Bilimsel Araştırma Yöntemleri

1. Bilimsel Araştırma Yöntemleri Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU (agurbetoglu@yahoo.com)

2. 5- ARAŞTIRMA ve ETİK Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

3. ARAŞTIRMA ve ETİK • Bilimsel Araştırma ve Etik • Etik’in Anlamı ve Amacı • Araştırma Etiği • Etik İlkeler • Araştırmalarda Bilimsel Tutumlar • TÜBA Bilimsel Doğruluk Temel ilkeleri • Bilimsel Çalışmalarda Karşılaşılan Etik Sorunlar • Etik Dışı Davranışların Başlıca Nedenleri • Araştırmalarda Başlıca Etik İhlalleri • Araştırma Etiğinin İhlalinde Uygulanan Yaptırımlar • Bilimsel Etiğe Aykırı Tutumların Önlenmesi • Eğitim Araştırmalarında Sık Rastlanan Etik Hatalar Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

4. Bilimsel Araştırma ve Etik • Toplumların varlıklarını sürdürmeleri ve kendilerini sağlıklı ve güven içinde geleceğe taşıyabilmenin en önemli araçlarından biri de sürdürdükleri bilim ve araştırma çalışmalarıdır. • Çağımızda bilim ve araştırma çalışmalarına önem veren toplumların, medeniyet yarışında diğerlerinden daha önde oldukları gözle görülen bir gerçektir. • Başka toplumların yaptığı araştırma ve bilimsel çalışmaların sonuçlarından yararlanmak kuşkusuz mümkündür. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

5. Ancak bu tür toplumlar, lider ve öncü olamadıkları gibi, sürekli başka toplumların takipçisi konumunda kalırlar. • Sonuçların eksik, yanlı veya hatalı olması durumlarında, bunun fark edilmesi uzun bir süre alacağından, bu tür araştırma sonuçları topluma yarar yerine zarar verebilmektedir. • O nedenle hiçbir toplum, kendi bilimsel çalışma ve araştırma potansiyelini atıl bırakıp da geleceğini başkalarının araştırma ve çalışmalarına bağlamaz. • Bu düşünceler etrafında şekillenen bilimsel çalışmalarda, ihmal, savsaklama, sonuçları çarpıtma, başkalarının çalışmalarını kendininmiş gibi gösterme türünden etik dışı tutum ve anlayışlar söz konusu olamaz. • Bilimin amacı, elde ettiği sonuçların insanlığın yararına kullanmaktır. Bilimsel çalışmalar sürecinde olası hata ve yanılmaların ortaya çıkmasını, ve araştırmacıların kişisel beklenti ve hırslarının doğuracağı sakıncaları önlemede önemli araçlardan biri de etik kuralların uygulanmasıdır. Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

6. Etik’in Anlamı ve Amacı • Latince ethos (töre, gelenek, alışkanlık) sözcüğünden türetilmiş olan , ahlak anlamında kullanılsa da, “Ahlak” kavramından biraz farklı olduğu bilinen “Etik” kavramı, TDK sözlüğünde “çeşitli meslek kolları arasında tarafların uyması veya kaçınması gereken davranışlar bütünü” şeklinde tanımlanmaktadır. • Bu tanımdan hareketle, her alanda olduğu gibi, bilim alanında da bilim etiği veya bilim ahlakı kurallarından söz edilebilir. • Bu kurallar tüm araştırmacıların özen göstermesi ve uygulaması gereken temel değerlerdir. • Etik değerlerin varlık amacı, bilimsel çalışmaların niteliğini yükseltmek, araştırmacıların bireysel performans ve üretkenliğini artırmak, bilim alanındaki ilerlemeciliğin sağlıklı zeminde yürütülmesini sağlamaktır. • Etik kurallara dayalı olmayan bilimsel çalışmalar, bilimsel araştırma kurallarına uygu bir şekilde yürütülmüş olsa da elde edilen sonuçlar güvenli ve geçerli olmayacaktır. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

