Samhæfing líkamsstarfa

1. Samhæfing líkamsstarfa

2. Boðflutningskefi líkamans • Tvö líffærakerfi sjá alfarið um boðflutning í líkamanum og samhæfa þannig líkamsstarfsemina, en það eru taugakerfið og innkirtlakerfið • Raunar eru þessi kerfi svo samslungin að ómögulegt er að gera grein skil á milli þeirra • T.d. stjórnar undirstúkan (sem er hluti af heilanum) fjöldann allan af innkirtlum í gegnum heiladingulinn.

3. Innkirtlakerfið Heildadingull, skjaldkirtill, kalkkirtlar, nýrnahettur, bris, eistu og eggjastokkar o.fl. Er ekki samtengt kerfi, þ.e. innkirtlarnir eru dreifðir um líkamann og tengjast ekki í eina líffæra heild. Boð berast með blóði og eru lengur á leiðinni. Boðin endast lengur Er boðkerfi sem losar boðefni (hormón) sem verða að hafa viðtaka til þess að verka Samanburður á tauga- og innkirtlakerfinu • Taugakerfið • Heili, mæna og taugar • Samtengt kerfi • Boð berast hratt til ákveðinna staða, þ.e. eingöngu til markfrumna • Boðin endast stutt • Er boðkerfi sem losar boðefni (taugaboðefni) sem verða að hafa viðtaka til þess að verka

4. Boðefni og nemar • Til þess að boðefni (taugaboðefni og hormón) geti verkað á tiltekna frumu (markfrumu) þarf sú fruma að hafa nema fyrir tiltekið boðefni. • Boðefnið virkar því aðeins ef fruman hefur sértækan nema fyrir tiltekna boðefnið • Þessi nemi er yfirleitt sökkulprótein staðsett á frumuhimnunni. • Þegar boðefnið sest á nemann losar það innboða (second messenger) innan í frumunni sem kemur áhrifum boðefnisins til skila • Best þekkti innboðinn er cAMP

5. Boðefni og nemar • Sterar (sem er hluti hormóna) og skjaldkyrtilshormónin þýroxíð og þríjoðóþýroxíð komast í gegnum lípíðsamloku frumuhimnunnar og inn í frumuna. • Neminn fyrir þessi boðefni er því í umfryminu eða í kjarnanum

6. Virkni stera

7. Innkirtlakerfið • Innkirtlakerfið eru til að samhæfa störf líkamans ásamt taugakerfinu • Það hefur t.d. áhrif á efnaskipti, stýrir vexti og þroskun og stjórnar æxlunarferlum • Innkirtlar er klasi sérhæfa frumna sem eru víðsvegar um líkamann og hefur hver þeirra sérhæft hlutverk, þótt þeir seiti mismörgum boðefnum. • Boðefnið sem innkirtlar seyta kallast hormón

8. Innkirtlakerfið • Innkirtlar eru æðaríkir og seyta hormónum sínum beint út í æðakerfið, sem sér um að flytja það til markfrumna. • Hvert hormón hefur sérstaka efnasamsetningu og hefur aðeins áhrif á ákveðnar frumur (þ.e. þær frumur sem hafa nema fyrir tiltekið hormón)

9. Helstu innkirtlar líkamans

10. Innkirtlakerfið • Kannast mjög vel við töflu 2.1. bls 43

11. Efnasamsetning hormóna • Amín: Umbreyttar amínósýrur • T.d. dópamín, þyroxín og adrenalín • Peptíð: Þegar amínósýrurnar eru tvær eða fleiri tengdar saman verður til peptíð • Öll heiladingulshormónin, insúlín og glúkagon • Sterar: eru hringlaga sameindir. • Sterar eru lengur að virka en peptíð og amíð hormónin, en þeir virka lengur. • Hormón nýrnahettubarkar og kynhormón

12. Hvernig verka hormón • Hormón geta verkað aðallega á þrennskonar hátt: • Þau geta stjórnað hraða ensíma og efnahvarfa • Þau geta haft áhrif á flutning efna í gegnum frumuhimnur • Þau geta stjórnað genatjáningu og myndun próteina

13. Heiladingull • Heiladingull er nokkurskonar yfirkirtill og hefur áhrif á starfsemi fjölda innkirtla • Heiladingull skiptist í fram- og afturhluta • Aftari hluti heiladinguls er eiginlegur taugavefur, og framhald af undirstúkunni. • Hann framleiðir ekki hórmón sjálfur heldur seytir hormónum sem undistúkan framleiðir • Framhluti heiladinguls er sannur kirtilvefur og seytir hormónum út í blóðið.

