ILARGIRIK EZ BALEGO ZER?

1. Menua ILARGIRIK EZ BALEGO ZER? Gau eta egunez askotan nabil zeru goiari begira ideia polit bakar batekin: joatea ilargira. Ideia horrek nire buruan hainbat jira eta bira nola eta noiz joan, horiek problema txikiak dira, ia lan honek amets hortara hurbiltzen nauen sikira

2. 1. Ilargia non demontre dago? 2. Lurra eta ilargia: bikote banaezina 3. Ilargian bizi: hori abentura! 4. Ilargiaren kontura: mitoak, denborapasak… 5. Informazio iturriak Sarrera ILARGIRIK EZ BALEGO ZER?

3. 1. ILARGIA NON DEMONTRE DAGO? 1. Ilargia non demontre dago ? • Ilargia, lurraren satelite bakarra da eta batez beste lurretik 384.400 Km ko distantziara dago. • Lurrak bezala bi mugimendu dauzka: • 1.- Translazioa. Lurraren inguruan orbita eliptikoak deskribatuz. • 2.- Errotazioa. Bere buruari bira emanez.

4. ILARGIAREN AURPEGIAK Ilargiaren translazioa eta errotazioa denbora berdinean gertatzen direnez Lurrari aurpegi bera erakusten dio beti. Guk ikusten dugun aurpegia, aurpegi hurbila izenez ezagutzen da eta gure aurka dagoena, aurpegi urruna, izkutua edo iluna . Aurpegi hurbilarekin alderatuta aurpegi urrunak ia ez du itsasorik. 1. Ilargia non demontre dago ?

5. 1. Ilargia non demontre dago ? ILARGIAREN DATU FISIKOAK

6. 1. Ilargia non demontre dago ? ILARGIAREN EZAUGARRI FISIKOAK • Ilargiaren azala ertz menditsuez inguratutako lautada zabalez eta kraterrez josita dago. Mendi batzuk 7000 metrokoak dira. • Atmosferarik ez duenez, toki berean tenperatura aldaketa handiak daude egunetik gauera: • + 120 º C tik – 180ºC ra • Eguzkiaren erradiazio ultramorea gainazaleraino iristen denez eta oxigenorik ez dagoenez lurreko animali eta landareentzat ezinezkoa zaigu bertan bizitzea.

7. 2 Lurra eta ilargia: bikote banaezina 2. LURRA ETA ILARGIA BIKOTE BANAEZINA Eta noizbait ilargiak lurrari dibortzioa eskatuko balio? Nola aldatuko zitzaion bizitza gure lurrari? Hurrengo orrietan galdera hauek erantzuten saiatu gara.

8. 2 Lurra eta ilargia: bikote banaezina 1. posizioa: Ilargiak Lurrari erakusten dion zatia, Ilargiaren zati iluna da, Eguzkitik argirik jasotzen ez duena, Ilberria. 5. posizioa: Lurretik ikusten den zatia Eguzkiak argitzen duen bera da. Ilbetea. 3. posizioa: Lurretik, Ilargiaren erdi bat argituta ikusiko dugu (eskuineko aldea) eta bestea iluna (ezkerrekoa). 7. posizioan, berriz Ilargiaren, ezkerreko erdia dago argituta eta eskuinekoa iluna. ILARGI ALDIAK Nola ikusten dugu ilargia?

9. 2 Lurra eta ilargia: bikote banaezina ILARGIA ETA MAREAK Mareak itsasoaren gora eta beherako mugimenduak dira. Fenomeno horren arrazoi nagusiak oso konplexuak dira. Ilargiaren eta Eguzkiaren grabitate- indarrek lurreko ur geruza erakarri egiten dute.