7. Araştırma Etiği • Araştırma etiği, araştırma, bulguları yorumlama ve yayımlama sürecinde araştırmacıların uyması gereken meslek ahlakı kurallarını gösteren ve araştırmacılara yükümlülükler getiren kurallar manzumesidir. • E. Kansu araştırma etiğini, araştırmalarda ve yayında yüksek ahlâk, dürüstlük ve açıklık prensiplerinin uygulaması olarak tanımlar. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

8. Etik İlkeler • TÜBİTAK etik ilkeler konusunda 6 temel ilke belirlemiştir. Bu ilkeler; 1. Gerçeğe Uygunluk: • Veriler, sadece bilimsel yöntemlerle yürütülen gerçek deney ve gözlemlerden elde edilmeli ve yorumlar ve değerlendirilmesinde bilimsel yöntemlerin dışına çıkılamaz. Bu bağlamda elde edilmiş veriler saptırılamaz, elde edilmiş sonuçlar araştırma sonuçları gibi gösterilemez 2. Bilimsel Araştırmanın Zarar Vermemesi: • Bilimsel araştırma sürecinde deneklerin zarar görmemesi, deneklerin bilgilendirilmesi gibi sağlık konusunda bilgilendirmeyi zorunluluk arz etmektedir. Deney hayvanlarının acı çekmemesi dikkate alınmalıdır 3. Sorumluluk ve Haklar: • Bilim insanı araştırma bulguları ile ilgili olarak toplumu bilgilendirmek ve olası zararlı uygulamalar konusunda uyarmak zorundadır. Ayrıca bilim insanı kendi vicdani kanaatine göre zararlı sonuçlar doğuracak araştırmalara katılmama hakkına sahiptir GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

9. 4. Yazarların Belirtilmesi: • Araştırma sonuçları araştırmayı yapanların tümünün isimleri katkıları oranında yayınlanır. Araştırmanın planlanması, yürütülesi ve yayına hazırlanmasında etkin katkıda bulunmamış kişilerin isimleri yazar listesinde yayınlanamaz.  5. Kaynak Gösterme ve Alıntılar: • Araştırma sonuçlarının yayınlanmasında yararlanılan, kitap, dergi ve her türlü alıntı kaynağı belirtilmek zorundadır. Evrensel olarak tanınan kuram ve matematiksel formüller gibi bilinen bilgiler dışındaki herhangi bir yapıt ve bilgi izin alınmadan ve kaynak gösterilmeden kullanılamaz veya yayınlanamaz. 6. Akademik Etkinliklerde Etik ve Bilim İnsanı: • Bilim insanı, akademik yaşamının bütün evrelerinde ve öğretim, yöntem ve akademik değerlendirmelere ilişkin görevlerde bilimsel liyakati temel olarak ölçüt olarak kabul eder, temel etik kurallarının dışına çıkmasına göz yummaz. Eğitimin eksik verilmesi, kopyacılık, akademik ilerleme ve ödül jürilerinde bilimsel liyakat ölçülerinin dışına çıkmak,kişileri kayırmak ve benzer davranışlar kabul edilemez. Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

10. Bilim Etiği Açısından Araştırmalarda Bilimsel Tutumlar • Kanıtların dikkatli bir şekilde toplanması ve kullanılması. • Fikirlerin ve başkalarının eserlerinin dikkatli kullanılması. • Tamamen kanıtlanmamış bilgi üzerinde şüpheci olunması. • Alternatif bilgi açıklamalara karşı açık olunması. • Söylemde nezaket ve ikna yolunun tercih edilmesi. • Bilgi edinme sürecinde deneklere zarar vermemesi. • Kişisel değerlendirmelerin açık ve anlaşılır şekilde verilmesi. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

11. TÜBA Bilimsel Doğruluk Temel ilkeleri • Bir bilim insanının çalışmalarında kendine, diğer bilim insanlarına, içinde yaşadığı bilim topluğuna ve topluma karşı özenle uygulaması ve sıkı sıkıya bağlı kalması gerekli evrensel nitelikli temel kuralların başlıcaları şunlardır: • 1. Dürüstlük (honesty): Bilim insanı araştırmalarının amaçlarını, yöntemlerini, bulgularını, çözümlemelerini, yorumları ile olası uygulamaları açıklarken ve başkasının çalışmalarını değerlendirirken dürüst olur. • 2. Güvenirlik (reliability): Bilim insanı araştırmalarını dikkat ve özenle yapar, araştırma sonuçlarını tarafsız bir şekilde ve gerçeğinden saptırmadan sunar. • 3. Nesnellik (objectivity): Bilim insanı çalışmalarında değerlendirmelerinde, gerekçelerinde nesneldir. • 4. Tarafsızlık (impartiality): Bilim insanı çalışmalarında, politik, yönetsel, dinsel, ırksal ve ideolojik oluşumların, baskı gruplarının ve diğer kişi ve kuruluşların etki ve telkinlerinden özgürdür; çıkar düşüncesinden uzak durur. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

