NİZAMÜLMÜLK-SİYASETNAME YUSUF HAS HACİP-KUTADGU BİLİG

1. NİZAMÜLMÜLK-SİYASETNAMEYUSUF HAS HACİP-KUTADGU BİLİG SYB 533 YRD. DOÇ. DR. YÜKSEL NİZAMOĞLU YRD. DOÇ. DR. YÜKSEL NİZAMOĞLU

2. Yusuf Has Hacip • Karahanlılar dönemi hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığımız gibi; bu devletin 'vatandaşı' olan Balasagunlu Yusuf hakkındaki bilgilerimiz de yok denecek kadar azdır. 1018 yılında doğduğu tahmin edilmektedir. • Kitap boyunca adını bile sadece bir kez, "Kitap sahibi Yusuf, büyük has hacib, kendi kendine nasihat eder" başlıklı, son bölümünde anmıştır. Bu başlıktan baş teşrifatçı olduğu da anlaşılmaktadır. • İyi tahsil görmüş, Arapçayı ve Farsçayı öğrenmiş, bu dillerin edebiyatlarına, zamanının ilim ve hünerlerine vâkıf olmuştur. Balasagun'da değerini gösterme fırsatını bulamayan Yusuf, elli yaşını geçince Kâşgar'a gelmiş, hükümdara sunduğu ve huzurunda okuduğu Kutadgu Bilig sayesinde "ulus has hâciblik" (başmâbeyincilik) makamına ge-tirilmiştir. Bundan sonraki ömrünü devlet hizmetinde geçiren Yusuf Has Hâcib uzun bir ömür sürdükten sonra vefat etmiştir. Akıllı; ilim, fazilet ve takva sahibi bir zat olduğu için halk içinde çok itibar ve hürmet görmüştür. YRD. DOÇ. DR. YÜKSEL NİZAMOĞLU

3. Yusuf Has Hacip • Kutadgu Bilig, mesnevi tarzında kaleme alın-mış 6645 beyitlik bir siyasetnamedir. Yusuf Has Hacip'e ait olmayan bir mensur ve 77 beyitlik bir de manzum mukaddimede Yusuf ve Kutadgu Bilig hakkında kısaca bilgi verilir. • Eser, bütün klâsik şark eserleri gibi Tanrı'ya hamd, peygambere ve dört halifeye övgü ile başlar. Baharın güzelliklerini tasvir ile esere devam eden şair, ustalıklı bir şe-kilde bahar tasvirinden hükümdarın medhine geçer. Yusuf kitabın adı ve anlamı hakkında bilgi verdikten sonra "bilgi, dil ve iyilik" konuları üze-rinde durur. Bunlar bir nevi mukaddimedir. • Asıl hikâye bundan sonra başlar. Yusuf Has Hâcib hikâyesini, dört kavramı temsil eden dört şahsın karşılıklı konuşmaları üzerine kurmuştur. Hü-kümdar Kün Togdı "adalet", vezir Ay Toldı "baht", vezirin oğlu Ögdolmiş "akıl", vezirin kar-deşi Odgurmış "akıbet" kavramlarını temsil et-mektedir. Bu bakımdan eserin yapısı son derece dikkat çekicidir. Esas yapı, manzum hikâye şeklinde olmakla beraber şahısların karşılıklı konuşmaları esere tiyatro havası katmaktadır. YRD. DOÇ. DR. YÜKSEL NİZAMOĞLU

4. Yusuf Has Hacip • Yusuf, kitabını huzurunda okuyarak, Tabgaç Kara Buğra Han'a sunmuş; O da çok beğenerek Yusuf'a Has Hâcib unvanı vermiş ve onu kendi yakınları arasına almıştır. Herkese yarayan fakat hükümdarlara daha çok yarayan kitaba 'Kutadgu Bilig' adını vermesini, "kitaba Kutadgu Bilig adını koydum ki, okuyanı kutlandırsın" diyerek açıklar. • Kutadgu Bilig'de işlenen esas tema "ideal insan"dır. Yusuf Has Hâcib, kendi devrindeki ideal bir insanda bulunması gereken vasıflar üzerinde durur. Bu insan bütün kötü vasıflardan arınmış ve iyi huylarla bezenmiş bir insandır. Allah'a sıkı sıkıya bağlı, takva sahibi bir mü'mindir. Zamanının bütün ilim ve hünerlerini öğrenmiş bir âlim ve hakimdir. Bütün alfabeleri ve dilleri bildiği gibi şiir, belagat, hesab, hendese, tıb, hey'et vb. hünerlere sahiptir. Adaletten ve doğruluktan şaşmaz; ağır başlı ve alçak gönüllüdür. Hırsızlık yapmaz, yalan söylemez, içki içmez, dedikodu etmez. Son derece cömert ve iyilikseverdir. Etrafındaki insanlara merhametli ve insaflı davranır. Âdet ve an'anelere, görgü kurallarına uygun hareket eder. YRD. DOÇ. DR. YÜKSEL NİZAMOĞLU