14. Heiladingull og undirstúka • Framhlutinn er undir stjórn frá undirstúkunni sem metur magn hormóns í blóðinu og sendir svo framhlutanum stýrihormón • Stýrihormón geta verið af tvennum toga • Leysihormón, sem eykur seyti hormónsins • Hömlunarhomón, sem minnkar seyti hormónsins

15. Heiladingull og undirstúka • Auk þess þá framleiðir undirstúkan þau hormón sem afturhluti heiladinguls losar

16. Heiladingull

17. Heiladingull • Framhluti heiladinguls (kirtilhluti) losar • Stýrihormón skjaldkitils, nýrnahetturbarkar og kynkirtla • Vaxtarhormón: Örvar vöxt líkamans • Prólaktín: örvar þroska brjósta hjá konum og seytingu mjólkur • Afturhluti heiladinguls (taugahluti) • Þvagtemprandi hormón (ADH eða Vasópressín). Sér um enduruppsog vatns í nýrum og dregur þar með úr þvagmagni. • Á því þátt í stjórnun blóðþrýstings • Hríðarhormón (oxytósín): Örvar hríðir og losun mjólkur úr brjóstum ATH mynd 2.3. bls 42

18. Fremri hluti heiladinguls (kirtilhluti)

19. Aftari hluti heiladinguls (taugahluti)

20. Risa- og dvergvöxtur • Risavöxtur er vegna aukninnar losunar á vaxtarhormón frá fremri hluta heiladinguls • Ef aukning vaxtarhormónsins byrjar á fullorðinsárunum þá verður ekki risavöxtur heldur æsivöxtur • Bein í fótum, höndum og kjálka þykkna og aðrir vefir stækka. Nef, varir og eyru stækka einnig oft. • Dvergvöxtur er að sama skapi vegna of lítils af vaxtarhormón Þesi einstaklingur er greinilega með risavöxt

21. Skjaldkirtill • H-laga kirtill rétt neðan við barkakýlið • Framleiðir tvö hormón, Þýroxín og Kalsítónín. • Joð er líkamanum nauðsynlegt fyrir myndun á þyroxíni. • Þýroxín eykur efnaskiptahraða líkamans. • Að auki er þýroxín nauðsynlegt fyrir eðlilegan vöxt og þroska vöðva og beina hjá börnum. • TSH, stýrihormón skjaldkirtils sem seytt er frá framhluta heiladinguls, stjórnar framleiðslu þyroxíns í skjaldkirtlinum • Kalsitónín stjórnar upptöku kalsíums (kalks) í beinin og styrkir þau

22. Skjaldkirtilssjúkdómar • Kretínismi myndast hjá börnum sem mynda ekki þýroxín • Kretínismi lýsir sér í dvergvexti, vansköpun og greindarskerðingu • Of lítil framleiðsla af þýroxíni hjá fullorðnum veldur spiklopa (myxedema) • Efnaskiptin verða hæg, húðin þykknar, fólk verður ellilegra í framan og útblásið vegna bjúgmyndunar á líkama og andliti • Of mikil framleiðsla á þyroxíni veldur Graves sjúkdómi • Þá er efnaskiptahraðinn mjög mikill, fólk verður mjög grannt þrátt fyrir mikla matarlyst og augun verða útstæð Efri myndi sýnir einstakling með of lítið af þýroxíni en neðri myndin sýnir einstakling með of mikið af þýroxíni

23. Kalkkirtlar • Kalkkitlarnir eru fjórir, og eru tveir sitt hvoru megin við skjaldkirtilinn. • Þeir framleiða kalkhormón (Parathormon eða PTH) sem hefur mikil áhrif á kalkefnaskipti líkamans. • Tekur kalk úr beinum, eykur upptöku kalks úr meltingarvegi og setur það í blóðið.

