RİSK RİSK TANIMI RİSK KATOGORİLERİ RİSK DEĞERLENDİRMELERİ

1. RİSK RİSK TANIMI RİSK KATOGORİLERİ RİSK DEĞERLENDİRMELERİ HAZIRLAYAN SELÇUK NAS

2. RİSK • Yaşantımızı kolaylaştırmak üzere kullandığımız her teknolojik yenilik olası olumsuzlukları da beraberindegetirir. Olası olumsuz etkilere riskler denir ve bunları göze alarak teknolojiyikullanmaya da risk alma veya risk yönetimi denir. • Arabaya binmekle kaza yapma • Yolda yürümekle ezilme • İstanbul'da yaşamak ile deprem • Hazır gıda tüketmekle kanser • Doğal gaz ile ısınmakla yangın • Buzdolabı, elektrik süpürgesi kullanmakla elektriğe çarpılmak, vb. • risklerini üstlenmiş oluruz.

3. RİSK (risk) “Risk”meydana gelebilecek zararlı bir olayın sonuçları ve oluşma olasılığının bileşkesidir. “Risk” çok önemsiz bir olaydan (kağıt kesiği), felaket düzeyinde bir kazaya kadar çok geniş aralıkta tanımlanır tanImlar TEHLİKE (threat) “Tehlike” potansiyel olarak zarara sebep olabilecek durumdur.Bunlar, maddeler veya makineler, çalışma metotları, iş organizasyonunun diğer konuları olabilir. ZARAR (harm) “Zarar” fiziksel yaralanma, ölüm, hastalık, mal mülk ya da ekipman hasarı ve bunlardan kaynaklanan her türlü kayıp olarak tanımlanır.

4. Gündelİk Yaşantımızda Rİsk Yönetİmİ • Otobüse binmek taksiye göre ucuzdur ancak geç kalma riskiyükseldiğinde bunu göze alamayıp pahalı aracı tercih edebiliriz. • Evimiziyangına karşı sigorta yaptırmayarak risk alabiliriz. • Köpek ısırdığında hemenaşı olarak kuduz riskini yok etmeye çalışırız. • Kanser riskini göze alaraksigara içmeyi sürdürebiliriz. • Sabah evden çıkarken bulutlu havada şemsiyealmayarak olası bir yağmurda ıslanmayı göze almış oluruz • Cep telefonları ve baz istasyonları için de durum aynıdır. Henüzolumsuz etkilerin gözlenmemesi olumsuz etkilerin olmayacağı anlamınagelmez. Ceptelefonları kullanımı “kişisel risk yönetimi” baz istasyonları ise “toplumsal riskyönetimi”

5. Rİsk katogorİlerİcategories of RisK

6. Bazı rİsk Sınıflarının tanımları Finansal Risk Finansal risk genellikle yatırım ve kredi ile ilgili yönetim kararlarıyla ilişkilendirilir. Genel olarak yatırım yapma teknikleri ve değişkenleri ile ilgilidir. Politik Risk Organizasyonların; politik parti, hükümet ve yabancı ülke gibi çıkar grupları ile ilişkilerindeki aktiviteleri ile ilgilidir. Çevresel Risk Sosyal çevrenin gelişmesi ve medyanın etkisi ile son 50 yıldan beri çevre duyarlılığı artmıştır. Bu kapsamda değerlendirilmeye başlanan çevresel riskler, sel, orman yangıları, kuraklık, deprem, yanardağ, fırtına, çevre kirliliği gibi tehditlere karşı geliştirilmiştir. Ana Risk (MAJOR RISK) Bu kategori son yıllarda eklenen bir tanımdır. Özellikle son 30 yılda endüstri ve ulaştırma alanlarında meydana gelen büyük hasarlı ve can kayıplı ciddi kazalarla ilişkilendirilmiştir.

11. Hayır Kaza Şiddetinin Tahmini Risk in Belirlenmesi Risk Kabul edilebilir mi? Problem Çözüm Kaza Olabilirliğin Tahmini Evet Uygulama RAS Süreci - Risk Tahmini, Değerlendirmesi ve Yönetimi

12. İşin Gerçekleştirme Akış Diyagramı (İş Risk Değerlendirmesi)

13. RİSK FORMULÜ RİSK = OLAYIN ETKİSİ VEYA ŞİDDETİ X OLAYIN OLMA OLASILIĞI R=ŞX O RISK = CONSEQUENCE X PROBABILITY R=CX P