5. Yusuf Has Hacip • Eserde, cemiyetteki muhtelif tabakalar ve meslek mensuplarının sahip olması gereken vasıflar, uymaları gereken hal ve hareket tarzları te-ferruatlı bir şekilde anlatılır. Hükümdarın, ve-zirlerin, beylerin, ordu kumandanlarının, elçilerin, saray yazıcılarının, hazinedarların, saray aşçı ba-sılarının, içkici basılarının ve hizmetkârlarının vasıfları ve nasıl hareket edecekleri tek tek sayılır. Hizmetkârların hem beyler üzerindeki hakları, hem de beylere nasıl hizmet etmeleri gerektiği anlatır. Buna karşılık beylerin de hizmetkâr ve as-kerlere nasıl davranmaları gerektiği gösterilir. • Halk, peygamber soyundan kimseler, âlimler, he-kimler, efsuncular, rüya tabircileri, müneccimler şairler, çiftçiler, tacirler, hayvan yetiştiricileri, esnaf ve zanaatkarlar ve fakirlere karşı nasıl hareket etmek lâzım geldiği anlatılır. Aile içi münasebetleri, zevcenin sahip olması gereken vasıflar, ve ço-cukların eğitimleri üzerinde durulur. YRD. DOÇ. DR. YÜKSEL NİZAMOĞLU

6. Yusuf Has Hacip • Kutadgu Bilig'deki siyâsî, hukukî, içtimaî ve ahlâkî fikirler bir yandan eski Türk devlet anlayışına, bir yandan Hint-İrani ve İslâm geleneğine bağlıdır. Türk boylarının örfî hukuk uygulamalarının büyük Türk hükümdarları ta-rafından düzenlenmesiyle meydana getirilen "törü" (töre) ve Tanrı tarafından Türk hükümdarlarına bahşedilen "kut" (baht, devlet ve talih); Türk devletinin ve hâkimiyet anlayışının temelini teşkil eder. • Hakimiyetin Tanrı’dan alındığına dair inanç, Kutadgu Bilig’de hiçbir yorumu gerektirmez bir açıklıkla izlenir: • “Tanrı fazlı ile sana ne kadar iyilik etmiştir... Kalabalık halk üzerine seni hâkim kıldı; dilek ve arzularını verdi ve fermanlarını yürüttü... Tanrı kullarını sana muhtaç etti”. • “Bu beylik gücüne sen kendi isteğinle erişmedin; onu Tanrı› kendi fazlı ile sana İhsan etti. Lütuf ederek sana bu beyliği verdi.» YRD. DOÇ. DR. YÜKSEL NİZAMOĞLU

7. Yusuf Has Hacip • Tanrı sadece beylik ve hakimiyet değil, bunlar› elde tutmak için gerekli olan diğer şeyleri de verir: • “Ey devletli hükümdar, Tanrı sana kut verdi”. • “Tanrı kime iyi tabiat ve ... kısmet verirse ... dünya ... onun olur” • “Tanrı kime beylik verirse ... akıl ve gönül de verir” • “Tanrı kimi bey olarak yaratmak isterse ... uygun tavır ve hareket ile ... kol kanat verir”. • Kutadgu Bilig’de de “bey doğarken, beylikle doğar”. • Babas› bey olanın kendisi de bey olur. • “Beylik için insanın ilk önce asil soydan gelmesi gerekir». YRD. DOÇ. DR. YÜKSEL NİZAMOĞLU

8. Yusuf Has Hacip • Kutadgu Bilig’de bilgili, erdemli ve cesur olmasının istenmesi veraset usulünün tam belirlenmemiş olduğunu gösterir. • Kutadgu Bilig’de geleneğe uygun olarak- bey, Tanrı’yı temsilen, dünyanın beyi kabul edilir ve beylik de kutsal sayılır. Önemli bir ayırımdır ki, beylik kutsal sayılmakla birlikte, bey –gelenekte olduğu gibi - kutsal değildir. Çünkü Türk düşünce geleneğinde, kişiler kutlu olabilir, ancak yaratılışları ve vücutları –Çin imparatoru veya Buda'nın vücudu gibi- kutsal olamazdı. • Töre, beylikten üstündür ve sınırı belirleyen de odur: • “Beylik çok iyi bir şeydir, fakat daha iyi olan töredir ve onu doğru tatbik etmek lazımd›r”. • “Zalim adam uzun süre beyliğe sahip olamaz; zalimin zulmüne halk uzun süre dayanamaz» YRD. DOÇ. D"R. YÜKSEL NİZAMOĞLU

9. Yusuf Has Hacip • Devletin temel yönetim işlevleri, asker, hazine ve adalet temellerine dayanan devlet anlayışına göre belirlenmiştir. Buna göre, beyin özellikle üç tür memura ihtiyacı vardır: kılıç kullanan asker, devlet işlerini düzenleyen bilgili vezir ve devletin gelir-gider hesabını iyi tutarak hazinenin dolmasını sağlayan zeki ve becerikli katip. • Devlet işlerinin mutlaka zamanında yapılması gerekir ve bey kendi başına bunca işin altından kalkamaz. Bu gerekçeyle devlet işleri, sayılan memurlar arasında paylaştırılmıştır. Bu üçünü bir araya getirebilen bir bey, isteklerine kavuşmuş demektir. Aslında, devlet işlerini fiilen yürüten bunlardır. Bunların dışında kalan bir sürü insan, hal ve tavırlarını bu üçüne uydururlar. • Kutadgu Bilig’de hile bilmesi ve bunu kurnazlıkla uygulaması istenen tek devlet görevlisi, ordunun başında bulunan komutandır. YRD. DOÇ. D"R. YÜKSEL NİZAMOĞLU

