ÇEK TÜRLERİ

1. ÇEK TÜRLERİ Doç. Dr. Mustafa ÇEKER mceker@cu.edu.tr

2. TEYİTLİ ÇEK • Çekin karşılığının olduğuna ilişkin olarak muhatap banka tarafından yazılmış bir kaydı içeren çeklere “teyitli (bloke) çek” adı verilir. • Bu amaçla, çekle ödeme yapmak isteyen keşideci, çeki tedavüle çıkarmadan önce muhatap bankaya başvurarak çekin karşılığının olduğunu gösteren bir kaydın üzerine yazılmasını talep eder. • Muhatap banka yetkilisi, hesabı kontrol ederek çek bedelinin mevcut olduğunu görecek olursa çek üzerine “işbu çekin karşılığı vardır” veya “karşılığı bloke edilmiş olup, ibrazında ödenecektir” şeklinde bir kayıt düşerek imzalar. • Çekin ibraz süresi dolana kadar muhatap banka çek karşılığını hâmil adına saklar. • Hâmil tarafından çek ibraz edildiğinde banka bloke ettiği tutarı ödeyerek sorumluluktan kurtulur.

3. TEYİTLİ ÇEKTE ÖDEME • Teyitli çekin hâmiline ödenmeyeceği hâller şunlardır: • İbraz süresinin geçmesi ve keşidecinin çekten cayması (TTK.m.711/I) • Keşidecinin bankayı ödemeden men etmesi (TTK.m.711/III) • Mahkemece ödeme yasağı konulması (TTK.m.669) • Ciro zincirinde kopukluk bulunması • Çekte sahtelik veya tahrifat yapılmış olması

4. GARANTİLİ ÇEK • Garantili çekler, teyitli çekte olduğu gibi, çekin bankaya ibrazında karşılığının ödenmesi konusunda güvence vermek amacıyla çıkarılırlar. • Buna göre, garantili çeklerde muhatap banka, genellikle çek yaprağı üzerine yazdığı beyanla belirli bir miktarla sınırlı olmak üzere hesapta karşılık bulunmasa bile çeki ödeyeceğini garanti etmektedir. • Uygulamada “mavi çek”, “süper çek” ve “gold çek” gibi adlar altında anılan garantili çekler, banka ile keşideci arasında yapılan sözleşmeye dayalı olarak çıkarılırlar. • Garantili çekte, muhatap banka serbest olarak belirlediği bir limite kadar çeki ödemeyi taahhüt eder. Bu bakımdan, çekte yazılı garanti tutarı aşılmadığı sürece garantili çeklerin karşılıksız çıkması söz konusu değildir. • Limit içinde kalan bir çekte muhatap bankanın, çekin unsurlarında eksiklik, ibraz süresinin geçirilmesi, ciro zincirinin kopuk olması, ödemeden men talimatı verilmesi gibi haklı bir neden olmadığı sürece garantili çeki ödemekten kaçınması hâmile karşı sorumlu olmasına neden olur

5. ÇİZGİLİ ÇEK • Çekin ödeneceği kişiyi belirlemek amacıyla önyüze aşağıdan yukarıya doğru birbirine paralel iki çizgi çizilmek suretiyle düzenlenen çeklere çizgili çek adı verilir (TTK.m.715). • Bu tür çekler, ancak bir bankaya veya muhatabın bir müşterisine ödenebilir (TTK.m.716/I). • Çizgili çek, ödemenin yapılacağı kişiye göre “genel çizgili çek” ve “özel çizgili çek” olmak üzere ikiye ayrılır. • Çekteki çizgilerin arasının boş bırakılmış olması veya “banka” gibi genel bir ifade yazılması hâlinde, genel çizgili çek söz konusu olur (TTK.m.715/III). Genel çizgili çek, herhangi bir bankaya ödenebilir. • Buna karşılık, özel çizgili çekte, çizgilerin arasına belirli bir banka unvanı yazılır. Özel çizgili çek, muhatap tarafından ancak adı gösterilen bankaya, bu banka muhatap ise, onun müşterisine ödenebilir.

6. MAHSUP ÇEKİ • Mahsup çeki, hâmil tarafından çekin nakden ödenmesi yerine bedelin bankadaki hesabına aktarılmasının istendiği hâllerde söz konusu olur. • Buna göre, keşideci veya hâmil çekin ön tarafına mailen (enine doğru) “hesaba geçirilecektir” veya “şubenizdeki … numaralı hesabıma aktarınız” gibi bir kaydı yazarak çekin nakden ödenmesini yasaklayabilirler (TTK.m.717). • Mahsup çeki, muhatap banka tarafından ancak hesaba alacak kaydı, takas veya hesap nakli suretiyle kayden ödenebilir.

7. ÇEK NİTELİĞİ TAŞIMAYAN ÇEKLER • Uygulamada adı çek olarak geçmekle birlikte, Türk Ticaret Kanunu ve Çek Kanunu hükümleri kapsamına girmeyen çeşitli belgeler de kullanılmaktadır. • “İndirim çeki”, “iade çeki”, “hediye çeki” veya “yemek çeki” gibi adlar altında düzenlenen ve kupon niteliği taşıyan bu belgelerin bir kambiyo senedi olan çekle isim benzerliği dışında bir ilgisi yoktur. • Buna karşılık, “banka çeki”, “seyahat çeki” ve “posta çekleri”, TTK.m.692 vd.da düzenlenen çekle benzerlik göstermektedir.

8. BANKA ÇEKİ • Banka çeki, muhatap bankanın başka bir şubesinin keşideci olarak gösterdiği çektir. Buna göre, bir banka, müşterisinin talebi ve çek bedelini nakit olarak yatırması üzerine kendi şubelerinden birine ait hesap üzerinden çek keşide edecek olursa, banka çeki düzenlenmiş olur. • Banka çekinde muhatap ile keşideci aynı kişi (banka) olup], lehtar olarak talep sahibi müşteri veya bu kişinin bildirdiği üçüncü bir kişi gösterilmektedir. Böylece, karşılıksız çıkma riski pek olmayan bir çek tedavüle çıkarılmış olur.

9. SEYAHAT ÇEKİ • Seyahat çekleri, kredi kartının yaygın olmadığı bölgelerde yolculuk yapan kişilerin nakit ihtiyacını karşılamak amacıyla Visa ve Mastercard gibi ödeme servisleri aracılığıyla bir banka tarafından belirli kupürler hâlinde çıkarılan ve varma yerindeki bir bankada para ile değiştirilen belgelerdir. • Seyahat çeki üzerinde bedel, seri no, tarih ve yer gibi ayırıcı bilgilerin dışında, sistemi organize eden servisin amblemi, çeki çıkaran kuruluşun unvanı ve yetkilisinin imzası ile bir ödeme taahhüdü yer alır. • Seyahat çeki almak isteyen bir kişi, herhangi bir bankaya başvurarak çek bedeli ve komisyonu peşin olarak ödemek suretiyle istediği miktarda çek yaprağı satın alabilir. • Bu işlem sırasında her yaprak üzerine çek lehtarının imza örneği ile pasaport veya kimlik bilgileri yazılır. • Lehtar, gittiği ülkede aynı organizasyona üye herhangi bir bankaya giderek kimliğini ibrazla banka yetkilisi önünde ikinci bir imza atarak seyahat çekini tahsil eder. • Seyahat çekleri, lehtarı dışındaki bir kişi tarafından tahsil edilemeyeceği için kaybolma veya çalınma gibi risklere karşı güvence oluşturur.

10. POSTA ÇEKİ • PTT idaresi tarafından genellikle taksitli satış yapan tacirler adına açılan havale hesaplarına bağlı olarak düzenlenen havale makbuzlarına “posta çeki” adı verilir. • Buna göre, çevre il ve ilçelere taksitli satış yapan bir işletme sahibi, PTT’nin herhangi bir şubesinde posta çeki hesabı açtırarak üzerinde hesap numarasının yazılı olduğu posta çeki formlarından alıp, ödemede bulunacak müşterilerine verir. • Müşteriler de, taksit ödemesi yapmak istediklerinde bu formları doldurarak bulundukları yerdeki PTT şubesine başvurarak para yatırırlar. • PTT idaresi, posta çekiyle yapılan işlemlerde müşterilerden havale ücreti almadığı için, özellikle düşük meblağlı ödemelerde bulunacak müşteriler için posta çeki cazip bir araçtır.

11. ÇEKİN ÖDENMESİ • Çek, düzenlenmesine neden olan temel ilişkinin dışında kalan ve aralarında hiçbir bağ bulunmayan iki kişi (muhatap banka ile hâmil) arasında yapılan işlemler sonucunda ödenir. • Muhatap banka, keşideci tarafından düzenlenmiş bir çeke bağlı olarak, onun (çek üzerinde yazılı) talimatı doğrultusunda hesabındaki paradan ödemede bulunur. • Hâmil ise, elindeki çeke istinaden keşidecinin hesabındaki paradan kendisine çek bedelinin ödenmesini talep eder. • Bu nedenle, çekin ödenmesi aşamasında çeşitli usulsüzlüklerle karşılaşılabilir. Örneğin, sahte bir çek düzenlenerek tahsile girişilmesi, kayıp veya çalıntı çekin bankaya ibrazı suretiyle hesaptan para çekilmesi, keşidecinin imzası taklit edilerek onun adına çek düzenlenmesi, çek üzerinde tahrifat yapılarak bedelinin arttırılması gibi usulsüzlükler sıkça ortaya çıkar. • Bu bakımdan, kanunda muhatap banka ve çek hâmiline çekin ödenmesi sırasında bazı yükümlülükler getirilmiştir.

12. MUHATAP BANKANIN YÜKÜMLÜLÜKLERİ • Çeki inceleme • Kimlik tespiti • Hesaptan Ödeme yapma

13. ÇEK HAMİLİNİN YÜKÜMLÜKLERİ • Süresi içinde çeki ibraz • Kimlik ibrazı • Kısmi ödemeyi kabul etme

14. ÇEKTEN CAYMA • Keşidecinin çeki imzalamak suretiyle muhataba vermiş olduğu ödeme yetkisini tek taraflı bir irade beyanıyla geri almasına “çekten cayma” adı verilir . • Keşideci, cayma hakkını kullanırken herhangi bir sebep açıklamak zorunda değildir. • Çekten cayma, ancak ibraz süresi geçtikten sonra hüküm ifade eder. Buna göre, keşideci ibraz süresi içinde çekten caydığına ilişkin bir bildirimde bulunsa bile, bu beyan, ibraz süresi dolmadan hiçbir hukukî sonuç doğurmaz. • Cayma hakkının kullanılması, muhatabın çeki ödeme yetkisini ortadan kaldırır. Muhatap, keşidecinin bu beyanıyla bağlıdır; bankanın bu hususta herhangi bir takdir yetkisi yoktur

15. ÖDEME YASAĞI • Çekin kendisinin veya üçüncü bir kişinin elinden rızası dışında çıktığı gerekçesiyle keşidecinin muhatabı çeki ödemekten men etmesi de mümkündür . • Ödeme yasağı, kayıp, gasp veya çalınma gibi bir nedenle rıza dışı elden çıkan bir çekin mahkeme kararına gerek olmadan ödemesinin durdurulmasına imkân verir. • Ödeme yasağı için aşağıdaki şartların mevcut olması gerekir: • Çekin keşideci veya hâmilin elinden rıza dışında çıkmış olması • Keşidecinin muhatap bankaya karşı bu yönde bir talimat vermesi

16. ÖDEME YASAĞINA YETKİ • Ödeme yasağı koyma yetkisi, sadece keşideciye aittir. • Keşidecinin ödemeden men talimatı, muhataba ulaştığı andan itibaren hüküm ifade eder; muhatap bankanın bu talimatın gerçekliğini araştırma ve takdir etme yetkisi yoktur . • Buna karşılık, çeki kaybeden hâmil, bankaya müracaatla ödemeden men yönünde bir talepte bulunamaz. Bu durumda, hâmilin ya mahkemeye veya keşideciye başvurması gerekir.

17. ZAMANAŞIMI • Çekte zamanaşımı, kanunda poliçe ve bonodan farklı bir şekilde düzenlenmiştir. Buna göre, çekten doğan haklar, aşağıdaki sürelerin geçmesiyle zamanaşımına uğrar (TTK.m.726): • Hâmilin, cirantalarla keşideci ve diğer çek borçlularına karşı haiz olduğu başvuru hakları, ibraz süresinin bitiminden itibaren altı ay geçmekle zamanaşımına uğrar. • Çek borçlularından birinin diğerine karşı haiz olduğu başvuru hakları, bu çek borçlusunun çeki ödediği veya çekin dava yolu ile kendisine karşı ileri sürüldüğü tarihten itibaren altı ay geçmekle zamanaşımına uğrar. • Zamanaşımı süresi, çek hâmili açısından ibraz tarihinden değil, ibraz süresinin sona erdiği tarihten itibaren işlemeye başlar.

18. KARŞILIKSIZ ÇEK • Çekin ibraz süresi içinde muhatap bankaya ibraz edilmesine rağmen hesap yeterli karşılık bulunmadığı için ödeme yapılmaması halinde “karşılıksız çek” durumu ortaya çıkar. • Karşılıksız çekte muhatap banka ve keşideciye bazı yükümlülükler öngörülmüştür.

19. MUHATAP BANKA • Muhatap bankanın yapacağı İşlemler • Karşılıksız kaydı düşmek • Keşideciye ihtarname göndermek (10 gün) • Hamile ödeme yapmak (410 YTL) • Merkez Bankasına Bildirim

20. KEŞİDECİ • Düzeltme hakkını kullanmak (10 gün) • Çek bedeli • %10 çek tazminatı • Gecikme faizi • Çek defterini iade etmek

21. CEZALAR • İlk seferde ağır para cezası (çek bedeli kadar-en fazla 80.000 YTL) • Suçun tekrarı halinde hapis cezası (1-5 yıl) • Ceza verilmesi hamil, ciranta veya bankanın şikayetine bağlıdır (6 ay). • Çek keşide yasağı (1-5 yıl) • Ceza kapsamına giren kişiler • Keşideci (vekil bile olsa) • Hesap sahibi

22. UYGULAMA • Bekir Çiftçi adlı buğday üreticisi, hasat ettiği mahsulünü Kaplanlar Tarım Ticaret Ltd.Şti.ne 10.06.2006 tarihinde satmış ve malları depoya teslim etmiştir. • Ödemelerini nakit olarak yapmayan şirket, "Kozan, 30.06.2006" tarihini taşıyan Vakıflar Bankası T.A.O. Adana şubesine ait 750 YTL. tutarındaki çeki şirket müdürü Selçuk Parsavar'ın imzası ve şirket kaşesi ile Bekir'e teslim etmiştir.

23. SORULAR • Bekir, bu çekin ödenmesi için bankaya ne zaman başvurabilir? İbraz süresini tespit ediniz. Çekin Adana'da değil de Ceyhan'da ibraz edilmesi durumu değiştirir mi? • Bekir bu çeki aldığı gün Vakıflar Bankası'nın Ceyhan (Adana) şubesine ibraz etmiş olsa, bankanın ödemeden kaçınması mümkün müdür? Bekir bu durumda ne yapabilecektir? • Süresi içinde ibraz edilen bu çek karşılığı olmadığı için ödenmezse, banka, hangi işlemleri yapmak zorundadır? Şirketin, bu durumdan kurtulmak için ne yapması gerekir? • Bu çekten dolayı cezai sorumluluk kime aittir? Bunun için, kime, hangi süre içinde başvurmak gerekir?