12. 5. Bağımsızlık (independency): Bilim insanı çalışmalarında ve kararlarında, politik, yönetsel, dinsel, ırksal ve kültürel değer yargılarından, çıkar düşüncelerinden ve kamuoyundan bağımsız hareket eder. • 6. Açıklık (openness): Bilim insanı çalışmalarından elde ettiği sonuçları, diğer bilim insanlarıyla, ilgili kişi ve kurumlarla ve bilim topluluğuyla yayın yoluyla paylaşmaya istekli olur. İlke, araştırma sonuçlarının uygun bir biçimde saklanmasını ve ulaşılabilir olmasını da kapsar. • 7. Hakkaniyet (fairness):  Bir bilim insanı başkalarının çalışmalarına, bulgularına ve keşiflerine uygun şekilde atıfta bulunmak, yeterli ve yerinde bir şekilde kredilendirmek, çalışma arkadaşlarına saygılı ve adil olmak zorundadır. • 8. Saygı ve Sakınma: Bilim insanı, insan haklarına, toplumsal ve etik değerlere saygılı olur, hukukun üstünlüğüne inanır; çalışmalarında insanlara, diğer canlılara, doğaya, çevreye ve kültürel mirasa zarar vermemeye çaba gösterir. • 9. Sorumluluk: Bilim insanı, diğer bilim insanlarına, çalışmalarının etkileyebileceği kişilere karşı sorumluluğunun bilincindedir; genç bilimcilerin eğitimlerine ve araştırmalarına katkıda bulunur; yol gösterici ve örnek olur. Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

13. Bilimsel Çalışmalarda Karşılaşılan Etik Sorunlar • Bilimsel çalışmaların temel amacı, araştırma yoluyla bilginin elde edilmesi ve yayılmasıdır. • Belli etik kurallar bilginin ortaya çıkarılmasında ve dağıtılmasında yer alır. • Etik kurallar davranışlar üzerinde sorgulamayı ve davranışlara ahlaki kuralların yansımasını sağlar. • Bilim hayatında etik dışı davranışların ortaya çıkması her ne kadar istenmese de çeşitli nedenlerle etik dışı davranışlarla karşılaşılmaktadır • Ülkemizde bilimsel çalışmaların en önemli destekçisi konumundaki TÜBİTAK,bilimsel çalışmalarda karşılaşılan etik dışı davranışları ayrıntılı belirlemiştir. Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU GeriDön

14. Araştırmalarda Başlıca Etik İhlalleri TUBİTAK (2006), etik ihlallerini şu şekilde listelemektedir; 1. Uydurma (fabrication): • Araştırmaya dayanmayan veya araştırmada bulunmayan verileri üretmek, bunları rapor etmek veya yayımlamak anlamındadır. • Bir başka ifadeyle; sunulan veya yayınlanan belgeyi gerçeğe aykırı olarak düzenlemek, bir belgeyi değiştirmek yahut gerçeğe aykırı belgeyi bilerek araştırmada kullanmak demektir. • Kuru laboratuarcılık (dry labbing), masa başı araştırma (desk research) gibi terimler de uydurmacılığı belirtmek için kullanılmaktadır. • Burada araştırmacının, hiç araştırma yapmadığı halde veya yarım yamalak verileri alarak çok uygun yöntemler kullanmış ve çok uyumlu veriler elde etmiş gibi sözde bir bilimsel rapor hazırlaması söz konusudur. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