10. 2 Lurra eta ilargia: bikote banaezina MAREA BIZIAK Hilean bitan , ilberri eta ilbete garaian, Eguzkia eta Ilargia Lurrarekin lerroan aurkitzen dira, eta honela erakarpen-indarren eragina handiagoa izaten da marea biziak sortuz. Marea bizietan itsasoa oso gora igotzen da eta oso behera jaitsi. Hori Lekeition ondo ezagutzen dugu

11. 2 Lurra eta ilargia: bikote banaezina MAREA HILAK Hilean beste bitan, ilbehera eta ilgora garaietan, Eguzkiak eta Ilargiak gure planetarekin angelu zuzena eratzen dute, erakarpen eragina txikiagoa delarik eta mareak apalagoak sortuz: marea hilak. Marea hiletan itsasoa ez da hainbeste igotzen, ez eta hainbeste jaisten ere.

12. 2 Lurra eta ilargia: bikote banaezina ETA ILARGIRIK EZ BAGENU… MAREARIK EZ GENUKE? Mareak edukiko genituzke eguzkiak ere indarra eragiten duelako. Hala ere ilargiaren faltak mareen altuera gutxi gora-behera bi herenetan txikiagotuko luke. Zergatik? Nahiz eta Ilargia Eguzkia baino askoz txikiagoa izan eta horren ondorioz eragin grabitatorioa Eguzkiarena baino 200 aldiz txikiagoa eduki, Eguzkia lurretik Ilargia baino 400 aldiz urrunago dagoenez, Eguzkiaren eragina Ilargiarena baino txikiagoa da mareen osatzean. Eguzkiaren eragina gutxi gora-behera heren batekoa da. Horregatik mareak gutxiago nabarituko genituzke.

13. 2 Lurra eta ilargia: bikote banaezina ILARGIA ETA EKLIPSEAK • Eguzkia, ilargia eta Lurra lerrokatzen direnean, eklipse deituriko fenomeno bat gertatzen da, hau da, astro bat ezkutatu egiten da. Lurretik ikus ditzakegun eklipse nabarmenenak eguzki-eklipsea eta ilargi-eklipsea dira.

14. 2 Lurra eta ilargia: bikote banaezina EGUZKI EKLIPSEAK ETA ILARGIA Eguzkia eta Ilargia lerro zuzen batean aurkitzen badira,Ilargiak Eguzkia ezkuta dezake eta eklipse bat sortu.

15. 2 Lurra eta ilargia: bikote banaezina ILARGI EKLIPSEAK Ilargi- eklipseak ilargi betearekin izaten dira beti, Eguzkia, Lurra eta Ilargia, lerro bakar batean jartzen direnean. Ilargia lurrak sortzen duen itzalean sartzen da

16. 2 Lurra eta ilargia: bikote banaezina ILARGI EKLIPSE MOTAK • EKLIPSE OSOAK: Ilargia guztiz ezkutatzen da itzalaren aldean • PARTZIALA:Ilargiaren zati bat itzalaren aldean sartzen da. • ANULARRA:Ilargia Eguzkiaren aurretik pasatzen da baina ez du dena estaltzen eta eraztun bat ikusten da.

17. 2 Lurra eta ilargia: bikote banaezina ILARGIA ETA HAIZEAK Ilargirik ez balego, haizeteak ere handiagoak izango ziren (160 km/h koak) lurraren errotazio abiadura handiagoa izango zelako. Auskalo, agian Lekeition horrelako irudiak sarri ikusiko genituzke:

18. 2 Lurra eta ilargia: bikote banaezina ILARGIRIK GABEKO LURREAN ZER? Marea txikiekin ozeanoak pobretuko ziren (itsasoan produktu kimiko gutxiago egongo zirelako) eta haize bortitzekin bizitza erabat aldatuko zen (haize bortitzek espezie batzuen galtzea ekarriko lukelako). Gainera, zer gertatuko zen ilargirik gabeko gauetan?? Hobeto gaude ilargiarekin bai! Eta bertara joango bagina?

19. 3 Ilargian bizi: hori abentura 3. ILARGIAN BIZI: HORI ABENTURA! Ikastolan askotan ilargian gaudela esaten digute, baina gaur benetan ilargira joatea erabaki dugu. Bazatoz gurekin?

