YAĞIŞ AZALIŞININ ve SICAKLIK ARTIŞININ BİTKİSEL ÜRETİM DESENİNİN DEĞİŞİMİNE ETKİLERİ *

1. YAĞIŞ AZALIŞININ ve SICAKLIK ARTIŞININ BİTKİSEL ÜRETİM DESENİNİN DEĞİŞİMİNE ETKİLERİ * Cennet Oğuz,Kenan Peker, Onur Erkan, Ufuk Gültekin, Arzu Kan *Bu Proje ICCAP tarafından desteklenmiştir.

2. TOPRAK Bitkisel üretim SU HASTALIKLAR VERİM ve KALİTE BİTKİ BESLEME Yabancı otlar Bitkisel Üretimi Etkileyen Faktörler İKLİM

3. ÇALIŞMANIN AMACI ICCAP, Türkiye ve Japonya’nın işbirliği ile yürütülen bu çalışmada Adana ve Konya illerinin sulu ve kuru alanları için tarım işletmelerinin üretim desenlerindeki değişime ait veriler dikkate alınarak iklim faktörünün üretim deseninin değişimine etkileri incelenmiştir. • Öncelikle Konya ve Adana illerine ait 1970-2004 yıllarına aİt 34 yıllık yağış ve sıcaklık verilerindeki değişim incelenmiş ve geleceğe yönelik tahminlerde bulunulmuştur. • Daha sonra seçilen köylerdeki tarım işletmelerinin bitkisel üretim desenlerinin belirlenmesinde iklim faktörünün (yağış ve sıcaklık) etkileri ortaya koyulmuştur. • Sonuçta yağış ve sıcaklık değerlerine ait projeksiyonlar çerçevesinde çiftçilerin almaları gereken teknolojik önlemler belirlenmiştir.

4. MATERYAL ve METOT Sulu ve kuru koşullarda yetiştirilen başlıca bitki ve bitki gruplarının üretimlerindeki değişimi belirlemede bağımsız değişkenler olarak; • Yıllık toplam yağış miktarı, mm, (X1) • Yıllık ortalama yağış miktarı, mm, (X2) • Bitki gelişiminde önemli aylar için toplam yağış miktarı, mm,(X3) • Bitki gelişiminde önemli aylar için ortalama yağış miktarı, mm, (X4) • Bitki gelişiminde önemli aylar için toplam sıcaklık (X5) • Bitki gelişiminde önemli aylar için ortalama sıcaklık (X6) • İlaç kullanımları (Buğday ve şeker pancarı için elde edilebilmiştir)(X7) • Ürün bazındaki fiyatlar esas alınarak ürün grupları itibariyle hesaplanan fiyat indeksleri (X8) • Arazi kullanımında rakip olabilecek ürünler için fiyat indeksleri (X9) • İller bazında kırsal kesimden göç eden kişi sayısı(X10) • Destekleme politikalarındaki belirgin değişiklikler (kota, teşvik, vb) (dummy) (X11), • Kiralanan arazi miktarı, da.(X12) • Toplam nadas arazisi, da. (X13) dikkate alınmıştır.

5. MATERYAL ve METOT Çalışmada yıllık toplam ve ortalama yağış ve sıcaklık değerleri yanında bitki gelişmesinde önemli aylar itibariyle ortalama değerler de dikkate alınmıştır. Bazı değişkenler için serinin dört yıl ile sınırlı kalması ve veri teminindeki güçlükler sebebiyle modellerde bağımlı değişken ile çok önemli bağımsız değişkenlerden en fazla üç tanesi belirlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca, tarımsal üretim fonksiyonlarının belirlenmesindeki esaslardan biri olan “çiftçilerin yağış, sıcaklık ve fiyat indekslerine tepkimelerinin kısa dönemde gecikmeli olacağı” da dikkate alınarak modeller oluşturulmuştur. Bu amaçla, tepkimelerde bir önceki yılın verileri alınmıştır. Diğer taraftan iklim verilerinin etkisi belirlenirken, kesişmesiz regresyon da denenmiştir. Zira, bazen iklim faktörünün sabit parametresi konunun yorumlanmasında anlamlı çıkmayabilmektedir.

6. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Bitkisel Üretim Desenindeki Değişimde Yağış ve Sıcaklık Değişimlerinin Etkileri • Konya Kuru Koşullar • Değişim tahıllar, baklagiller ve yem bitkileri için irdelenmiştir. • Tahıl ekim alanındaki değişim ile bağımsız değişkenler arasındaki ilişki; Y = - 724,8 + 1,32 (X3) + 1,31 (X6) + 0.02 (X12) olarak belirlenmiştir (R² = 0,788). Tahıl ekim alanındaki değişime -Mart, Nisan ve Mayıs aylarındaki toplam yağış (X3), -Mart, Nisan ve Mayıs aylarındaki ortalama sıcaklık (X6) ve kiralanan arazi miktarı (X12) etkili olmaktadır . Üreticilerin yöredeki yağış ve sıcaklık durumlarındaki değişimleri dikkate alarak tahıl ekim alanlarını arttırdıkları söylenebilir.

7. Quadratik modelle açıklanan tahıl ekim alanındaki değişimde yağışın etkisi; Y= - 0,0037X² + 2,2752X – 214,14 şeklinde belirlenmiştir (R² = 0,690). Bu fonksiyon yağıştaki değişimin tahıl ekim alanındaki değişimi %69,0 düzeyinde açıkladığını göstermektedir.

9. Baklagillerin (Nohut ve Mercimek) ekim alanlarındaki değişme ise, Y = - 210,8 + 0,44 (X3) + 4,08 (X6) -0,006 (X12) fonksiyonu ile açıklanmaktadır (R² = 0,782). Fonksiyona göre, üreticilerin yöredeki yağış ve sıcaklık durumlarındaki değişimleri dikkate alarak baklagillerin ekim alanlarını arttırdıkları söylenebilir.

11. Yem bitkileri ekim alanındaki değişim ile bağımsız değişkenler arasındaki ilişki; Y = - 2,04+ 0,02 (X3) -0,002 (X12), olarak belirlenmiştir(R² = 0,788). Fonksiyona göre, üreticilerin yöredeki yağış ve sıcaklık durumlarındaki değişimleri dikkate alarak yem bitkileri ekim alanlarını arttırdıkları söylenebilir. Fonksiyondaki değişkenler arasında en önemlisi yağıştır (Mart, Nisan ve Mayıs aylarındaki) Yem bitkileri ekim alanındaki değişime yağışın tek başına etkisi Quadratik modelle; Y= -2,3135X² + 79,034X – 520,86 şeklinde belirlenmiştir (R² = 0,948). Bu fonksiyon yağıştaki değişimin yem bitkileri ekim alanındaki değişimi %94,8 düzeyinde açıkladığını göstermektedir.

13. Konya Sulu Koşullar Konya ili sulu koşulları için tahıllar, şeker pancarı ve yem bitkileri için irdelenmiştir. Tahıl ekim alanındaki değişim ile bağımsız değişkenler arasındaki ilişki; Y = 212,1 -0,28 (X3) -2,79 (X6) + 0,03 (X12),olarak belirlenmiştir (R² =0,872). En önemli faktörler Mart, Nisan ve Mayıs aylarındaki toplam yağış (X3), Mart, Nisan ve Mayıs aylarındaki ortalama sıcaklık (X6) ve kiralanan arazi miktarı (X12) • Logaritmik modelle açıklanan tahıl ekim alanındaki değişimde sıcaklığın etkisi; Y= - 341,21Ln(X)+979,85 şeklinde belirlenmiştir (R² = 0,905).