14. OLAYIN ETKİLERİ VEYA ŞİDDETİ CONSEQUENCES OLAYIN OLMA OLASILIĞI PROBABILITY OF OCCURRENCE RİSK EĞRİSİ A Noktası Şehir içi trafiği = Kaza yapma olasılığı sık ama kaza etkisi küçük Şehirler arası yol = Kaza yapma olasılığı ara sıra, kaza etkisi büyük Otoban = Kaza yapma olasılığı aşırı derecede az, kaza etkisi çok büyük B Noktası C Noktası

15. RİSK, OLASILIK VE ŞİDDET ARASINDAKİ İLİŞKİLER C X P = R Aşırı YüksekOlayın Etkileri Veya Şiddeti (C) 1 X P = P Uçağın motorunun bozulduğunda uçak yere çakılır. Kazanın etkisi uçağın yere düşmesi sonucundaki etki “ 1 ” olarak kabul edilir. Bu durumda uçak yolcularının ölüm riski tamamen uçak motorunun bozulma olasılığına bağlıdır. Aşırı YüksekOlayın Olma Olasılığı (P) C X 1 = C Pimi çekilen el bombasının patlama olasılığı “1” olarak kabul edilirse etkisi, bombanın patladığı yere bağlıdır. Bu durumda risk oluşacak etkiye bağlıdır. Aşırı Düşük Olayın Etkileri Veya Şiddeti (C) 0 X P = 0 Masa örtüsüne açık bir havada su dökülmesinin etkisi hemen kuruyabileceği kabul edilirse yok kabul edilebilir. Bu durum için riskten söz edilemez ????? Aşırı DüşükOlayın Olma Olasılığı (P) C X 0 = 0 Dünyanın Venüs ile çarpışma olasılığı “0” kabul edilirse, riskten bahsedilemez

16. OLAYIN OLASILIĞI ( P ) Probability 0 < P > 1

17. OLAYIN ETKİsİ veya ŞİDDETİ ( C ) Consequence 0 < C > 1

18. RİSK DEĞERLENDİRMELERİ SİGARA İÇEN BİR KİŞİNİN AKCİĞER KANSERİNDEN ÖLME RİSKİ 100 000 kişi üzerinde yapılan gözlem sonucu bir yılda 122 akciğer kanserli ölüm olayında 110 kişinin sıgara içtiği 12 kişinin ise içmediği saptanmıştır. İçen sayısı içmeyen sayısının 10 katı kadardır. içen 122 ---------------- =10.2 122-12= 110/100 000 içmeyen 12 110/100.000 sigara içen bir kişinin akciğer kanserinden ölme olasılığıdır. Etki oranı “1” olarak kabul edildiğinde risk değeri de 1,1 x 10-3 olur. TÜRKİYE’DE TRAFİK KAZALARINDA ÖLME RİSKİ 60 milyonluk ülkemizde bir yılda 7646 kişi trafik kazasında ölmüştür. 100 000 kişi başına ölüm sayısı 13 olacaktır. trafik kazası 7646/60 000 000=13/100 000 13/100.000 trafik kazalarında ölma olasılığıdır. Etki oranı “1” olarak kabul edildiğinde risk değeri de 1,3 x 10-4 olur.

19. RİSK DEĞERLENDİRMELERİ • KUZEY DENİZİNİN KUZEYİNDE SUPER TANKERİN PETROL PLATFORMUNA ÇARPMA RİSKİNİN HESABI • Süper bir tanker platformuna çarptığı anda platformda ciddi bir hasar meydana gelecektir. Patlama ve yangın meydana gelebilir. Hatta petrol kirliliğinden dolayı çevrede büyük çapta kirlenmeler meydana gelebilir. İleride sıralanacak değerlendirme teknikleri kullanılarak olayın etkisinin yüksek değerde etkisinin olacağı açıktır. Buna göre etki değeri olarak “0,8” atanır. • Olayın olma olasılığı ise süper tanker operasyonlarında meydana gelen istatistiklere göre tahmin edilebilir. Buna göre olayın olma olasılığı 1/10.000 olarak atanabilir. • Bu durumda risk = C X P = 0,8 X 10-4 = 10-5 olarak hesaplanır. • Bundan sonraki aşama risk değerinin kabullenebilir olup olmadığını tespit etmektir. Risk seviyesini düşürmek için; • super tankerler için yeni trafik ayrım düzenleri oluşturarak • bu bölgede haberleşme ve uyarı sistemleri geliştirerek • çatışmayı önleme ile ilgili gemi zabitlerine eğitim verilerek • vb. yöntemler uygulanabilir.