20. 3 Ilargian bizi: hori abentura Ederto pasako dugu ilargian, gu bakarrik… lasaitasuna eta bakea; beste inor gabe! Tira, bidaia egiteko behar duguna pentsatzen hasiko gara! Lehendabizi beharko ditugun gauzen zerrenda egingo dugu:

21. 3 Ilargian bizi: hori abentura a) Ura Ilargian urik badago? Badaezpada ura eraman beharko genuke. Baina nola?. Ah! badakit! Hodi luze bat eraikiko dugu lurretik ilargiraino, azken finean 384400 km ko distantziazko hodi bat eraikitzea ez da horrenbesterako. Gauza zailagoak egiten ditugu ikastolan: matematika azterketak adibidez! Egin dugu enkargua!!!

22. 3 Ilargian bizi: hori abentura Listo! Ur ontziei soka luze bat lotuko diegu eta hodien zehar bota! Gero soketatik tira egitea besterik ez dugu. Sokatiran ibiltzea bezala izango da! Arazoa!!!!!! S.O.S.!!! Nola ponpatuko dugu ura hodietan zehar ilargiraino iristeko?

23. 3 Ilargian bizi: hori abentura b) Elikagaiak Landareen haziak gurekin eramango ditugu. Letxugak landatuko ditugu. Haziko ote dira hango lur zoruan? Lurrarekin konparatuz alde pixka bat badago baina letxuga ederrak haziko dira (lentejak bezala burdin askorekin!)

24. 3 Ilargian bizi: hori abentura b) Elikagaiak Animaliak eramateko, beraien espermak eta obuluak hartuko ditugu, bertako laborategian hazteko. Ilargian jaiotako behiak edukiko ditugu. Oh…. Agian grabitate txikiak behiak hegan egitera eramango ditu. Beno euria egitean agian esnea jausiko da!

25. 3 Ilargian bizi: hori abentura c) Eguzkirako krema eta bainu jantzia Esaten dutenez eguzkiak majo berotzen du eta itsasoak ere omen daude bainu bat hartzeko. Karraspiokoko hondartza bezain ederragorik hala ere ez dakit topako dugun!

26. 3 Ilargian bizi: hori abentura d) Forro polarra Hau ez gendun espero. Bapatean kriston hotza egon daitekela diñue. Elurra ?

27. 3 Ilargian bizi: hori abentura d) Kaka! Begiratu datu hauei! OXIGENORIK EZ DAGO!! Akabo gure ametsa!!

28. 4. ILARGIAREN KONTURA 4. Ilargiaren kontura Hainbat mitok esaten du, ilargi betea dagoenean gizakia erotzen dela. Era berean kriminalitate handiagoa dagoela, jaiotze tasa handiagotu egiten dela eta emakumeen hilerokoa ere honekin harremanetan dagoela... Egia ote? MITOAK

29. 4. Ilargiaren kontura Ilargialdiek eragin ona ala txarra izan dezaketenaren inguruko sinesmenak ere asko dira: haziak landatzean, uzta biltzean, zuhaitzak kimatu edo mozterako orduan, abereei ilea moztu edo hiltzerako orduan... MITOAK

30. 4. Ilargiaren kontura Ba al dakizu ilargiaren eguna astelehena dela. Latinez gure astelehenari “ Dies Lunae” deitzen zitzaion eta hortik datoz gaztelaniazko “lunes” eta frantsesezko “lundi” Eta ingelesezkoari buruz zer diozu? ILARGIAREN EGUNA

31. ILARGHIZKI ZOPA 1-Zein da lurraren satelitea ?? 2- Ze mugimendu egiten du bere buruarekiko? 3- Eguzkiarekiko zein mugimendu egiten du? 4-Zein forma du ilargiak?

32. 4. Ilargiaren konturaIpuina IPUINA Behin batean… Ken Zazpiko abeslariari bere kantu ezagunean dioena benetan egitea bururatu zitzaion: ……………………. ……………………. “Zuretzat ilargia lapurtuko nuke gauero,eta zu itsu zaude bere argia ikusteko… ….” Eta bururatu eta egin! Eta ez ilargia bakarrik! behin lapurretan hasita eguzkia ere lapurtu zuen. Horrek ondorio latzak ekarri zituen gure herrian. Denak itsu geratu ez, baina egun ilunak besterik ez genituen ikusten.

