Türkiye'de Kentsel Yenileme Uygulamaları

1. Türkiye'de Kentsel Yenileme Uygulamaları YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MİMARLIK FAKÜLTESİ ŞEHİR VE BÖLGE PLANLAMA BÖLÜMÜ ŞEHİR YENİLEME KORUMA DERSİ Doç. Dr. İclal Dinçer

2. 1980’li yıllar: (Urban Redevelopment) KENTSEL YENİDEN GELİŞTİRME • Küresel sermayeyi çekme yarışı • Sanayisizleşme sürecinde çöken kent merkezlerini canlandırma • Kamu: temel alt yapı sunumu ve arsanın düzenlenmesi • Özel sektör –uluslar arası sermaye-: Öncü (flagship) projeler

4. The Tower of London

5. 2000’li yıllar: (Urban Regeneration) KENTSEL YENİDEN CANLANDIRMA Politika ve uygulamalarda daha geniş kapsamlı bakış açıları • Sosyal eşitsizlikleri – yoksulluğu gidermeyi hedefleyen toplumsal dönüşüm projeleri • Tarihi miras ve koruma anlayışının güçlenmesi • Kültür eksenli projelerin geliştirilmesi • Sosyo-ekonomik ve mekansal açıdan bütünleşmiş stratejik planlama yaklaşımları

6. Türkiye’de Kentsel Dönüşüm: Yasal Yetkiler 5162 sayılı yasa ile değişik 2985 sayılı Toplu Konut Kanunu 05.05.2004: TOKİ kendi mülkiyetindeki yasadışı yapılaşmış alanlarda 5393 sayılı Belediye Kanunu 30.05.2005: Belediyeler yetki alanları içinde sınırlarını kendilerinin belirledikleri herhangi bir alanda 5366 sayılı Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun 05.07.2005 : Belediyeler sit – koruma alanlarında sınırlarını kendilerinin belirlediği bir alanda Bu üç kanunun dışında 22.06.2006 tarihinde TBMM’ye gönderilmiş fakat yasalaşmamış olanDönüşüm Alanları Hakkında Kanun Tasarısı Taslağı

7. Toplu Konut Kanunu5162 sayılı yasa Madde 7 • TOKİ, gecekondu bölgelerinin tasfiyesine veya iyileştirilerek yeniden kazanımına yönelik olarak • gecekondu dönüşüm projeleri geliştirebilir, • inşaat uygulamaları ve finansman düzenlemeleri yapabilir. • Belediye Kanunu5393 sayılı yasa Madde 73 • Belediye, kentin gelişimine uygun olarak eskiyen kent kısımlarını • yeniden inşa ve restore etmek; • konut alanları, sanayi ve ticaret alanları, teknoloji parkları ve sosyal donatılar oluşturmak, • deprem riskine karşı tedbirler almak veya • kentin tarihî ve kültürel dokusunu korumak amacıyla • kentsel dönüşüm ve gelişim projeleri uygulayabilir.

8. İstanbul’da Sit Alanları İstanbul’un %10,3’ü Avrupa Yakası’nın % 6,6’sı, Anadolu Yakası’nın %20,7’si

9. 16.6.2005 tarih ve 5366 sayılı • Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların • Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması • Hakkında Kanun • Bu Kanunun amacı, • yıpranan ve özelliğini kaybetmeye yüz tutmuş; • kültür ve tabiat varlıklarını koruma kurullarınca sit alanı olarak tescil ve ilan edilen bölgeler ile bu bölgelere ait koruma alanlarının, • bölgenin gelişimine uygun olarak yeniden inşa ve restore edilerek, • bu bölgelerde konut, ticaret, kültür, turizm ve sosyal donatı alanları oluşturulması, • tabii afet risklerine karşı tedbirler alınması, • tarihi ve kültürel taşınmaz varlıkların yenilenerek korunması ve yaşatılarak kullanılmasıdır.