20. RİSK DEĞERLENDİRME TEKNİKLERİ NİTEL TEKNİKLER • Riski, Yüksek, Orta veya Küçük gibi tanımlayıcı terimlerle tanımlama NİCEL TEKNİKLER • Riski, sayısal hale getirmek ve bunu ekipmanın hata sayısı , insan hatası vb. sayısal tanımlara bağlı olarak hesaplamak Risk Değerlendirmesi aşağıdaki sorulara cevap arar: • - Ne yanlış gidebilir? • - Bunun olasılığı nedir? • - Olursa ne tür sonuçlar doğurabilir? • - Riski nelerdir? • - Bu riskler kabul edilebilir düzeyde midir? • - Riskler nasıl azaltılabilir?

21. NİTELRİSK DEĞERLENDİRME TEKNİKLERİ R İ S K M A T R İ S İ RISK MATRIS OLAYIN ETKİLERİ VEYA ŞİDDETİ CONSEQUENCES OLAYIN OLMA OLASILIĞI PROBABILITY OF OCCURRENCE

22. NİTELRİSK DEĞERLENDİRME TEKNİKLERİ DETAYLANDIRILMIŞ RİSK MATRİSİ DETAILED RISK MATRIS OLAYIN ETKİLERİ VEYA ŞİDDETİ CONSEQUENCES OLAYIN OLMA OLASILIĞI PROBABILITY OF OCCURRENCE

23. NİTELRİSK DEĞERLENDİRME TEKNİKLERİ • Gözlemlenebilir • Tehlikeye Maruz Kalanlar Tarafından Tanınıyor • Riskin Etkisi Ani • Risk Eski • Bilimin Tanıdığı Riskler • Kontrol Edilemez • Korkutucu • Dünya Çapında Felaket Yaratıcı • Sonuçları Öldürücü • Yasalara Uygun Değil • Gelecek Kuşaklar İçin Çok Tehlikeli • Kolayca Azaltılamaz • Risk Artıyor • Gönüllü Hizmet Yok • Gözlemlenemez • Tehlikeye Maruz Kalanlar Tarafından Tanınmıyor • Riskin Etkisi Geç • Yeni Bir Risk • Bilimin Tanımadığı Riskler • Kontrol Edilebilir • Korkutucu Değil • Dünya Çapında Felaket Yaratan Sonuçları Yok • Öldürücü Değil • Yasalara Uygun • Gelecek Kuşaklar İçin Risk Az • Risk Kolayca Azaltılabilir • Risk Azalıyor • Gönüllü Hizmet

24. GÖZLEMLENEMEZ TEHLİKEYE MARUZ KALANLAR TARAFINDAN TANINMIYOR RİSKİN ETKİSİ GEÇ, YENİ BİR RİSK, BİLİMİN TANIMADIĞI RİSKLER • AŞILAR • POLİVİNİLKLORÜR • DNA TEKNOLOJİSİ • DOĞUM KONTROL HAPLARI • AZAOTLU GÜBRELER • NİTRİTLER • ELEKTRİK ALANLAR • ASPİRİN • TEŞHİS RONTGENLERİ • NÜKLEER REAKTÖR KAZALARI • ASBESTLE YALITMA • KURŞUN BOYALAR • SAKARİN • SU KLORLAMA • RADYOAKTİF ATIKLAR • PESTİSİDLER • ANTİBİYOTİKLER • KÖMÜR YAKMANIN • ÇEVREYİ KİRLETMESİ • URANYUM MADENCİLİĞİ • SU FLORLAMA • KURŞUN(OTOMOBİLLER) • CIVA • NÜKLEER SİLAHLARDAN • RADYOAKTİF SERPİNTİ • KAFEİN KONTROL EDİLEBİLİR KORKUTUCU DEĞİL, DÜNYA ÇAPINDA FELAKET YARATAN SONUÇLARI YOK, ÖLDÜRÜCÜ DEĞİL, YASALARA UYGUN, GELECEK KUŞAKLAR İÇİN RİSK AZ, RİSK KOLAYCA AZALTILABİLİR, RİSK AZALIYOR, GÖNÜLLÜ HİZMET • AŞILAR KONTROL EDİLEMEZ KORKUTUCU, DÜNYA ÇAPINDA FELAKET YARATICI, SONUÇLARI ÖLDÜRÜCÜ, YASALARA UYGUN DEĞİL,GELECEK KUŞAKLAR İÇİN ÇOK TEHLİKELİ, KOLAYCA AZALTILAMAZ, RİSK ARTIYOR, GÖNÜLLÜ HİZMET YOK • UYDU ÇARPIŞMALARI • KAYKAYLAR • OTOMOBİL KAZALARI • KARBON MONOKSİT • (OTOMOBİLLER) • MOTORLU KIZAKLAR • OTOMOBİL YARIŞLARI • ALKOLE BAĞLI KAZALAR • TRAMPENLER • SIVI DOĞAL GAZIN • DEPOLANMASI VE NAKLİ • BÜYÜK BARAJLAR • MOTORLU ÇİMBİÇERLER • DİNAMİT • SİGARA ALIŞKANLIĞI • GÖKDELEN YANGINLARI • SİNİR GAZI KAZALARI • BİSİKLETLER • TRAKTÖRLER • KAYAK YAPMAK • NÜKLEER SİLAHLAR(SAVAŞ) • SUALTI İNŞAATLARI • ASANSÖRLER • YÜZME HAVUZLARI • KÖMÜR MADENİ KAZALARI • HAVACILIK • SANDAL GEZİNTİLERİ • TREN KAZALARI • MOTOSİKLETLER GÖZLEMLENEBİLİR TEHLİKEYE MARUZ KALANLAR TARAFINDAN TANINIYOR, RİSKİN ETKİSİ ANİ, RİSK ESKİ, BİLİMİN TANIDIĞI RİSKLER • PARAŞÜT SPORU • HAVAİ FİŞEKLER • TİCARİ HAVACILIK • YÜKSEK YAPILAR KAYNAK:SLOVIC-1987 • TABANCA

25. NİcELRİSK DEĞERLENDİRME TEKNİKLERİ Nicel risk değerlendirmesi için zararın risk seviyesinin belirlenebilmesi için etki ve olma olasılığının gözden geçirilmesi gerekmektedir. Ve bu değerlerin sayısal olarak ifade edilmesi gerekmektedir. • Etkinin veya Şiddetin Hesaplanması (Consequece) • Süper tankerin platforma çarpması senaryosunda etkinin veya şiddetin hesaplanabilmesi için • Geminin pruvasından çarpması : Pruvadaki yapı elemanlarının platforma etkisi • Geminin bordadan çarpması : Bordadaki yapı elemanlarının platforma etkisi • Geminin çapraz çarpması : 450 ile çarpmanın platforma etkisi • Geminin pupadan çarpması : Pupadaki yapı elemanlarının platforma etkisi • Ayrıca, geminin büyüklüğünün, hızının, akıntı ve çevre etkilerinin tümünün hesaba katılarak en kötü senaryodaki “C” değeri tespit edilir.

26. NİcELRİSK DEĞERLENDİRME TEKNİKLERİ Olayın Olma Olasılığının Hesaplanması (Probability) Olayın olma olasılığı da sayısal olarak ifade edilmesi gerekmektedir. Olma olasılıkları en kötüsü için zincirleme şekilde birbirlerini tetikleyeceği için “hata ağacı yöntemi” ile en kötü senaryonun olma olasılığı hesaplanır. Olasılığın hesaplanabilmesi için aşağıdaki parametrelerin birinin veya daha fazlasının hesaba katılarak hesaplanması gerekmektedir. -Ana makine arızası -Dümen donanımının arızalanması -Platforma çok yakın geçme veya o bölgede çalışma -Hava koşullarının ters etkileri -Deneyimsiz personel -Programsız ve plansız çalışma

27. RİSK DEĞERLENDİRME – ANALİZ YÖNTEMLERİ YAKLAŞIMLAR BU YÖNTEMLERİN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI Risk Değerlendirme Yöntemleri a) Teknik eksenli yöntemler b) İnsan eksenli yöntemler c) Görev analizi. d) Yönetim eksenli yöntemler e) Kaza araştırması f) Kaba analizler.

28. Rİsk DeĞerlendİrme Yöntemlerİ

29. Rİsk DeĞerlendİrmesİnde Teknİk Eksenlİ Yöntemler • Teknoloji, tesis, donanım hatalarını ve bunların sebep olacağı kazaları incelemeyi esas alan yöntemlerdir. •  Enerji Analizi •  HAZOP •  Hata Ağacı Analizi •  Hata Modu ve Etkiler Analizi (FMEA) •  Olay Ağacı Analizi •  Sebep-Sonuç Diyagramı •  Reaksiyon Matrisi •  Sonuç Analiz Modelleri

30. Rİsk DeĞerlendİrmesİnde İnsan Eksenlİ Yöntemler İnsan hatalarını ve görevlerini analiz etmek için birtakım teknikler bulunmaktadır. Buların çoğu ileri düzeydedir ve uygulaması zordur. İnsan hataları konusundaki genel alan bir geniş bir literatüre sahip bir uzmanlık alanı haline dönüşmüştür. Genelde, bu tür bir analizin amacı tanımlanmış bir görevde insan hatasını tahmin etmek ve neyin yanlış gidebileceği üzerinde durmaktır. Analiz, örneğin, kontrol odasındaki belli operasyonlar üzerinde veya belli bir problemin nasıl çözüleceği ile ilgili çalışabilir. • İnsan Güvenilirlik Değerlendirmesi (Human Reliability Assessment.) • İnsan Hata Tanımlaması (Aksiyon Hata Yöntemi) (Human Error Identification) • İnsan Hata Oranı Tahmini Tekniği (THERP) • Kavramsal Güvenilirlik ve Hata Analiz Yöntemi (CREAM) • HAZOP- insan hatalarını kapsayacak şekilde genişletilmiştir. • Görev Analizi • Sapma Analizi

31. Rİsk DeĞerlendİrmede Görev Analİzİ Görev analizi çok çeşitli insan faktörleri tekniklerini kapsayan bir metodolojidir. Birçok yöntem bulunmaktadır. Bu yöntemlerin amacı kişinin özellikle manuel iş yapan işçilerin, proses operatörlerinin ve bazen operatör timlerinin yaptıkları ile ilgilenmektedir. • Hiyerarşik Görev Analizi (Hierarchical Task Analysis) • Kavramsal Görev Analizi (Cognitive Task Analysis)

32. Rİsk DeĞerlendİrmesİnde Yönetİm Eksenlİ Yöntemler Organizasyonel aktiviteler, bir kuruluşun nasıl tasarlanacağı, işin nasıl yürütüleceği, tesiste kimlerin çalışacağı, güvenlik rutinlerinin neler olduğu vb. konularını belirlemektedir. Bu aktivitelerin kalitesi ve yoğunlaşma noktaları tehliklerin olup olmaması ve risklerin nasıl kontrol edileceği noktasında kesin bir öneme sahiptir. Bu yöntemlerin listesi aşağıda verilmiştir. • Tetkikler-genel olarak • Yönetim Bakışı ve Risk Ağacı (MORT) • Uluslar arası Güvenlik Derecelendirme Sistemi (ISRS) • Güvenlik, Sağlık ve Çevre Tetkiki (Safety, Health and Environment) • Güvenlik Kültürü Tehlike ve İşletilebilirlik Çalışması (SCHAZOP)

33. Rİsk DeĞerlendİrmesİnde Kaza AraŞtIrmasI • Sapma Analizi (Deviation Analysis) • Olay Ağacı Analizi (Event Tree Analysis) • Hata Ağacı Analizi (Fault Tree Analysis) • Yönetim Bakışı ve Risk Ağacı (MORT) (Management Oversight and Risk Tree) • Güvenlik Fonksiyon Analizleri (Safety Function Analysis) • Kaza Evrimi ve Bariyer Fonksiyonu (Accident Evoluation and Barrier Function) • Değişim Analizi (Change Analysis) • Multilineer Olaylar Sıralaması (Multilinear Events Sequencing) • STEP

34. Rİsk DeĞerlendİrmesİnde Kaba Analİzler • Kontrol listesi kullanımı • Kayıtlara geçmiş tehlikelerin dökümü • Bilinen tehlikelerin dökümü • Benzer kuruluşlarla karşılaştırma • Direktif ve normlarla karşılaştırma • Kabaca tehlike analizi • Ne – eğer (What – if) • Kaba enerji analizi • Kaba sapma analizi

35. RİSK KONTROLÜNDE ÖNCELİK SIRASI 1.BERTARAF ETMEK Yapılan işi,görevi ya da aktiviteyi yapmamak ya da kullanılan maddeleri, ekipmanları kullanmamak 2.DEĞİŞTİRMEK İkame etmek/modernleştirmek 3.AZALTMAK Kişileri/Kullanım Sayısını/Kullanılan Miktarı 4.KONTROL ETMEK Engel koymak/Çalışabilme İzni/Emniyetli Çalışma Teknikleri/ 5.Kişisel Koruyucular (en son önlem)

36. TEŞEKKÜRLER