33. 4. Ilargiaren konturaIpuina Ez genuen batere argirik eta egun guztian gaua zen. Arazo horri soluzioa eman nahiean, behin herritar batek zeruko amandreari deitu behar geniola erabaki zuen eta jende guztia plazan bildu ostean horixe egin genuen.

34. 4. Ilargiaren konturaIpuina -”Zeru goienetako amandrea entzun gure eskaria!” Eta bat batean zerutik amandrearen ahotsa entzun zen esanez: -”Kaixo herritarrok,hemen naukazue zuen eskaria entzuteko!” -“Zera…,gure herrian ez dago argirik eta ilunetako izpirituek izutzen gaituzte” -”Hori al da dena? Arazo hori konpontzeko eguzkia sortuko dut eta egunez argia edukiko duzue eta horrela ilunetako izpirituek ez zaituztete izutuko”. Horrela amandreak berriro eguzkia sortu zigun.

35. 4. Ilargiaren konturaIpuina Modu horretan herritarrok egunez argia izan genuen. Baina,horrek ez zuen erabateko irtenbiderik ekarri eta berriz amandreari deitzea erabaki genuen. -”Zeru goienetako amandrea entzun gure eskaria!” -”Oraingoan zer nahi duzue?” -”Begira, eskerrik asko egunez eguzkiaren argia ematearren baina gauez ... Gauez ilunetako izpirituak berdin izutzen gaituzte”. -”Beno,oraingoan ilargia emango dizuet gauez argia edukitzeko, baina, ez ni aztoratu gehiago”.

36. 4. Ilargiaren konturaIpuina Baina horrek ez zuen izan eragin handirik, ilargiak gau askotan ez zuelako argi askorik ematen eta ilunetako izpirituak argi txiki haietara ohitu egin zirelako. Gau askotan izuturik bizi ginen!.

37. 4. Ilargiaren konturaIpuina Orduan azken aldiz deitu genion amandreari. -”Zeru goienetako amandrea entzun, azken eskari bat egin beharrean gaude!” -”Ez ahal nizuen esan ni gehiago ez aztoratzeko?...Tira, tira…!” -”Eskerrik asko amandrea, kontua da ilunetako izpirituak ilargiko argitasunera ohitu direla eta izutu egiten gaituztela”. -”Umm… izpiritu gaiztoak! Ongi da,oraingoan eguzki-lore bat sortuko dut eta hau, sarrerako atearen goiko partean ipini behar duzue eta eguzkia sartzen denerako etxeen barruan egon behar duzue”. -”Eta hori zergatik?” -”Eguzki-lore batek eguzkiaren itxura dauka eta ilunetako izpirituak eguzkiarekin izutzen badira eguzki-lorearekin ere bai eta horrela ez dira sartuko zuen etxeetan eta gauetan ere urrun edukiko dituzue” -”Eskerrik asko amandre”.

38. 4. Ilargiaren konturaIpuina Eta horrela herritar guztiok amandreak esandakoari kasu eginez, gure etxeetako ateetan eguzki-lore bana jarri genuen, eta handik aurrera poz-pozik bizi izan gara eta ilargia eta eguzkiari beste modu batez begiratzen diegu. Ahh!... Ken Zazpiko abeslariari dagokionez, zigor moduan bere kantuaren letra aldatzea egokitu zitzaion eta 10 puntuko isuna bete behar izan zuen. Harrezkero Ken hamazazpi izenarekin dabil kanta politak denon belarrira ekartzen. Eta hau holan bazan edo ez bazan sar nazatela kalabazan…

39. 4. Ilargiaren konturaIpuina Eih, eih !! ... broma zela! Halan bazan edo ez bazan sar nadila kalabazan… baina atera nazatela hurrengo zernolako frogan!

40. 5. Informazio iturriak 5 LANERAKO INFORMAZIO ITURRIAK • Natur zientziak DBH 1 -Ostadar liburua- • Geografi Atlasa –Klaudio Harluxet Fundazioa- • Elhuyar zientzia aldizkaria • Wikipedia • Google irudi bilatzailea • Lekeitioko argazkiak • Arranegiko Katuen sormena