Choroby psychosomatyczne

1. Choroby psychosomatyczne Wykład specjalizacyjny - IV rok Stanisława Steuden

2. Związek psychologicznego stresu z chorobą somatyczną Dwie perspektywy zależności • Wpływ stresu i trudnych wydarzeń życiowych na powstawanie chorób somatycznych (Luban-Plozza, Poldinger, Kroger , 1995) • Sytuacja choroby jako sytuacja stresowa o charakterze chronicznym i znacznej intensywności (Palmer i in. 2004) Według perspektywy drugiej „…choroba z jednej strony działać może jako stresor biologiczny na czynności organizmu, a z drugiej jako stresor psychiczny” (Czubalski 1995, s. 54) Zawiera elementy charakterystyczne dla stresora: • zagrożenie biologiczne i psychospołeczne • zakłóca realizację celów życiowych i stawianych zadań • utrudnia / uniemożliwia zaspokojenie różnorodnych potrzeb życiowych • utrata ważnych wartości • dolegliwości somatyczne

3. Psychosomatyka Psychosomatyka – teoria psychologiczna oparta na badaniach nad wzajemnymi związkami biologicznymi, środowiskowymi, psychologicznymi jako determinantami choroby i zdrowia Wg WHO choroba psychosomatyczna – ostry lub przewlekły uraz psychiczny jest • Jedynym czynnikiem powstania (jadłowstręt psychiczny, wymioty nawykowe, łysienie plackowate) • Podstawowym, ale nie jedynym czynnikiem (choroba wrzodowa, nadciśnienie tętnicze) • Istotnie znaczącym czynnikiem zaostrzenia objawów (cukrzyca, łuszczyca)

4. Podstawowe założenia psychosomatyki • Istnieje fizjologiczny odpowiednik emocji i zależność między silnymi i długotrwałymi emocjami a zdrowiem somatycznym • Objawy psychosomatyczne nie są tożsame z neurotycznymi ani psychofizjologicznymi • Jedność psychosomatyczna – zmienne psychologiczne i fizjologiczne reprezentują różne aspekty emocji • Zespoły psychosomatyczne są wieloprzyczynowe • Wrodzona słabość narządu

5. Modele psychosomatyki Model podstawowy psychosomatyki – bodziec środowiskowy wywołuje stres - powstaje centralne pobudzenie z odczynem fizjologicznym - w jego następstwie powstają objawy fizjologiczne choroby Model podstawowy dzieli się na: • Model swoisty (Alexander, French, za Łazowski 1978) • Model niespecyficzny (Mahl) • Model indywidualnej reakcji swoistej (Lockey)

6. Model swoisty Konflikt psychologiczny, specyficzny dla danej choroby (Alexander, French), zachowania regresyjne, początek w nieświadomym konflikcie, powstaje specyficzna konstelacja cech osobowości. Bodziec środowiskowy – aktywizacja konfliktu dla danej choroby – lęk – zachowania regresyjne – rekcje fizjologiczne – objawy choroby • regresja oralna – choroba wrzodowa żołądka • rygorystyczne wychowanie- choroba wrzodowa dwunastnicy • wczesna separacja – astma • utrata rodziców, niepowodzenia szkolne – choroba wieńcowa Czynniki ryzyka wg Aleksandra: specyficzna konstelacja cech osobowości, sytuacyjne reaktywowanie konfliktu

7. Modele cd. Model reakcji nieswoistych (Mahl): bodziec środowiskowy – stan chronicznego lęku z rozlanymi cechami fizjologicznymi – objawy psychofizjologiczne determinowane przez słabość narządu Model indywidualnej reakcji swoistej (Lockey): bodziec środowiskowy odbierany jako stres – reakcja emocjonalna charakterystyczna dla danej osoby – objawy zależą od rodzaju reakcji

8. Choroby psychosomatyczne a osobowość A. Określony typ osobowości sprzyja rozwojowi określonej choroby psychosomatycznej B. Określony zespół objawów predysponuje do chorób psychosomatycznych C. Każda choroba psychosomatyczna jest raczej rezultatem zależności: sytuacja trudna – stres psychologiczny – ujawnienie choroby, niż jakichkolwiek cech osobowości