15. 2. Aşırma (plagiarism), İntihal: • Aşırma (İntihal) bir tür sahtekârlık ve hırsızlıktır. • TDK sözlüğünde “Aşırma”, “bir kişinin eserinde başka kişilerin ifade, buluş veya düşüncelerini kaynak göstermeksizin kendisine aitmiş gibi kullanması” şeklinde tanımlanmıştır. • Aşırmacılık için haksız kullanma, kendi adına geçirme, intihal, yağmacılık ve korsanlık gibi terimler de kullanılmıştır. • Temelde aşırmacılık başkalarına ait olan araştırma verilerinin, olduğu gibi, kaynak bildirilmeden ve kendi araştırma verileri imiş gibi kullanılmasıdır. • Daha geniş anlamıyla; bir başkasına ait olan bir fikrin, buluşun, araştırma sonuçlarının veya araştırma ürünlerinin bir bölümünün ya da tümünün, hatta kitapların tümünün ya da bir bölümünün kaynak gösterilmeksizin istemli olarak kopya ya da tercüme edilip yazarın kendi üretimi imiş gibi gösterilmesine aşırma denir. • Yabancı dilden kitap, makale vb tercüme ederek kendi eseri imiş gibi yayımlamak da bu türdendir. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

16. 3. Duplikasyon (duplication) Yinelenen Yayın: • Aynı araştırma sonuçlarını birden fazla dergiye yayım için göndermek veya yayımlamaktır. • Araştırma raporlarının doğrudan iki ayrı dergide aynen yayımlanması veya araştırmanın bölünerek ve kısmen değiştirilerek birden çok dergide yayınlatılması bu türdendir. 4. Dilimleme (Least Publishable Units): • Duplikasyona benzer etik dışı tutum ve davranışları ifade eder. • Tek bir raporla sunulabilecek bir araştırma veri, bulgu ve sonuçlarını, çok sayıda yayın sahibi olmak amacıyla bölerek, birden fazla yayın haline getirmektir. • Mizahi bir terimle salam dilimleme (salamizasyon) olarak da adlandırılır. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

17. 5. Çarpıtma (falsification): • Ortaya çıkan verilerin en uygun olanları alınıp uygun olmayanları atılarak, ahlak dışı bir tutumla bilimsel varsayımları güçlendirilmeye çalışmaktır. • Burada, sonuçların istendik yönde belirlenebilmesi için araştırmayı yönlendirip sonuçları değiştirmek söz konusudur. • ‏Bu amaçla, araştırma kayıtları ve veriler araştırmacı tarafından tahrif ederek istendik yönde değişime uğratılır. • Araştırma hipotezine uygun olmayan verileri değerlendirme dışı tutmak veya kullanılmayan yöntem, cihaz ve materyalleri kullanılmış gibi göstermek de çarpıtma olarak değerlendirilmektedir. 6. Kurum Desteğini Belirtmeme: • Ekonomik veya araçsal kaynaklar bakımından kurumlarca desteklenerek yürütülen araştırmaların, sonuçlarını içeren sunum ve yayınlarda, destek veren kurum veya kuruluş desteğini belirtmemektir. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

18. 7. Yazar Adlarında Değişiklik Yapma: • Araştırma raporunda, ortak araştırıcı ve yazarların yazılı görüş birliği olmadan, araştırmada aktif katkısı bulunanların isimlerini çıkartmak, • Yazarlıkla bağdaşmayacak katkı nedeniyle yeni yazarlar eklemek veya yazar sıralamasını değiştirmek, • Araştırmaya katkısı olmayan kişilerin (hayali yazarlık) adının yazılması vb. dir. 8. Diğer: • Araştırma ve yayın etiği ilkeleriyle bağdaşmayan diğer davranışlarda bulunmak, • Kullanılacak kaynakların seçiminde yanlı davranmak, • Disiplinsiz, dikkatsiz veya özensiz davranarak araştırmada kasıtlı olmayan bazı hatalara neden olmak. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