24. Briskirtill • Briskirtillinn er í kviðarholinu og liggur á milli maga og skeifugarnar. • Briskirtill er bæði innkirtill og útkirtill (hann framleiðir líka meltingarensím). • Innkirtilshluti brissins er ekki nema um 2% af heildarstærð hans, en það eru frumuklasar sem nefnast Langerhans-eyjar. • α (alfa) glúkagon frumur framleiða og β (beta) frumur framleiða insúlín.

25. Briskirtill • Insúlín og glúkogon virka andstætt hvoru öðru, en saman sjá þau um að halda blóðsykrinum stöðugum. • Verði blóðsykurinn of hár, seytir (losar) brisið insúlíni sem greiðir fyrir upptöku glúkósa í frumum líkamans, og myndunar glýkogens í lifur  blóðsykur lækkar. • Verði blósykurinn of lár aftur á móti, þá seytir brisið glúkagoni sem örvar losun á glýgogeni úr lifur og hægir á glúkósaupptöku frumnanna  blóðsykur hækkar.

26. Sykursýki • Sykursýki er það þegar líkaminn getur ekki nýtt sér blóðsykurinn, hann kemst ekki inn í frumurnar. • Er þetta vegna þess að annaðhvort vantar insúlín eða það er hætt að virka eins vel og það gerði. • Líkaminn þarf því að brenna eingöngu prótíni og fitum, sem leiðir til. uppsöfnunar á eiturefnum sem getur raskað sýrujafnvægi líkamans og fellt einstaklinginn i dá og leitt hann til dauða.

27. Sykursýki • Til eru tvennskonar sykursýkistegundir. • Sykursýki I (insúlínháð sykursýki). Þar framleiðir brisið ekki insúlín. • Sykursýki I leggst nær alltaf á börn eða ungt fólk. • Hún er ólæknandi og einstaklingurinn þarf að sprauta sig með insúlíni til að geta nýtt blóðsykuri.nn

28. Sykursýki • Sykursýki II (insúlínóháð sykursýki) er einnig oft kölluð fullorðinssykursýki. • Sykursýki II er þegar að insúlín er hætt að virka eins vel og það gerði, þótt brisið framleiði það ennþá, og á því erfiðara með að koma blóðsykrinum inn í frumuna. • Hún leggst á menn seinna á æviskeiðinu (miðaldra), þótt uggvænleg þróun á sér stað og hún er farin að leggjast á sífellt yngri einstaklinga. • Sykursýki II er lífstílssjúkdómur, þar sem hann leggst yfirleitt á fólk í yfirvigt sem hreyfir sig lítið.

29. Nýrnahettur • Nýrnahettur eru tveir þríhyrningslaga innkirtlar, sem liggja hvor um sig ofan á nýrunum. • Skiptist þær í merg og börk, en báðir hlutarnir framleiða og seyta hormónum. • Virkni nýrnahettubarkarins er stjórnað frá framhluta heiladinguls.

30. Helstu hormón nýrnahettubarkar • Kortisól (“stresshormón”) eykur: • nýmyndun glúkósa. • niðurbrot glýkogens (bæði þessi atriði hækkar blóðsykur). • niðurbot á prótínum og bælir ónæmiskerfið. • Eykir virkni adrenalíns og verkar gegn verkun insúlíns. • Aldósterón, eykur upptöku á salti í nýrum og eykur vökvarúmmál líkamans.

31. Helstu hormón nýrnahettumergjar • Framleiðir hormónið adrenalín en streyta, ótti og reiði hefur áhrif á framleiðslu þess. • Adrenalín leiðir til “hrökkva eða stökkva” viðbragðs: • hækkun á blóðsykri með nýmyndun glúkósa og niðurbroti á glýkogeni. • aukið niðurbrot á fitu. • öndun og hjartsláttur eykst. • blóðþrýstingur hækkar. • blóðflæði eykst til vöðva en minnkar til annarra líffæra. • Noradrenalín er annað hormón sem nýrnahettumergur losar, og virkar það mjög svipað.

32. Sjúkdómar í nýrnahettum • Cushing´s sjúkdómurinn er vegna of mikillar framleiðslu á kortisóli frá nýrnahettuberki. • Sjúkdómseinkenni eru m.a. grannir útlimir og mikil fitusöfnun á búk og andliti (kúlulaga andlit). • Einnig er mikil hætta á of háum blóðþrýstingi og blóðsykri og eins er meiri hætt á sýkingum og veikindum. • Addison sjúkdómur er vegna of lítillar framleiðslu á kortisóli. • Sjúkdómseinkenni eru m.a. þreyta, máttleysi, láþrýstingur, þyngdartap og dekkingu húðar.

