıktır. • Biz konuşmayı çocukken etrafımızdakileri dinleyerek, onları taklit ederek yani doğal olarak öğreniriz. • Ayrıca dilin karmaşık yapısının farkına varmadan konuşmayı öğreniriz. • Aslında bu karmaşıklık konuşma tanıması ve sentezini bilgisayar için çok zor yapmaktadır. AHMET AKINCI-BÖTE

22. Arabirimde Konuşma • Konuşmanın yapısı: Bilgisayar tabanlı tanıma ve konuşmanın oluşumu ile ilgili problemleri çözmek istiyorsak, öncelikle konuşmanın temel yapısını anlamalıyız. • Mesela Türkçenin yapısı-29 ses-harf vardır gibi. AHMET AKINCI-BÖTE

23. Arabirimde Konuşma • Konuşma Tanıma: Konuşma tanıma sistemleri ile ilgili birçok çalışma yapılmıştır ama başarıları özellikle tek kullanıcılı sistemler için sınırlı kalmıştır. • Dilin karmaşıklığı başarıda bir engeldir fakat pratikte problemler konuşulan kelimelerin otomatik tanınmasıyla alakalıdır. (Arka planda gürültü; konuşurken ııııı-iiiii gibi sesler çıkması;herkesin sesinin,lehçesinin farklı olması gibi). AHMET AKINCI-BÖTE

24. Arabirimde Konuşma • Konuşma tanıma var olan kanalları tamamlayan veya birincil kanal olarak başka bir iletişim olanağı sağlar. • Örneğin bir fabrikada kullanıcının ellerini başka bir işlem kullanırken konuşma ideal bir giriş ortamı sağlayabilir. • Ayrıca konuşma; görsel, fiziksel ve bilişsel engele sahip bireyler için alternatif bir giriş ünitesi olabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

25. Arabirimde Konuşma • Konuşma Sentezi: • Konuşma tanımanın tamamlayıcısı konuşma sentezidir. • Kullanıcılar için bilgisayarların günlük hayatlarında diğer insanlar gibi konuşarak etkileşime geçmesi ilgi çekicidir. • Konuşma sentezi özellikle görsel ve fiziksel engelli bireyler için yardımcı bir iletişim aracı olabilir. • Sentez işlemi tanıma işleminden daha karmaşıktır. AHMET AKINCI-BÖTE

26. Arabirimde Konuşma • Yorumlanmamış Konuşma: Önceden kaydedilmiş mesajlar bütünleştirmek veya görsel bilginin yerini almak üzere kullanılabilir. • Kayıtlar kalitesi bazen düşük olsa bile doğal insan seslerinden oluşur. • Konuşma segmentleri(bölümleri) birlikte kullanılarak mesaj oluşturulur. (Havaalanlarındaki anonslar) AHMET AKINCI-BÖTE

27. Konuşmasız Sesler • Konuşmasız sesler bize bazı avantajlar sunar. • Bu sesler daha çabuk özümsenirler-benimsenirler. (Ne söylendiğini anlamak için cümlenin tamamını dinlemek zorunda olunmadığı için). • Herhangi bir dile bağımlı olmadığı için öğrenilebilirler. (Başka bir dile çeviriye gerek yoktur). • Bu seslerin dezavantajı ise konuşulan mesajın açık olmasına karşın, öğrenilmesinin zorunlu olmasıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

28. Konuşmasız Sesler • Konuşmasız sesler etkileşimli sistemlerde değişik yollarla kullanılabilirler. • En çok geçici-süreksiz bilgi (transitoryinformation) sağlamak için kullanılırlar. (sistem değişiklikleri veya hatalar) • Arka plandaki işlemlerin durum bilgisini sağlamak için de kullanılırlar. • Ayrıca arayüzde görsel bilgiyi desteklemek için de kullanılırlar. AHMET AKINCI-BÖTE

29. Konuşmasız Sesler • İşitsel İkonlar (Auditoryicons): Arayüzdeki değişik nesne ve işlemleri ifade etmek için doğal sesleri kullanırlar. (Geri dönüşüm kutusunun boşaltılması) • Zorluğu ise her işlemin doğal sesinin oluşturulamamasıdır. (Dosya taşıma işlemi) AHMET AKINCI-BÖTE

30. Konuşmasız Sesler • Bilgisayarın çıkardığı ses sinyali (Earcons): Doğal seslere alternatif bir yol yapay-sentetik sesler oluşturmaktır. • Earconlar olayları ve nesneleri ifade etmek için nota kombinasyonlarını kullanırlar. AHMET AKINCI-BÖTE

31. Arayüzde Dokunma • Dokunma, bilgi gönderme ve alma için kullanılabilen tek duyudur. • Bilgisayarla etkileşimde çok sık kullanılmamasına rağmen, bu alanda önemli çalışmalar yapılmakta, ticari uygulamaların sayısı artmaktadır. • Arayüzde dokunmanın kullanımı haptic etkileşim olarak bilinmektedir. AHMET AKINCI-BÖTE

32. Arayüzde Dokunma • Haptic etkileşim 2 alana ayrılabilir: • Deri ile algılama (cutaneousperception): Ten ile dokunarak hissetme • Kinestetik: Hareket ve pozisyon algılama • Dokunma, görsel eksiklikleri olan kullanıcılar için birincil bilgi kaynağı sağlarken, normal kullanıcılar için de zengin çoklu mod deneyimi sağlar. AHMET AKINCI-BÖTE