15. Şekerpancarı ekim alanındaki değişim ile bağımsız değişkenler arasındaki ilişki; Y = 113,3 -0,13 (X3) -1,70 (X6) + 0,017 (X12) olarak belirlenmiştir (R² =0,983). Fonksiyona göre, üreticilerin yöredeki yağış ve sıcaklık durumlarındaki değişimleri dikkate alarak şekerpancarı ekim alanlarını arttırdıkları söylenebilir. • Fonksiyondaki değişkenler arasında en önemlisi sıcaklıktır (Mart, Nisan ve Mayıs aylarındaki) Şekerpancarı ekim alanındaki değişime sıcaklığın tek başına etkisi Logaritmik modelle; Y= - 97,85Ln(X)+310,91 şeklinde belirlenmiştir (R² = 0,849).

17. Yem bitkileri ekim alanındaki değişim ile bağımsız değişkenler arasındaki ilişki; Y = -7,46 +0,076 (X3) +0,679 (X6) + 0,0002 (X12), olarak belirlenmiştir(R² =0,789). Fonksiyona göre, üreticilerin yöredeki yağış ve sıcaklık durumlarındaki değişimleri dikkate alarak yem bitkileri ekim alanlarını arttırdıkları söylenebilir. • Yem bitkileri ekim alanındaki değişime sıcaklığın tek başına etkisi Logaritmik modelle; • Y= 150,87Ln(X)-522,67 şeklinde belirlenmiştir (R² = 0,299).

19. Adana Kuru Koşullar • Tahılların (Buğday ve Arpa) ekim alanlarındaki değişme = - 866,5+ 0,086Mart-Mayıs’daki toplam yağış + 0,066 Kiralanan arazi + 0,86 Nisan-Haziran’daki ortalama sıcaklık Y=- 866,5+ 0,086(X3) + 0,066(X12) +0,86 (X6), (R² = 0,787) • Pamuk ekim alanlarındaki değişme =- 8,15 + 0,002 Kiralanan arazi + 0,09Nisan-Haziran aylarındaki ortalama sıcaklık – 0,014Mart-Mayıs aylarındaki toplam yağış Y= - 8,15+ 0,002(X12) + 0,09(X6) -0,014 (X3), (R² = 0,768)

20. Adana Sulu Koşullar • Tahılların (Buğday) ekim alanlarındaki değişme= 748,15 + 0,0186 Kiralanan arazi miktarı – 0,736Mart-Haziran aylarındaki ortalama sıcaklık – 0,116 Mart-Mayıs aylarındaki toplam yağış Y=­ 748,15+0,0186(X12) -0,736(X6) -0,116(X3), (R² = 0,768) • Pamuk ekim alanlarındaki değişme = 696,9 + 0,023 Kiralanan arazi miktarı – 0,806Mart-Haziran aylarındaki ortalama sıcaklık + 0,218 Mart-Mayıs aylarındaki toplam yağış Y=­ 696,9+0,023(X12) + 0,806(X6) +0,218 (X3), (R² = 0,893) • Yem bitkileri (Mısır) ekim alanlarındaki değişme = - 477,8 + 0,0147 Kiralanan arazi miktarı – 0,177 Mart-Mayıs aylarındaki toplam yağış + 0,555Mart-Haziran aylarındaki ortalama sıcaklık Y=­ 477,8+0,0147(X12) -0,177(X3) +0,555 (X6), (R² = 0,934)

21. SONUÇ • Konya ilinde çiftçiler ürün desenini seçerlerken yağış miktarlarını dikkate almaktadırlar. Tahıl grubu (buğday ve arpa), baklagiller (nohut ve mercimek) ve fiğ ekim alanlarındaki değişimlerde yağış miktarının etkisi önemli çıkmıştır. • Bazı çiftçiler yağış miktarlarındaki azalışlarla birlikte ürün desenlerini yem bitkilerinin lehine değiştirirken, bazıları ise arazilerini kiraya verip şehirlere göç etmektedirler. • Konya ili için yapılan bu yorumlar kısmen Adana ili için de geçerlidir. • Ancak Adana ili için yağış ve sıcaklık faktörlerinin ürün desenindeki değişime etkisi Konya’dakinden daha azdır. Bunun temel nedeni Adana da arazilerin yüksek verim, entansif yoğun tarım ve çoğunluğunun sulu olmasıdır. • Kuraklaşma ve çölleşme seyri akabinde yem bitkilerine tahsis edilmiş araziler ile hayvancılık ağırlıklı faaliyeti ön plana çıkaracaktır.

22. SONUÇ • İki ilin verilerinden şu sorular akla gelmektedir: • İklimdeki değişimlerin tarım üzerindeki olumsuz etkilerini tecrübe eden çiftçiler iklime karşı koyamayacaklarını anladıkları için mi arazilerini kiraya vermektedirler? Köyde oturanların dahi arazilerini kiraya vermelerinde iklim ne derece etkilidir? • İklim değişimlerinin tarımda önemli olduğu kurak alanlarda yem bitkileri ve hayvancılık ağırlıklı bir tarımsal faaliyetin çevre kirliliği, beslenme ve ekonomik açıdan faydaları nelerdir? Zira, tarla bitkileri üretiminde yağış yetersizliğinin su kaynaklarının aşırı kullanımıyla karşılanmaya çalışılması, aşırı gübre ve ilaç kullanımları, teknoloji kullanımlarındaki yetersizlikler sebebiyle yüksek maliyet vs. hususlar ön plana çıkmaktadır. • Belirtilen yorumların tutarlılığı ve soruların yanıtları çok sayıdaki değişkenlerin birlikte ele alınmasına olanak sağlayacak serilerin oluşturulmasından sonra mümkün olabilecektir.

23. SABIRLA DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER kenanpeker@selcuk.edu.tr

24. Konya’da 4 E’ye Göre Yetiştirilebilecek Tarla Ürünlerini Belirleme Ekoloji (E1) için - Kimyasal Kullanımı (KK) - Su kullanımı (SK) - Yan Ürünler (YÜ) -İşleme olanakları ve atıklar (İOA) Eğitim (E2) için -Çiftçilerin üretim tecrübesi (ÇÜT) -Depolama ve işleme olanakları ve tecrübesi (Dİ) - Girdi kullanımında makine yoğun üretim (GK): Emniyet (E3) için -Türkiye’nin yıllık üretim miktarı (TÜM) - Pazarlama garantisi (kooperatif veya şirketinin olması) (PG) - Zorunlu gıda olması (ZG) Ekonomi (E4) - Mutlak kar - Nispi kar

25. E1, E2, E3 kriterlerine elemeler yapılırken, Konya ilinde yetiştirilen tarla bitkileri için aşağıdaki esaslarda tablolar oluşturulmuş ve doldurulmuştr. Ekolojik özelliğin, Eğitim özelliğine göre “çok güçlü” derecede üstün olduğunu ifade eder. Ekolojik özellik ve Emniyet özellik “eşit” derecede öneme sahiptirler. E3 özelliğin, E2özelliğine göre “zayıf” derecede üstün olduğunu ifade eder.

26. Ana kriterlerin karşılaştırılması • S1. Ekolojik Özellikler (E1), Eğitim Özelliklerine (E2) göre ne kadar önemlidir? • S2. Ekolojik Özellikler (E1), Emniyet Özelliklere (E3) göre ne kadar önemlidir? • S3. Eğitim Özellikleri (E2), Emniyet Özelliklere (E3) göre ne kadar önemlidir?

28. Tarla Bitkilerinin Seçim Kriterleri EKOLOJİ EĞİTİM EMNİYET KK SK YÜ İOA ÇÜT Dİ GK TÜM PG ZG ŞEKER PANCARI HUBUBAT YEM BİTKİLERİ PATATES AYÇİÇEĞİ

29. 8 ‘E ye Göre Ürün Desenini Belirleme Ekolojik (E1), Eğitim (E2) Emniyet (E3) Ekonomi k(E4) Etik (E5) Estetik (E6) Emek (E7) Enerji (E8) Emisyon (9) ?