9. Ad A. Cechy osobowości Pierwsze koncepcje psychosomatyczne – nawiązanie do Freuda (histeria konwersyjna) - trzy stanowiska 1) Określony profil osobowości sprzyja rozwojowi określonej choroby psychosomatycznej. Osobowość wieńcowa (wysoka potrzeba dominacji osiągnięć, samodyscyplina, cechy kompulsywne, represja (Dunbar, 1943) 2) Traumatyczne doświadczenia dzieciństwa (utrata więzi) (Groen, Hamilton, Rees, por. Wrześniewski 1988) 3).Próby łączenia obydwu nurtów (Aleksander, French) – powstanie choroby jest uwarunkowane: • Specyficzną konstelację cech osobowości i nieświadomy konflikt okresu dzieciństwa • Sytuacją, bezpośrednio przed zachorowaniem- reaktywacja starego konfliktu • Konstytucjonalna (najczęściej wrodzona) słabość danego narządu (Dolińska-Zygmunt, 2001)

10. Wieloczynnikowa koncepcja chorób psychosomatycznych(wg Aleksandra za: Luban-Plozza 1995) • Dziedziczna konstytucja • Przebieg ciąży i urazy porodowe • Choroby przebyte w okresie niemowlęcym zwiększające podatność narządów na czynniki szkodliwe • Rodzaj opieki i warunki w niemowlęctwie • Urazy - fizyczne, emocjonalne w niemowlęctwie i dzieciństwie • Klimat rodzinny, osobowość rodziców, rodzeństwa • Późniejsze urazy fizyczne • Doświadczenia emocjonalne w relacjach z bliskimi i w pracy zawodowej

11. cd. Koncepcji Alexandra (wg. Luban-Plozza, 1995) • Konflikty swoiste dla danej choroby, początek w nieświadomym konflikcie, powstaje specyficzna konstelacja cech osobowości • Sytuacja trudna reaktywująca stary konflikt, powstaje nowy konflikt • Czynnik X – konstytucjonalne słabość narządu • Każdy stan emocjonalny ma swój syndrom fizjologiczny • Gotowość współczulna – nierozładowana agresja, przygotowanie do walki lub ucieczki • Gotowość przywspółczulna – niezaspokojona potrzeba zależności, bierności, otrzymywania pomocy

12. Ad. B Określony zespół objawów predysponuje do chorób psychosomatycznych Zespół psychosomatyczny (Płużek, Łazowski, 1980) – choroby układu krążenia, choroba wrzodowa. Potrzeba osiągnięć, dominacji, wytrwałości, porządku, rozumienie siebie i innych, duża samokontrola, postawa obronna, pozytywna samoocena. U chorych z choroba układu krążenia wyższa triada neurotyczna Aleksytymia (Sifnoes, Nemiah, 1972;Taylor i in. 1997; Williams 2006) • Niezdolność do werbalizacji emocji • Niezdolność do odróżniania pobudzenia emocjonalnego od emocji • Ubóstwo życia wyobrażeniowego • Operacyjny styl myślenia (koncentracja na powierzchownych aspektach zjawisk, konkretach, niechęć do sięgania do istoty rzeczy • Brak umiejętności rozpoznawania różnych stanów emocjonalnych • Przewaga emocji negatywnych nad pozytywnymi, trudności w ekspresji emocji, trudność w radzeniu sobie ze stresem, unikanie poszukiwania wsparcia (Maruszewski, Ścigała,198; Williams, 2006; Lumley, 2004)

13. Ad C. Każda choroba psychosomatyczna jest raczej rezultatem zależności: sytuacja trudna – stres psychologiczny – choroba (Wrześniewski 1993; Cohen, Rodriguez, 1995; Clark, Carey, 1998; Cozolino, 2008) Niewłaściwa przeróbka emocji negatywnych: lęk, agresywność, wrogość, depresja Komponenty emocji: psychologiczny, motoryczny, wegetatywny Właściwe (zdrowe) rozładowanie emocji – odpowiednie do komponentów Brak tolerancji na odreagowanie psychologicznego i ruchowego komponentu adekwatne do typu emocji powoduje agrawację części wegetatywnej. Skutek – nadmierne i chaotyczne obarczenie narządów pozostających pod kontrolą układu autonomicznego (barometrów emocji) układy: krążenia, pokarmowy, hormonalny, immunologiczny

14. Koncepcja wzorów zachowań • Utrwalone, sztywne sposoby reagowania względnie niezależne od sytuacji stresowej • Konstelacja komponentów poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych • Powiązanie z cechami temperamentu • Występują w różnym nasileniu, nie zawsze zawierają wszystkie komponenty, duża zmienność międzyosobnicza • czynniki ryzyka somatycznego wielu chorób • Sposób regulacji stosunków z otoczeniem