33. Arayüzde Dokunma AHMET AKINCI-BÖTE

34. Arayüzde Dokunma AHMET AKINCI-BÖTE

35. El Yazısı Tanıma • Tıpkı konuşma gibi, el yazısını iletişimin çok doğal bir biçimi olarak düşünebiliriz. • Elle yazılmış girişi yorumlama düşüncesi oldukça ilgi çekicidir. • El yazısı hem metin hem de grafik girişi olarak ortaya çıkabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

36. El Yazısı Tanıma Teknolojisi • El yazısını yakalamak için kullanılan en önemli teknoloji sayısallaştırılmış tablettir (digitizing tablet). AHMET AKINCI-BÖTE

37. El Yazısı Tanıma Teknolojisi AHMET AKINCI-BÖTE

38. El Yazısı Tanıma • Kişilerin el yazıları birbirinden farklıdır. • Ayrıca bir kişinin bile el yazısı günden güne değişebilir, seneler geçtikçe farklılaşabilir. • Metnin içeriğinin belirlenmesine çalışılması ve parçaların sayısallaştırılarak farklı karakterlere ayrılması işlemleri tanıma problemlerine neden olmaktadır. AHMET AKINCI-BÖTE

39. Jest-Mimik-Hareket Tanıma • Hareket, insan bilgisayar etkileşiminin çoklu mod sistemlerindeki uyarı konularının olduğu bir bileşenidir. • Elin bazı hareketleriyle bilgisayarı kontrol etmesi, yazıların olmadığı veya diğer duyuların tamamen meşgul olduğu bazı durumlarda faydalı olacaktır. • Bu durum, işitme kaybı olan insanlar için iletişimi desteği olacaktır. • Fakat, konuşma gibi hareket de kullanıcıya bağlıdır, yani kişiye göre çeşitlilik gösterir. AHMET AKINCI-BÖTE

40. FARKLILIK-ÇEŞİTLİLİK İÇİN TASARIM • Arayüzler genellikle sıradan insanlara yönelik olarak tasarlanırlar, fakat bu durum sıradan olmayan insanları göz ardı etmektedir. • Evrensel tasarım ilkelerini dikkate alarak tasarım yapacaksak, insanların farklı ihtiyaç ve sınırlılıklara sahip olduğunu unutmamamız gerekir. AHMET AKINCI-BÖTE

41. FARKLILIK-ÇEŞİTLİLİK İÇİN TASARIM • Burada şu üç çeşitliliğe dikkat edilmiştir: • Engel (Disability) • Yaş • Kültür AHMET AKINCI-BÖTE

42. Engelli Kullanıcılar İçin Tasarım • Her ülkede toplumun en az %10’unun bilgisayarla etkileşimi etkileyecek engele sahip olduğu söylenebilir. • Burada duyusal, fiziksel ve bilişsel engeller ele alınmıştır. AHMET AKINCI-BÖTE

43. Görsel Engel • Görsel engele sahip kullanıcıların sisteme erişimi için iki yaklaşım söz konusudur: • Ses kullanımı (konuşma, bilgisayar sinyali (earcon) ve sesli ikonlar) • Dokunma kullanımı AHMET AKINCI-BÖTE

44. İşitsel Engel • Görsel engele göre işitsel engele sahip bireyler etkileşimli sisteme erişimde daha az sıkıntı yaşarlar. • Çünkü etkileşimli tasarımlarda görsel kanal daha fazla kullanılmaktadır. • E-posta ve anında mesajı düşündüğümüzde işitsel engeli olan bireylerle sıradan bireyler bu araçları eşit şekilde kullanmaktadırlar. AHMET AKINCI-BÖTE

45. İşitsel Engel • Çoklu ortamın ve sesin arayüz tasarımında sıklıkla kullanılmasıyla birlikte işitsel engele sahip bireyler için dezavantaj oluşturmaktadır. • Çünkü çoğu çoklu ortam sunumları anlatım içermektedir. • Böyle durumlarda işitsel engele sahip bireyler için metinsel bilgi de tamamlayıcı olarak sunulmalıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

46. Fiziksel Engel • Fiziksel engele sahip bireyler özellikle kontrol ve hareket konusunda zorluk yaşamaktadırlar. • Örneğin ellerini kullanamayan bireyler fare kontrol sıkıntısı çekmektedirler. • Bu durumda konuşma giriş ve çıkışı bir seçenek olarak karşımıza çıkmaktadır. • Diğer bir seçenek ise eyegaze (göz ile kontrol) sistemlerdir. AHMET AKINCI-BÖTE

47. Fiziksel Engel AHMET AKINCI-BÖTE

48. Konuşma Engeli • Konuşma ve duyma engeline sahip bireyler için çoklu ortam sistemler iletişim için çeşitli araçlar sağlamaktadır. • Örneğin yapay konuşma, metin tabanlı iletişim ve konferans sistemleri. (Gülme  :)) AHMET AKINCI-BÖTE

49. Disleksi (Okuma Güçlüğü) • Disleksi gibi bilişsel engele sahip bireyler metin tabanlı bilgileri bulmakta zorluk çekebilirler. • Bunun için konuşma giriş ve çıkışı, okuma ve yazma gereksinimini azaltabilir. Veya hece doğrulama olanakları bu kullanıcılara yardımcı olabilir. • Ayrıca metin tabanlı bilgi grafikle desteklenerek sunulduğunda metnin kavranmasını kolaylaştırabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

50. Otizm • Otizm, bireyin çevresindeki insanlarla iletişim ve etkileşime geçme becerisini etkiler. • Burada üç engel ele alınmıştır: • Sosyal etkileşim • İletişim • Hayal gücü (imagination) AHMET AKINCI-BÖTE