10. Yusuf Has Hacip • Ülkeyi almak ve elde tutmak için orduya; orduyu beslemek için paraya; parayı bulabilmek için de halkın zengin olmasına ihtiyaç vardır ki, bu da ancak doğru kanunlarla mümkün olur. Bunlar öylesine bağlıdır ki, biri giderse bütün sistem çöker. Devletin temeli ve sağlamlığı töreye, paraya ve kılıca bağlıdır. • Eski Türk kağanlarının bir unvan olarak taşıdıkları bilgelik, Kutadgu Bilig’de üzerinde en çok durulan unsurlardan biridir. Beyler bilgi ile halka baş olmuşlar; devlet işlerini de bilgi ve akıl ile yürütmüşlerdir. Bu yüzden beyin bilgili ve akıllı olması, beylik için aranan bir şarttır. • Alplık da, bilgelik gibi, eski Türk kağanlarının unvanlarında taşıdıkları sıfatlardan biriydi. Kutadgu Bilig, bu konuda da geleneği devam ettirir ve beyin alp, yürekli ve güçlü olmasını bir beylik şartı olarak sunar. YRD. DOÇ. D"R. YÜKSEL NİZAMOĞLU

11. Yusuf Has Hacip • Bey, hem kendi konumu gereği, düşmana boyun eğdirmek ve devlet işlerini görebilmek için alp olmak zorundadır. Hem de halk başındaki beyin alp olmasını istediği için alp olmalıdır. • En az bilgelik ve alplık kadar önem verilen ve beyde görülmesi istenen bir özellik de ‘erdemlilik’tir. Bey, Tanrı’dan aldığı ‘kut’ ile hakimiyet hakkına sahip oluyordu. Ancak, kut geçiciydi ve onu elde tutmak için emek sarf etmek, erdemli olmak gerekliydi. • Bu çerçevede, en büyük erdem adil olmaktır ve adalet de beyliğin temeli ve esasıdır. Adalet erdemine sahip olmayan bey, zulme meyletmiş olur ve zalim adam uzun süre bey kalamaz, halk buna rıza göstermez. Buradan hareketle denilebilir ki, hükümdar, eğer halkına zulmederse, halkın onu tahtından etmesi meşru görülebilmektedir. YRD. DOÇ. D"R. YÜKSEL NİZAMOĞLU

12. Yusuf Has Hacip • Beyin sahip olması gereken erdemler içinde, cömertliğe özel bir önem verilir; hatta, çok yerde, beye “ey cömert” diye hitap edilir. Cömertliğin en muteber göstergesi, halkın karnını doyurmaktır. Bu amaçla toylar verilmiştir ki, Farsça’ya hân-ı yağma olarak geçen toy, Osmanlılara kadar bütün Türk devletlerinde dikkatle uygulanan, vazgeçilmez bir müessese olmuştur. • “Beylerin şöhretini iki şey büyütür: Eşiğinde tuğu ve başköşesinde sofrası”. • ‘Şöhret’ de, hükümdarlar için önemli bir göstergedir. Hatta, ‘külüg (şöhretli)’ sıfatını kullanmak, eski Türk hükümdar unvanlarında görüldüğü üzere, gelenekleşmiştir. Cömertlik de şöhret bulmanın en geçerli yollarından biridir. Çünkü, insanların en itibarlısı cömert bey de cömert olmak zorundadır. Cömert olana herkes hizmet etmek. YRD. DOÇ. D"R. YÜKSEL NİZAMOĞLU

13. Yusuf Has Hacip • Hükümdarın Görevleri • Halkı Tok ve Bayındır Kılmak • Doğru Kanunlarla Düzeni Sağlamak ve Adaleti Gerçekleştirmek • Devlet Düzeninin Devamı İçin Fetihlerde Bulunmak • Halkın hükümdar üzerindeki hakları • Kullanılan paranın ayarının korunması; • Halkın adil kanunlar ile yönetilmesi, • Yol güvenliği ve asayişin sağlanması, yol kesenlerin ve diğer suçluların ortadan kaldırılması. YRD. DOÇ. D"R. YÜKSEL NİZAMOĞLU

14. Yusuf Has Hacip • Hükümdarın halk üzerindeki hakları • Halk, hükümdarın emirlerine itaat etmeli, saygı göstermeli ve bu emir ne olursa olsun, mutlaka yerine getirmelidir; • Hazinenin hakkı (vergi) gözetilmeli ve zamanında ödenmelidir; • Halk, hükümdarın dostuna dost, düşmanına da düşman olmalıdır. • Gökhan Yılmaz, «Kutadgu Bilig’de Devlet Fikri» YRD. DOÇ. D"R. YÜKSEL NİZAMOĞLU