33. Kynhormón • Eistu karla. • Androgen, þeirra algengastur er testesterón. • Örvar karlleg einkenni t.d. skeggvöxt, dýpkun raddar og aukins vöðvavaxtar. • Eggjastokkar kvenna • Estradiol, þar er estrógen algengast • Örvar kvennleg einkenni t.d. myndun brjósta og undirbýr slímhúð legsins fyrir egglos. • Progesteron er annað hormón, en það myndast í gulubúi og örvar þroska og æðakerfi legslímu.

34. Sterar fyrir aukinn vöðvavöxt • Það er vel þekkt að anabólískir sterar geta aukið vöðvavöxt með því að auka próteinmyndun í vöðvum. • Hinsvegar vita flestir minna um aukaverkanir steranotkunar. • Steranotkun getur leitt til: • Hækkunar á blóðfitu, sem getur leitt til hjarta- og æðasjúkdóma. • Heilablóðfall og hjartaáfall. • Lifrar-, nýrna- og blöðruhálskrabbameins. • Skapbrestir og geðræn vandamál. • Mikið af bólum. • Karlmenn geta fengið “brjóst”. • Eistu minnka og sáðfrumufjöldi minnkar. • Geturleysi hjá körlum. • Skalli hjá körlum. • Konur geta fengið skeggvöxt auk þess sem rödd dýpkar.

35. Kynhormón • Eistu karla • Androgen, þeirra algengastur er testesterón. • Örvar kalleg einkenni t.d. skeggvöxt, dýpkun raddar og aukins vöðvavaxtar. • Eggjastokkar kvenna • Estradiol, þar er estrógen algengast • Örvar kvennleg einkenni t.d. myndun brjósta og undirbýr slímhúð legsins fyrir egglos. • Progesteron er annað hormón, en það myndast í gulubúi og örvar þroska og æðakerfi legslímu.

36. Tíðarhringurinn

37. Tíðarhringurinn í stuttu máli • Tíðarhringurinn tekur u.þ.b. 28 daga. • FSH frá heiladingli hvetur þroskun nokkurra eggbúa í eggjastokki. • Ný eggbú losa estrógen. • Estrógen sér um vöxt nýrrar legslímu. • Á u.þ.b. 10 degi tíðarhrings eykst losun eggbús á estrógeni. • Veldur þessi hækkun á estógeni aukinni losun á LH frá heiladingli sem gefur boð um að nú skuli verða egglos (á u.þ.b. 14. degi). • Egg fer úr eggbúi í eggjaleiðarann og þaðan í legið. • Eggið lifir aðeins í u.þ.b. 24 klst utan eggbúsins. • Sáðfrumur lifa hinsvegar í u.þ.b. 48 klst í leggöngum. • Frjóvgun á sér yfirleitt stað í eggjaleiðaranum 12-24 klst eftir egglos. • Við egglos hækkar líkamshitinn eilítið (0,3 - 0,5 °C). • Eftir egglos breytist eggbú í gulbú sem framleiðir og losar prógesterón. • Prógesterón sér um þroskun legslímunnar. Hún verður æðaríkari, kirtlavirkni eykst og legið verður tilbúið að taka á móti frjóvguðu eggi. • Ef egg frjóvgast ekki hrörnar gulbúið (u.þ.b. 12 dögum eftir egglos) => prógesterón framleiðsla hættir => legslíman hættir að fá boð um að þroskast => legslíman hrörnar og flagnar af og blæðingar hefjast. • Fyrsti dagur blæðinga er fyrsti dagur tíðarhringsins og taka blæðingar um 5 daga. • Ef egg frjóvgast hinsvegar hrörnar gulbúið ekki og heldur áfram að framleiða prógesterón þar til fylgjan er orðin nógu þroskuð til þess að taka við því hlutverki. • Frjóvgað egg losar hormónið HCG sem hindrar að gulbúið hrörni. Þungunarpróf byggjast á því að finna þetta hormón í þvaginu.