19. Etik Dışı Davranışların Başlıca Nedenleri • Türkiye Bilimler Akademisi(TÜBA)’nin hazırlamış olduğu(2002) raporda bilimde etik dışı davranışların nedenleri dört başlık altında toplanmıştır: 1- Eğitim eksikliği: Bireylere akademik yaşamlarının ilk yıllarında bilimsel araştırma eğitiminin ve disiplininin verilememesi, araştırma etiğinin öğretilmemesi, 2- Bireylerin bir an önce yükselme hırsları: Yükselme ve eşitleri arasında kabul görme gibi insani hırsların, özellikle üniversitelerde yayın sayısının, akademik yükseltmelerde ölçüt olması sayesinde tahrik edilmesi, 3- Bilimde niceliğin niteliğin önüne geçmesi: Fazla sayıda yayın yapma ile ilimsel saygınlığın artacağı yanılgısı, 4- Araştırmacılar üzerinde oluşan ekonomik baskı: Burs, proje veya sanayi desteğini yitirme endişesi ve korkusu, ve araştırmayı yaptıran yahut destekleyenlerin, sonuçları bir an evvel görme arzusu, GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

20. Araştırma Etiğinin İhlalinde Uygulanan Yaptırımlar • Etik ihlali yapanlara uygulanacak yaptırımların neler olacağını TÜBİTAK (2001) şu şekilde sıralamaktadır; • Etik ihlali Kurulca tespit edilen ve Bilim Kurulu’nca onaylanan araştırıcı veya araştırıcıların projesi iptal edilir. İptal kararı proje yürütücüsü ve araştırıcıların görevli ve ilgili oldukları kurum ve kuruluşlara ve üyesi oldukları uzmanlık ve meslek derneklerine bildirilir.  • Bilim Kurulu’nca iptal edilen proje içindeki yürütücü ve araştırmacılardan etik ihlali tespit edilenlere ve yayın etiğine aykırı davranışta bulunanlara, karar tarihinden başlayarak beş yıllık bir süre içinde Kurum ile ilgili herhangi bir görev veya destek verilmez; var ise görevleri iptal edilir. Kurum dergi ve kitaplarında yayın yapamazlar ve Kurum destekli toplantılarda sunumda bulunamazlar. • Yayın etiği ihlali tespit edilen yayımlanmış makale geri çekilir ve bu husus dergide gerekçesi ile birlikte yayımlanır.  • Yayın etiğine aykırı davranışta bulunanların Kurum destekli dergi ve kitaplardaki eski yayınları gerekli görülürse Kurulca incelemeye alınabilir. • Yayın etiği ihlali tespit edilen yazarlar ve ihlalin niteliği yazarların kurum ve kuruluşlarına, üyesi oldukları derneklere ve ilgili dergilere yazılı olarak bildirilir GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

21. "Bilimsel Yalancılık veya Bilimsel Yanıltma" yapıldığı ortaya konulduktan sonra araştırmacının mensup olduğu kurum yöneticilerinin de uygulaması gereken bazı kurallar tanımlanmıştır. • Bu kurallar; • Suçu sabit görülen öğretim elemanlarının yazılı istifasının istenmesi, • Suçu sabitleşen öğretim üyeleri veya grubun kurum ile ilişiğinin kesilmesi, • Çalışmanın başka bir bir çalışma içine naklinin engellenmesi, • Devlet, özel veya diğer destekli araştırmalardan en az 3 yıl süreyle men edilmesi ve yeni hiçbir mali destek verilmemesi, • Üniversite veya bulunduğu kurumda uygulamalı, teorik mezuniyet öncesi ve mezuniyet sonrası dönemde eğitime katılmaması, • Almış olduğu mali proje desteklerini geri vermesinin istenmesi, • Hiçbir idari göreve tayin edilmemesi, varsa idari görevlerinin iptali, • Üyesi bulunduğu veya alanı itibariyle katıldığı ulusal veya uluslararası bilimsel dernek, birlik ve toplantılara adayın "bilimsel yalancılık" yaptığının bildirilmesi, GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

22. Ayrıca; • Araştırıcının bilimsel yanıltma ve saptırma yaptığı belirlenecek olursa yasal cezai hükümler muhakkak uygulanmalıdır. • Araştırmacının saptırma ve yalan ifadeler kullandığı verileri tespit edilen bütün yayınları uluslararası literatürden daha önce yayınlandığı aynı dergilerin aynı bölümlerinde ilan edilerek bilim dünyasından geri çekilmelidir. • Bu kural, yalancılık yapıldığı ispatlanan her bilimsel makaleye uygulanmalıdır. • Yayının bilimsel literatürden ve bütün indekslerden editör tarafından geri çekilmesi bir bilim insanına bilim dünyasının verilebileceği en ağır ceza şeklidir. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