15. Typologia wzorów zachowań WZA – choroba wieńcowa, zawał serca, choroba reumatyczna u mężczyzn WZB – odwrotność WZA, czynnik bezpieczeństwa kardiologicznego WZX – mieszany, rzadki WZC – choroba nowotworowa, choroba reumatyczna u kobiet, osteoporoza WZD – predyktor chorób kardiologicznych, wpływa na efektywność rehabilitacji kardiologicznej, ma związek ze śmiertelnością w chorobach serca (głownie u kobiet) WZO – osobowość optymalna – bez ryzyka psychosomatycznego

16. WZA (Friedman, Rosenman, 1959) • duża dynamika, energia, pośpiech, niecierpliwość • silne napięcie emocjonalne • życie pod presją czasu • znaczne zaangażowanie w pracę zawodową • wrogość, agresywność, rywalizacja • permanentna walka o zdobycie dużej liczby celów w krótkim czasie • ambicja, potrzeba osiągnięć • potrzeba uzyskania kontroli nad otoczeniem • zgodność i niezgodność temperamentalna (N – E)

17. WZA cd Wzór zachowania A „zespół jawnego zachowania lub styl życia charakteryzujący się: skrajnym współzawodniczeniem, walką o osiągnięcia, agresywnością, napięciem, pobudliwością, nadmierną czujnością, wybuchowym sposobem mówienia, napięciem mięśni twarzy, poczuciem presji czasu i nadmiernej odpowiedzialności (Eliasz, Wrześniewski, 1998, s. 27)

18. Osobowość typu C (Morris, Greer 1980; Temoshok, Hellen, 1991) – cancer personality • silne, ale zahamowane emocje, tłumienie, wypieranie • niezdolność do wyrażania gniewu, pośrednie formy agresji • zaprzeczanie problemom, nadmierna kontrola • pogotowie lękowe, bezradność, ukryta depresja • brak silnych więzi z życiem, niedostatki motywacji • pomijanie własnych potrzeb, niska samoakceptacja • fasada dobroci, pseudonaturalizm • konformizm, zależność

19. Osobowość typu D (Denollet, 1995)- osobowość stresowa Główne cechy – negatywna emocjonalność, zahamowanie społeczne, dysforia, zamartwianie się (Denollet, 1998, 2005) • słabe wyrażanie emocji, przewaga negatywnych, pesymizm, napięcie, irytacja • tłumienie emocji, przewaga mechanizmu represji • poczucie bezradności • mniejsza odporność na stres • zahamowanie społeczne, alienacja, izolacja społeczna • niska samoocena, obwinianie siebie • słaba więź z ludźmi

20. Postępowanie w chorobach psychosomatycznych W diagnostyce wskazana jest ocena: • Osobowości przedchorobowej • Obciążenia urazami psychicznymi • Przejawów maskowanego lęku, agresji, depresji Leczenie • farmakologiczne • psychoterapia

21. Diagnoza zachowania chorych Przyczyny złego samopoczucia w ocenie chorych – lokalizacja zewnętrzna • konfliktowość otoczenia • przepracowanie • chaotyczne działania • złe pożycie domowe • brak odpoczynku • choroby somatyczne

22. cd. Większość chorych ma trudności w obiektywnej ocenie sytuacji i ich udziału • otoczenie jest konfliktowe, ponieważ sam chory jest nieustępliwy, podejrzliwy, agresywny • przepracowanie chorego jest wynikiem jego intensywnych poszukiwań nowych zajęć • chaotyczność działania może być efektem podejmowania nadmiaru obowiązków, i stałego napięcia psychicznego • zaabsorbowanie pracą i działalnością społeczną jest tak znaczne, że rodzina pozostaje na uboczu, co rzutuje na złe pożycie

23. Wsparcie Przybliżenie sposobu funkcjonowania chorego (potrzeba refleksji) Uświadomienie konieczności zmiany zachowania (osobowości) Działania na rzecz zrozumienia przez chorego mechanizmów choroby – obniżenia poziomu napięcia: • Stawianie sobie realnych celów życiowych • Wykluczanie pośpiechu i przesady • Tolerancyjne podchodzenie do ludzi, spraw i problemów • Przewidywanie reakcji własnej i otoczenia w różnych okolicznościach • Unikanie jałowych dyskusji doprowadzających do konfliktów • Wypełnianie dnia pożytecznymi zajęciami, racjonalną rekreacją