10. 14. 12. 2005 tarih ve 26023 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan: Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanunun Uygulama Yönetmeliği • Çalışma esasları Madde 13- Koruma bölge kurulu, 12/1/2005 tarihli ve 25698 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu ve Koruma Bölge Kurulları Çalışmaları ile Koruma Yüksek Kuruluna Yapılacak İtirazlara Dair Yönetmelik” teki usul ve esaslara göre çalışır. • Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu uyarınca • 12. 01. 2005 tarih ve 25698 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu ve Koruma Bölge Kurulları Çalışmaları İle Koruma Yüksek Kuruluna Yapılacak İtirazlara Dair Yönetmelik • Koruma Bölge Kurullarının Oluşumu .... • Koruma Bölge Kurullarının Görevleri

11. 2863 KTVKK’da Koruma Amaçlı İmar Planı tanımı: • Bu Kanun uyarınca belirlenen sit alanlarında, alanın etkileşim-geçiş sahasını da göz önünde bulundurarak, kültür ve tabiat varlıklarının sürdürülebilirlik ilkesi doğrultusunda korunması amacıyla • arkeolojik, tarihi, doğal, mimarî, demografik, kültürel, sosyo-ekonomik,mülkiyet ve yapılaşma verilerini içeren alan araştırmasına dayalı olarak; hali hazır haritalar üzerine, • koruma alanı içinde yaşayan hane halkları ve faaliyet gösteren iş yerlerininsosyal ve ekonomik yapılarını iyileştiren, • istihdam ve katma değer yaratan stratejileri, koruma esasları ve kullanma şartları ile yapılaşma sınırlamalarını, • sağlıklaştırma, yenileme alan ve projelerini, • uygulama etap ve programlarını, • açık alan sistemini, yaya dolaşımı ve taşıt ulaşımını, alt yapı tesislerinin tasarım esasları, yoğunluklar ve parsel tasarımlarını, • yerel sahiplilik, uygulamanın finansmanı ilkeleri uyarınca • katılımcı alan yönetimi modellerini de içerecek şekilde hazırlanan, • hedefler, araçlar, stratejiler ile • plânlama kararları, tutumları, plân notları ve açıklama raporu ile bir bütün olan • nazım ve uygulama imar plânlarının gerektirdiği ölçekteki plânlardır.

12. Ancak 5366 sayılı Yasa’da: • Yenileme alanlarının saptanmasında kriter olmaması • KTVKK ile getirilen sosyo ekonomik süreçlerin gözardı edilmesi • Süreçte yer alan aktörlerin temsil olanaklarının olmaması • Özel mülkiyet üzerinde kamulaştırma tehdidinin var olması • Hazineye ait taşınmazların başka bir işleme gerek kalmaksızın belediye ve il özel idaresine bedelsiz devredilmesi • Sit alanlarının korunmasında risk yaratmaktadır.

13. 14/12/2005 tarihliYIPRANAN TARİHİ VE KÜLTÜREL TAŞINMAZ VARLIKLARIN YENİLENEREK KORUNMASI VE YAŞATILARAK KULLANILMASI HAKKINDA KANUNUN UYGULAMA YÖNETMELİĞİ Yönetmelik’te Risk Taşıyan / Tehdit Oluşturan Maddeler: Tanımlar Madde – 4 Yenileme Avan Projesi: Yenileme uygulama projelerine esas teşkil edecek, Kanunun 2’nci maddesi uyarınca kültür ve tabiat varlıklarını koruma kurulunca karara bağlanan, mimari avan proje ile statik, tesisat, elektrik, ulaşım ve alt yapı ön raporlarını, Yenileme uygulama projesi: Yenileme alanı içerisinde bulunan tarihi ve kültürel taşınmaz varlıkların, koruma kurulunca karara bağlanan, rölöve, restitüsyon, restorasyon projeleri ile onarılacak veya yeniden inşa edilecek yapıların, imar mevzuatında öngörülen kentsel tasarım, çevre düzenleme, mimari, statik, mekanik-elektrik tesisat ve alt yapı projelerini,ifade eder.

14. Yenileme projelerinin onaylanması • Madde 17- • Yetkili idareler tarafından yapılan veya yaptırılan yenileme avan projesi koruma bölge kurulu kararını müteakip yetkili idarelerin meclis üye tam sayısının salt çoğunluğunun kararı ile; belediyelerde belediye başkanının, il özel idarelerinde valinin onayı ile yürürlüğe girer. • İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ İMAR YÖNETMELİĞİ • ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: AVAN PROJE UYGULAMALARI • İmar Kanunu gereği • İmar Planı-Plan Notları gereği • İmar Yönetmeliğinde belirlenen yüksek yapılarda • Bu yönetmeliğin 3.05 maddesinde belirtilen niteliklere sahip • diğer yapılarda söz konusudur

15. Katılım ve kamuoyunun bilgilendirilmesiMadde 7- Yetkili idareler tarafından yenileme alanı içinde kalan mülk sahiplerini veya bölge halkını uygulama konusunda bilgilendirmek üzere toplantılar yapılarak görüşleri alınır ve bunların katılımı sağlanır. Yetkili idare ihtiyaç halinde üniversite, meslek kuruluşları, sivil toplum örgütleri, kamu kurum ve kuruluşları ve muhtarlarla danışma toplantıları düzenleyebilir, projeler hakkında basın ve yayın araçlarıyla bilgilendirme yapabilir. 2863 sayılı yasanın gerisine düşüyor ve çelişiyor

16. Projeye katılımMadde 22- Yenileme alanı içindeki parsellerdeki uygulamalarda kamu kurum ve kuruluşları ile gerçek ve tüzel kişilerin mülkiyetinde olan ve yapısı aynen korunacak veya yenilenecek yapılar, yetkili idarenin uygun görmesi ve projenin bütünlüğünün bozulmaması şartıyla ilgili kamu kurum veya kuruluşları ya da gerçek veya tüzel kişiler tarafından yapılabilir. Bu şekildeki uygulamanın projeyle eş zamanlı olarak başlatılması ve tamamlanması esastır. Yetkili idare, zamanında tamamlanmayan bu yapıları kendisi tamamlayabileceği gibi kamulaştırabilir. “Projeye katılım” dan bu durum anlaşılmaktadır.

17. Anlaşma ve satın almaMadde 23- Anlaşma, uzlaşılacak bedel üzerinden taşınmazın yetkili idareye satılması, idareye ait bir başka taşınmaz malla takas veya trampa yoluyla devredilmesi veya projenin gereklerine uygun olması halinde bedel karşılığı sınırlı ayni hak tesis edilmesi veya yetkili idarece öngörülecek diğer anlaşma yollarıyla yapılır. KamulaştırmaMadde 24- Yenileme alanlarında bulunan yapıların boşaltılması, yıkımı ve kamulaştırmasında anlaşma yolu esastır. Anlaşma sağlanamayan hallerde gerçek ve özel hukuk tüzel kişilerinin mülkiyetinde bulunan taşınmazlar yetkili idareler tarafından kamulaştırılabilir. Kanun uyarınca yapılacak kamulaştırmalar 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun 3. maddesinin ikinci fıkrasındaki iskan projelerinin gerçekleştirilmesi amaçlı kamulaştırma sayılır. Olağan kamulaştırma sürecinin projenin uygulanmasında gecikmeye neden olacağının anlaşılması halinde 2942 sayılı Kanunun 27. maddesi hükümlerine göre acele kamulaştırma yoluna gidilebilir.

18. KAMULAŞTIRMA ŞARTLARI 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu Madde 3 - İdareler,kanunlarla yapmak yükümlülüğünde bulundukları kamu hizmetlerininveya teşebbüslerinin yürütülmesi içingerekli olan taşınmaz malları, kaynakları ve irtifak haklarını; bedellerini nakden ve peşin olarak veya aşağıda belirtilen hallerde eşit taksitlerle ödemek suretiyle kamulaştırma yapabilirler. Bakanlar Kurulunca kabul olunan, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskan projelerinin gerçekleştirilmesi, yeni ormanların yetiştirilmesi, kıyıların korunması ve turizm amacıyla yapılacak kamulaştırmalarda, bir gerçek veya özel hukuk tüzelkişisine ödenecek kamulaştırma bedelinin o yıl Genel Bütçe Kanununda gösterilen miktarı, nakden ve peşin olarak ödenir.

19. ACELE KAMULAŞTIRMA : 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu     Madde 27 - 3634 sayılı Milli Müdafaa Mükellefiyeti Kanununun uygulanmasında yurt savunması ihtiyacına veya aceleliğine Bakanlar Kurulunca karar alınacak hallerde veya özel kanunlarla öngörülen olağanüstü durumlarda gerekli olan taşınmaz malların kamulaştırılmasında kıymet takdiri dışındaki işlemler sonradan tamamlanmak üzere ilgili idarenin istemi ile mahkemece yedi gün içinde o taşınmaz malın 10 uncu madde esasları dairesinde ve 15 inci madde uyarınca seçilecek bilirkişilerce tespit edilecek değeri, idare tarafından mal sahibi adına 10 uncu maddeye göre yapılacak davetiye ve ilanda belirtilen bankaya yatırılarak o taşınmaz mala el konulabilir.     Bu Kanunun 3 üncü maddesinin 2 nci fıkrasında belirtilen hallerde yapılacak kamulaştırmalarda yatırılacak miktar, ödenecek ilk taksit bedelidir.

21. TARLABAŞI

22. Bakanlar Kurulu’nun 20.02.2006 tarih ve 2006/10172 sayılı kararı “…İstanbul İli, Beyoğlu İlçesinde bulunan ve ekli listede yeri ve ada numaraları belirtilen alanların ‘yenilenme alanı’ olarak belirlenmesi…” Tarlabaşı Cezayir Çıkmazı Tophane Bölgesi Galata Kulesi Çevresi Belediye Binası Çevresi Bedrettin Mahallesi

23. TARLABAŞI 1. ETAP 278 BİNA 210’U (%76) KORUNMASI GEREKLİ KÜLTÜR VARLIĞI

24. Tarlabaşı, 363 Ada, Müellif: Y.Mim.N.Karakaş

25. Tarlabaşı, 593, 594 Ada, Müellif: Y. Mim. Y.Selim Sepin

27. FATİH İLÇESİ SÜLEYMANİYE

28. Bakanlar Kurulu’nun 24.05.2006 tarih 2006/10501 sayılı kararı İstanbul Eminönü Süleymaniye Hacıkadın Kalenderhane Mollahüsrev Hoca Gıyaseddin Sarıdemir Yavuz Sinan Demirtaş Mahallelerini Yenileme Alanı olarak ilan eden karar

30. Müellif: Y.Mim. Serpil Tanker

31. Süleymaniye-569 Ada, müellif: Y. Mim. Serpil Tanker

32. Süleymaniye-569 Ada 11 Parsel, Restitüsyon, müellif: Y. Mim. Serpil Tanker

33. SULUKULE

34. Bakanlar Kurulu’nun 03.04.2006 tarih ve 2006/10299 sayılı kararı “İstanbul İli Kent Merkezinde Yer Alan Bazı Alanların Yenileme Alanı Olarak Kabul Edilmesine İlişkin Karar” Fatih ilçesinde Kürkçübaşı Mahallesi Bulgur Palas Yenileme Alanı Atik Mustafa Paşa Mahallesi Yenileme Alanı Fatih Balat Karabaş - Tahta Minare Mahalleleri Yenileme Alanı Fatih Hatice Sultan – Neslişah Mahalleleri Yenileme Alanı

36. Fatih Belediyesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB), ve Toplu Konut İdaresi (TOKİ) arasında 13 Temmuz 2006 tarihinde imzalanan protokol ile hazırlanan proje

37. Yeni / soyut bir orta / orta-üst sınıfın konut alanı olarak tasarlanan kentten ayrışmış bölgeler TARLABAŞI SÜLEYMANİYE Beyoğlu Belediyesi Yatırımcı özel sektör (inşaat şirketi) % 58 Mülk sahibi % 42 İstanbul Büyükşehir Belediyesi %80 İstanbul Valiliği % 20 Mülk sahibi Eminönü Belediyesi KİPTAŞ Mülk sahibi Mülk sahibi ile anlaşma sağlanamadığı durumlarda kamulaştırma yetkisinin kullanılmasının bir tehdit oluşturması İstanbul Büyükşehir Belediyesi Fatih Belediyesi Toplu Konut İdaresi Mülk sahibi (kiracı) • Değer tespitlerinin • nasıl • hangi yöntemlerle • kimler tarafından yapıldığının şeffaf olmaması SULUKULE

38. Kentsel Yenileme Sürecinde Başarının Önkoşulları • Kentsel yenileme sürecinin ülke-bölge-kent bütünü-mahalle ölçeklerinin tümünü kapsaması ve tutarlı bir yaklaşımla ele alınması • Kentsel yenileme bölgesinin geleceği konusunda etkin roller üstlenen kamu, özel kesim ve sivil halk temsilcilerinin özgün bir ortaklık modeli çerçevesinde toplanması • Program ve projesi olan bütün aktörlerin uygun bir rol ile sürece dahil edilmesi • Çözüm ortaklığı içinde yer alan bütün aktörlerin arasında güç dengesinin oluşturulması

39. Kentsel yenileme sürecindeki tehditler • Alan seçiminde kriter olmaması/ kriterlerdeki belirsizlikler/eksiklikler • Modelin yanlış seçilmesi • Süreçteki tüm aktörlerin temsil gücünün olmaması • Kısa vadede yaygın işbirlikleri yapılması veya umutları artırıcı vaatlerde bulunulması • Profesyonel birikimin olmaması • Sürecin doğru yönetilmemesi • Finans aktarımında kanalların tıkalı olması

40. Ne kadar sosyo-ekonomik tedbirler alırsanız alın fiziki müdahalenin yapıldığı bir bölgede soylulaşma yaşanmaktadır. Katılım süreçleri her zaman aynı verimlilikle sonuçlanamamaktadır. Yönetişim süreçleri her zaman başarılamamaktadır. Çok katmanlı sorunların olduğu durumlarda ana soruna odaklanamama tehlikesi vardır.

42. Gereksinimler / Problemler Temel alınarak Geliştirilen Kentsel Dönüşüm Süreçleri

43. Temel sorun; Yoksulluk–Yoksunluk ise: • Gelir düzeyi düşük • Eğitim seviyesi düşük • Kentle bütünleşme düzeyi düşük • Suç oranı yüksek • Konut kalitesi düşük • Temel donatılardan yoksun • Kentsel dönüşüm süreci nasıl tasarlanmalıdır …?

44. 1.Öncelik: Sosyal ve ekonomik niteliklerin iyileştirilmesi • Çocuklar için temel eğitim • Yetişkinler için beceri geliştirme • Yetişkinler için kapasite geliştirme (insan – kent ilişkisi, haklar, yasalar vb) • Güven ve işbirliği yaratma süreci (kurumlarla ve toplumun diğer kesimleriyle) 2.Öncelik: Fiziksel yapının dönüştürülmesi • Konut alanının fiziki yapısının sağlıklaştırılması • Konut alanının tümüyle yenilenmesi Kent mekânındaki konumuna göre farklılaşan tutum • Kent çeperinde kaçak yapı • Kent merkezinde köhnemiş tarihi doku

45. Temel sorun; Üretim ve depolama alanlarının yeniden işlevlendirilmesi ise: • Potansiyel arsa değerinin yüksek olması • Yapıların kira, alım - satım değerlerinin düşük olması • Çevredeki yapıların emlak değerlerinin yüksek olması • Yüksek yoğunluklu yapılaşma baskısı altında olması • Kent merkezinde açık alan ihtiyacının yüksek olması • Kentsel Dönüşüm Süreci nasıl tasarlanmalıdır …?

46. Kentsel Dönüşüm Sürecinde; 1.Öncelik: İşlev değişikliği ve yeni işlev kararlarının katılımcı ve şeffaf ortamlarda üretilmesi 2.Öncelik: Alanın / yapının gelecekteki kimliği ve işlevi hakkında farklı uzmanlık alanları ile derinlemesine irdelemeler yapılarak sürecin programlanması Kent mekânındaki konumu: - Kent merkezinde olan ve tarihi özeliğe sahip yapılarda yer alan üretim ve depolama alanları - Kentin 1950 sonrasında gelişen alanlarındaki üretim ve depolama alanları

47. Temel sorun; Yasadışı yapılaşmış-ıslah imar planlarıyla yasallaştırılmış kentsel yaşam standardı düşük konut alanları ise: Konut koşulları yetersiz Taşıyıcı sistem standartlarına uyum açısından Konut yaşam standartları açısından Fiziksel çevre koşulları standartlara uygun değil Temiz suya erişim Açık-yeşil alanın yeterliliği Okul alanına erişim … vb Yasal koşulların yerine getirilmemiş olması Mülkiyetin yasal durumu Plan koşullarına uygunluk Yapı ruhsatının varlığı ve ruhsata uygunluk Kentsel Dönüşüm Süreci nasıl tasarlanmalıdır …?

48. Kentsel Dönüşüm Sürecinde; 1.Öncelik: Yerleşme açısından risk taşıyan ve doğal değerleri nedeniyle eşik olan bölgelerinin yapılaşmadan arındırılması • Riskler ve eşik analizlerine göre yapılaşmadan arındırılacak bölgelerin saptanması • Bu bölgelerdeki mülkiyet ve hakların analizi 2.Öncelik: Yerleşilebilirlik kriterlerine uygun olan bölgelerin dönüşümü Yaşam Kalitesini Artırma Eksenli Kentsel Dönüşüm

49. FİZİKSEL MEKÂN SOSYO EKONOMİK YAPI SONUÇ Altyapı Üstyapı İşlev Sosyal Ekonomik YENİLEME (Mevcudu kaldırarak tümüyle yeniden üretme) Altyapısı tümüyle yenilenmiş SAĞLIKLAŞTIRMA (Kısmi fakat gerektiğinde kapsamlı müdahaleler ile mevcudu devam ettirme) Üstyapı stokunda gerekli sağlıklaştırmalar yapılmış, ekonomik yapısını geliştirici tedbirler alınmış KORUMA (Kısmi ve basit müdahaleler ile mevcudu devam ettirme) İşlevi ve sosyal yapısı sürdürülebilirliği sağlamak üzere müdahaleler yapılarak korunmuş MÜDAHALE İÇERİĞİ MÜDAHALE BİÇİMLERİ

50. FİZİKSEL MEKÂN SOSYO EKONOMİK YAPI SONUÇ Altyapı Üstyapı İşlev Sosyal Ekonomik YENİLEME (Mevcudu kaldırarak tümüyle yeniden üretme) Altyapısını üst yapısını ve kullanıcısının sosyo ekonomik yapısını geliştirici tedbirler alınmış İşlevi korunmuş SAĞLIKLAŞTIRMA (Kısmi fakat gerektiğinde kapsamlı müdahaleler ile mevcudu devam ettirme) KORUMA (Kısmi ve basit müdahaleler ile mevcudu devam ettirme) MÜDAHALE İÇERİĞİ MÜDAHALE BİÇİMLERİ