23. Bilimsel Etiğe Aykırı Tutumların Önlenmesi • Araştırmanın, başlangıcından raporlaştırılması ve yayımlanmasına kadar her aşamasında temel esas dürüstlük ve ahlaktır. • Araştırıcılar veri toplarken titizlik,tarafsızlık, önyargısızlık ve denetime açıklık sergilemelidirler. • Bilimsel araştırmanın temel amacı kendini yüceltme,toplumca tanınma, meslektaşlarınca tanınma,maddi kazanç olmamalıdır • Amaç ne olursa olsun, araştırmalarda bilinçli olarak yapılan etik dışı tutum ve uygulamalar kötülenmeli ve uygun bir şekilde cezalandırılmalıdır. • Etik dışı tutumların önlenebilmesi için; • Bilimsel araştırma yöntemleri konusunda araştırmacıların eğitilmesi, • Akademik yükselme vb. kaygılarına bağlı olarak araştırmacılar üzerinde kurulan baskıların azaltılması, • Araştırmacıların niteliğinden ziyade araştırma sayısına ve destekleyen kurumlarla kişisel ilişkilere göre araştırmalara maddi kaynak aktarılması uygulamasından vazgeçilerek, araştırmacılar üzerindeki mali baskının azaltılması gerekmektedir. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

24. Eğitim Araştırmalarında Sık Rastlanan Etik Hatalar • Eğitimciler, eğitim araştırmalarında yapılan başlıca etik hataları şöyle sıralamaktadırlar: • İnsanları, bilgi ve onayları olmaksızın araştırmaya katma, • İnsanları araştırmaya katılmaya zorlama, • Araştırmanın gerçek niteliğini katılanlardan saklama, • Katılanları kandırma, • Davranış kontrolü ve karakter değişimi üzerinde araştırma gibi, self determinasyon haklarını çiğneme, • Katılanları fiziksel ya da zihinsel strese sokma,  • Katılanların özel yaşamlarını ihlal etme, • Kontrol gruplarına katılanlardan yararları esirgeme, • Araştırmaya katılanlara adil davranış, ilgi ve saygı göstermede başarısızlık. GeriDön Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

25. İnsanoğlu için kendi çalıştığından başkası yoktur. (Necm Suresi:39) Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

26. (Sunuların Hazırlanmasında Yararlanılan) KAYNAKLAR Balcı, Ali (2009). Sosyal Bilimlerde Araştırma. 7. Baskı, Ankara: Pegem A Yayınları. Büyüköztürk, Şener(2011). Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı. 13. Baskı, Ankara: Pegem A Yayınları. Büyüköztürk, Şener. Çokluk, Ö. Köklü, N. (2011). Sosyal Bilimler İçin İstatistik. 7. Baskı, Ankara: Pegem A Yayınları. Büyüköztürk, Şener vd.(2011). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. 9. Baskı, Ankara: Pegem A Yayınları. Karasar, Niyazi (1982). Bilimsel Araştırma Yöntemi. 3. Baskı. Ankara: Bilim Yayınları. ____ (1995). Bilimsel Araştırma Yöntemi: Kavramlar, İlkeler, Teknikler. 7. Baskı. Ankara: 3A Araştırma Eğitim, Danışmanlık Ltd. Şti. ____ (1995). Araştırmalarda Rapor Hazırlama. 16. Basım. Ankara: Nobel Yayınları. Kaptan, Saim (1995).Bilimsel Araştırma ve İstatistik Teknikleri. 10. Baskı. Ankara: Tekışık Yayınları _____(1973). Bilimsel Araştırma Teknikleri. Ankara: (Yayınevi Belirtilmemiş). Köklü, Nilgün ve Büyüköztürk, Şener (2000). Sosyal Bilimler İçin İstatistiğe Giriş. Ankara: Pegem A Yayıncılık. www.tubitak.gov.tr . Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU