Język polski w okolicach Łyntup i Komaj na Białorusi

1. Język polski w okolicach Łyntup i Komaj na Białorusi Volha Liauchuk Uniwersytet Warszawski, Instytut Języka Polskiego

2. Rejon postawski, obwód witebski http://www.mytravel.by/administrativno-territorialnoe-delenie-respubliki-belarus.html

3. Rejon postawski obwód witebski http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Viciebsk_Province,_Pastavy_District.svg&filetimestamp=20090122213810

5. Kościół w Komajach

6. Kościół i cerkiew w Postawach http://postawyiokolice.blogspot.com/2011/06/galeria-zdjec-miasto-postawy.html

7. Kościół w Łyntupach http://www.podbrodzie.info.pl/files/gallery/mini/103.jpg zdjęcie Ines Steger

8. Molebnaja w Apidamach zdjęcie Pawła Usowa

9. Molebnaja w Kuklanach zdjęcie Pawła Usowa

10. Synagoga w Łyntupach http://postawyiokolice.blogspot.com/2012_11_01_archive.html

11. O tożsamości • [A jakiego jest Pani obywatelstwa?] – Ja liczu, że polskie, a teraz i nie wiem, jakie jest zapisane... [A narodowość Pani?] – Nu, Beałaruska... jak... nikt nie pisza sie jakiej nacji... [Ale jak Pani uważa?Jakiej Pani jest nacji?] – A ja uważam, że polska IG23Kom.

12. O tożsamości • [A teraz pani siebie uważa za Polkę czy za Białorusinkę?]- Ja? Ja Polka! Ja Polka, chociaż mnie zapisali, w pasporcie był`o i metryke wydali, że Białorusinka, dlatego że ojciec, jak wojna zaczeła... jak przyszli bulszewicy w trzydziestym dziewiontym to dowód swoj osobisty wrzucił do pieca... [A w dowodzie było napisano, że jest Polakiem?] - No tak dowód osobisty wydavali ... pewno, że Polak. No a menża naprzykład pasport i metryka u niego byla znaczy i pasport był Polak i świokier, to wot córce naprym… naprzykład zapisali. Zapisali, a mnie nie. Ja ta Białarusinka … zapisana, zapisana Białarusinka, no ja Polka. uOjciec moj Polak i tego… i matka -wszyscy WG23Kom.

13. O tożsamości • [A czy moża być Polak prawosławnym?] – Ot wie jakoś ... nie. [...] Jako liczy sie Polak białaruski JN25Kom. • [Tutaj do wojny kto był w Komajach? Kto mieszkał w Komajach?] – My pisaliśmy Polacy wtedy, bo przy Polsce Białarusów prawie nie było. Prawosławny to prawosławny pisali, że prawosławny, a jeśli katolik wszyscy byli Polacy, wszyscy Polacy JN25Kom. • [Do jakiego Pani narodu należy? Jak Pani to czuje?] – Biełarusy, jak my mówim po białorusku. Tyż mówisz po białorusku, jaka ty Polka AB24Kom.

14. O języku w latach 20-30 XX w. • Nu i po polsku, oni do kościoła chodzili, to mówili po polsku, w kościele ż po polsku” AB24Kom. • W Komajach rozmawiali po polsku wszyscy” WG23Kom. • Як я жыла за Польшчай да трыццатага дзевятага году былі мы ўсе палякі, усе палякі, і […] нам польскія, і газэты польскія, і школа польская, усё чыста польскае, і гміна, усё па-польску была”OŁ24Gwozd.

15. O języku w latach 20-30 XX w. • Tak po białarusku i rozmawiali, z poczontku życia, nie rozmawiali tutaj po polsku, tylko tak wo jak w moim dziectwie, dzieci wo takie jak ja w moim woz... w moim wzroście, tak my po polsku rozmawiali IG23Kom. • Ну што тут польская мова… нашыя дзеды-прадзеды па-беларуску разгаварывалі, і дома па-беларуску, і мае радзіцелі, а мы як пайшлі ўжо і после вайны, я то пайшла в шэсць лет выскачыла [...] I po białorusku starsze ludzi mówili, tu była kiedyś Białoruś, a później wojny w czternastym roku jak to była Piłsudski to Wileńszczyzna zabrał ... to była Polska ... już dzieci szkolne do pol... na polskim jenzyku wszystko było JN25Kom.

16. O języku polskim wśród rodziców • A wot moża troszka i ... miaszane takie byli, ludzi różnych było: i Polacy, i Biełarusy, i Jawreji, ci ŻydowieJN25Kom; • Moża tutaj, miendzy tych ludziIG23Kom.

17. O języku polskim wśród dzieci • Była Pani nauczycielka jenzyka polskiego, ona z Wilna była [...], ona u nas organizowała drużyna harcerska. Było bardzo ciekawie, chodziliśmy na wycieczki, ognisko w końcu roku szkolnego paliliśmy, śpiewaliśmy piosenki WG23Kom. • My tut pa biełarusku rozmawiali, a w kościele, w szkole uczyli sie po polsku a do wojny, do wojny. [- A dzieci w szkole w jakim języku rozmawiali?] - A jak my chcieli. I po polsku i. Kto mówił po polsku, kto po po białarusku tam, to tak my mówili do wojny tu”AB24Kom.

18. O języku polskim w czasach radzieckich • Gdzie polska szkoła mogła być, jeśli tutaj byli jaka, jak to powiedzieć, jak wrogi polskie. Szkoła była, w szkole biełaruskaj, biełaruski język uczyli IG23Kom. • Raz mówi [zauw. aut.: o synie], mamo, ty nie rozmawiaj do mnie po polsku przy dzieciach, bo ze mnie śmieją sięJN25Kom • Po polsku rozmawiali miendzy sobou, ale o tutaj mieszkała nauczycielka, tak przychodziła nawat da domu, żeby gdzie dzieci po polsku nie rozmawiali IG23Kom • Dzieci moje póki do szkoły, wszyskie bardzo ładnie rozmawiali po polsku. [...] A syn poszed do pierszej klasy, a w domu rozmawialiśmy po polsku, wtedy tego przyszed ze szkoły raz i mówi do mnie “I nie budu bolej ja s taboj gawaryć pa polsku, mianie dzieci przekam nazywajuć WG23Kom

19. O języku białoruskim w kościele • Мы не маглі навучыцца ў касцеле, бунтаваліся, а цяпер ужо не бунтуемся” (“на мшы бунтуюся, не знаю чаго і сказаць”) OŁ24Gwozd; • Ja wiencej pa polsku. Wot ja mam wszystko teraz pa białarusku, jedna ksionżka polska, ja modle sie pa polsku, ja różaniec pa polsku, ja ... mam kalendarz, ja mam polski, ja wszystko po polsku, nie mogę przyzwyczić się. Ja nie rozumiem te świenta białaruskie, ja musze po polsku wszysko takie” JN25Kom.

20. O swoim języku dzisiaj • Przeważnie wszystkie tak aby-jak [...] po białorusku, po ruskuWG23Kom. • W kościele ... piosenki te śpiewamy, tak ksiondz poprawi, a my po swojemu, końcówka taka, końcówka taka, jak chcesz JN25Kom. • “[W jakich językach Pani mówi?] – A wiencej pa prostu. Teraz u nas nikt nie rozmawia po polsku. To jeżeli ktoś przyjedzie z Wilna czy z Polski jaki człowiek, nu wtedy rozmawiamy, a tak – nikt nie rozmawia WK28Kom. • [- A teraz Pani rozmawia kiedyś po polsku, w jakiejś sytuacji?] - Nu jak jest z kim, jest takie po polsku, do ksiendza ci w kościele to po polsku, a jak tak to po białarusku AB24Kom. • Teraz przeważnie taka trasianka. [...] Aj, choć jak. Już teraz niedobrze ni pa polsku nie rozmawiamy, ni po rosyj...WG23Kom.

21. Język polski VS Język białoruski • [A jaki język jest pięknieszy dla Pani?] – Nu, pewna że polski. To ładny jenzyk bardzoWG23Kom. • Biełaruski nu wiencej takie słowy jakieś nazywajon sie tak prawidłowo, nu a to prosto prosty jenzyk taki, tu wszystkie mówili, aj nasz jazyk nikudy, tolki da Gubinaj gary. Na poli u nas tak, góry takie [...], wszystko, każdy raz, jeszcze mała była” WK28Kom. [A jaki język dla Pani jest piękniejszy, ładniejszy?] – Polski i ruski czysty. [A na przykład białoruski język to jaki język?] – A ja nie wiem. Pamientam byliśmy na tym... żałobny obiad, nasz ksiondz siedział Jacek, ja tu siedziałam, potem też przyjechał jakiś z Polski taki, mіendzy sobou rozmawiamy polsko tamto, tak ja mówie: „Musi to najbrzydszy te białoruski jenzyk. [...] Mówie, litewski mnie nie podoba sie: saki-pasaki, a białaruski [...] nu jeśli prawidłowo, ależ u nas taki przekrencony: i polski, i ruski, i białaruski – nu abyjaki JN25Kom

22. Język polski VS Język białoruski • [A jaki język dla Pani jest piękniejszy, ładniejszy?] – Polski i ruski czysty. [A na przykład białoruski język to jaki język?] – A ja nie wiem. Pamientam byliśmy na tym... żałobny obiad, nasz ksiondz siedział Jacek, ja tu siedziałam, potem też przyjechał jakiś z Polski taki, mіendzy sobou rozmawiamy polsko tamto, tak ja mówie: „Musi to najbrzydszy te białoruski jenzyk. [...] Mówie, litewski mnie nie podoba sie: saki-pasaki, a białaruski [...] nu jeśli prawidłowo, ależ u nas taki przekrencony: i polski, i ruski, i białaruski – nu abyjaki JN25Kom

23. Język rosyjski • Polski język do kochania, ruski jenzyk do rugania” [...] “jeśli coś, to matom prendzej po rusku rugaje sie ktoś WG23Kom. • Ruski jesli taki, ni taki moskowski, tam dalejszy wiencej, [...]ale tu takie wot, czysty wot, wienkszość takie jak nasz Łukaszenko rozmawia, nu taki, roz... poniatny, jakie słowa, takie, każdy rozumie te słowa, nie taki wiencej ograniczony” JN25Kom.

24. „Słownik gwar polskich” • „Mały słownik gwar polskich” • „Słownik wileński” • „Słownik gwar polskich” J. Karłowicza • „Słownik języka polskiego” pod red. W. Doroszewskiego • „Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча” • „Лексічны атлас беларускіх народных гаворак” • „Słownik etymologiczny języka polskiego” A. Brucknera • „Słownik etymologiczny języka polskiego” W. Borysia • „Этымалагічны слоўнік беларускай мовы” • Z. Kurzowa „Język polski Wileńszczyny i kresów północno-wschodnich XVI-XX w.” • J. Rieger, I. Masojć, K. Rutkowska „Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie” • E. Koniusz „Polszсzyzna z historycznej Litwy w Słowniku gwar polskich Jana Karłowicza” • „Brasławszczyzna: pamięć i współczesność. Słownik” pod red. E. Smułkowej • „Сельская гаспадарка. Тэматычны слоўнік”,

25. Już odzywaczaiłam sie i nie pamientam te nazwy, dawno to był`o, z dziectwa na polu pracowała, a tak ni w kałchozie nie pracowałam, nigdzi`e. [...] Zapomina sie to wszysko, z głowy wychodzi, takie nazwy już nie używa sie teraz JN25Kom.

26. [A takiego człowieka, który orze ziemię, nazywano jak?] Rolnik po polsku, rolnik. A biełarusku pachar BP34Ciab. Ot to nazywa sie palica. To palica. A która tuż już w ziemi ż zachodziła podobna na ta palica, to naroh, nar`oh. A po białarusku, pa rusku lemi`echBP34Ciab.

27. Lituanizmy • art`aj JN25Kom • brunkta WS26Surwil, brunta JN25Kom • bruzgi ZP27Filip • dzierwan (dzirwan) JN25Kom • girsa BP34Ciab • kuli BP34Ciab, JN25Kom • r`eźgini JN25Kom • ramul`i BP34Ciab

28. brunta (brunkta) ‘orczyk, który łączy bronę z chomątem podczas bronowania’. I tam nazywała sia brunkta przycze... i chomont nakłada sie na konia, i wierówki nakładajo sie na ta brunkta i on ciongnie WSz26Surwil; brunta nazywali po białorusku [...], haczek u bruncie JN25Kom – błr. gwar. брунта (брункта)‘ts.’ (SPZB), pł. gwar. brunkt ‘ts.’ (Karł.), lit. brañ(k)tas ‘частка збруі’ (ESBM) • bruzga ‘patyk, który łączy bronę z chomątem podczas bronowania’A to już to to też przy[remontujesz] do bruzgi ZP27Filip – lit. Brūzgas ‘patyk’ • ramul`i ‘rumianek’Ramul`i my nazywajem, ram... takie wo kwitną, ramul`i, ramaszka, cicho, jak po polsku jaż pamientam, jak nazywa sie po polsku. Nu pa naszamu ramul`i BP34Ciab – błr. gwar. рамул`і ‘ts.’(SPZB), lit. ramunėlė, sin. ramulis ‘ts’

29. Zapożyczenia ogólnosłowiańskie z fonetyką białoruską • akucznik BP34Ciab,JS21Pieszk • as`ot WS26Surwil • kap`a (do kup, kopki) BP34Ciab • lon JN25Kom • nas`ok BP34Ciab.

30. atrawa BP34Ciab chłopja JN25Kom czerwiak, czerwiak`i BP34Ciab grabl`enije JN25Kom kałch`oz BP34Ciab; kambajny JN25Kom, WS26Surwil, kombajny BP34Ciab, WS26Surwil kasiałka JS21Pieszk, kasiłka JB35Kom, JS21Pieszk,JN25Kom kulciwator BP34,Ciab, kultiwatar BP34Ciab,JS21Pieszk, kultywatar FK27Kow małaciłka BP34Ciab,WS26Surwil; mineralne udabrenni BP34Ciab obrabotać BP34Ciab owsi`anoje BP34Ciab pachar BP34Ciab poczwa BP34Ciab saraj: do sar`aja WS26Surwil sarni`ak BP34Ciab sażałki BP34Ciab si`ejałka BP34Ciab, siejałka JN25Kom siewnica WS26Surwil skraplenie JN25Kom, skrepl`enije JN25Kom ti`echnika BP34Ciab trachtar JB35Kom, traktar BP34CiabFK27Kow,JS21Pieszk trecik`al JN25Kom ukreplenie JN25Kom unicztoż`ać: unistażajo WS26Surwil wrucznuju BP34Ciab. Rusycyzmy

31. siewnica ‘siewnik, płachta, łubka’ [A jak się siało? Czy się nakładało coś?] Siewnica taka, nasypuje sie ziarna i na szyja nakłada sie i wot tak wot i siejesz. Tak renko machasz w jedno strone, potem w drugaj, i wot tak idziesz, i pod noga WS26Surwil – ros. gwar. севница, севня ‘ts.’ (SDal), błr. сявенька, севалка, севенка‘ts’ (SPZB) • sarni`ak ‘chwast’[A są takie rośliny, które w ogrodzie przeszkadzają rosnąć innym roślinom?] [...]Nu pa naszamu ramul`i, a tedy palaw`y gar`och, tady bylnik nazywa sie wot wot [...], wasilk`i usi`akija tam, różne różne tam. Nazywają sie sarniak`iBP34Ciab – ros. сорняк ‘ts.’ (SJR), błr. пустазелле‘ts.’ (SPZB) • czerwiak, czerwiak`i ‘cześć w sieczkarni, która pozwalała na regulowanie długości sieczki’[A można było jakoś regulować tę długość sieczki?] Można. Eta taki nazywali czerwiak, czerwiak`i, takie taka po polsku ja nie moge powiedzieć, takie sześcina taka, taka koła taka, którą można było regulować i dłużej i krócej, żeby króiło, wo taka, taka wieszczBP34Ciab – rus. червяк ‘koło zębatemające kształt śruby dla przekazania ruchów w niektórych mechanizmach’ (SJR)

32. adorak, a/odorki FK27Kow, adorki JN25Kom arżyszcza BP34Ciab, WS26Surwil bulbi`aniszcza,bulbianiszczu BP34Ciab bulboṷnik WS26Surwil, bulbownik BP34Ciab cepaṷj`o, capaṷjo BP34Ciab czuby WS26Surwil drap`ak JN25Kom,JS21Pieszk, ZP27Filip drapakować, drapakujo JN25Kom draṷl`anaja JN25Kom grabawidła JN25Kom grabielki BP34Ciab grabiłka JB35Kom, grabiołka JS21Pieszk, grabionki JN25Kom jaczmi`aniszcza BP34Ciab jaryn`a, na jarynie JN25Kom kartofla BP34Ciab,JS21Pieszk,WS26Surwil, JN25Kom,kartopla ZP27Filip, kartofli FK27Kow kartoflanik WS26Surwil kasaṷj`o BP34Ciab,WS26Surwil, kasawidła JN25Kom; klop BP34Ciab koniuszyna JN25Kom krajana JN25Kom Białorutenizmy

33. krasować sie BP34Ciab, krasujecca BP34Ciab, WS26Surwil młotarnia WK28Kom1, BP34Ciab nar`oh BP34Ciab, naroh WS26Surwil, JN25Kom pal`uch BP34Ciab palica BP34Ciab parakonka JN25Kom podaranie JN25Kom pograniać, pagrani`ać, graniać BP34Ciab pośpieszka BP34Ciab; pustaziele JN25Kom rast`y JN25Kom razorki, rozorka, razorka JN25Kom siaṷb`a JN25Kom siaṷbianka JN25Kom siawi`ec, siaṷc`oṷ BP34Ciab siekacz (siek`acz) BP34Ciab siewiałkami WS26Surwil sparni`a WS26Surwil, sparyni`a BP34Ciab szerynia: szeren`i BP34Ciab sznury GŁynt, JN25Kom trzesianka BP34Ciab wiłki JN25Kom zahr`abaje FK27Kow żniejarka JN25Kom żniejki BP34Ciab Białorutenizmy

34. kartoflanik ‘1) pole po ziemniakach; kartoflisko; 2) nać po kartoflach; bulbownik’[A jak nazywało się takie pole po kartoflach?]A to już inna rzecz. Kartofla to już tam ziemia pusta, tam nic nie ma. Kartoflanik. [A takie po kartoflach, taka zielona część jest u góry. W ziemi jest kartofel, a nawierzchu jest takie zielone, taka?]Bulboṷnik. [Bulboṷnik?]Kartoflanik WS26Surwil – porów. pol. kartofelnik, kartoflanik m.in. ‘bulbownik, nać od kartofli, zielone ścięte kartoflowa łodygi z liśćmi’ (SWil.), błr. картапленік, картафлянік ‘kartoblisko’ (SPZB) • pal`uch ‘rączka kosiska’[A jak się kosi siano, to w kosie jest taka żelazna część i jest taka ...]Kasaṷj`o. [Kasaṷj`o to taki kijek, na którym się ...?] I kosa żelazna, i który trzyma sie wot ono tak nazywa sie pal`uch, pal`uch BP34Ciab – błr. палец, палюхm.in. ‘ts.’ (SPZB) • siekacz (siek`acz) ‘kowadło, na którym klepią kosy’[A kosa żeby była ostra, to co z nią trzeba robić?] Jo bije, wot, ta czeńść, co kosi, wot taki jest, nazywa sie siekacz taki, wot i tym młotkiem z wierzchu bije[...] [A to na czym tę kosę się bije?] Nu te nazywa sie siek`acz nazywa sie. To taki, nu taki wo taki wo prosze, wo taki wo szeren`i, i taki wot [...] BP34Ciab – błr. gwar. сек`ачm.in.‘ts.’ (SPZB)

35. amerykanka FK27Kow,BP34Ciab, JN25Kombaran`a JN25Kom barozny JN25Kom brozna WS26Surwil, JN25Kom, BP34Ciab, brzozny, BP34Ciab bylnik BP34Ciab chutar GŁynt ciapka JB35Kom ciaplicach FK27Kow cimafi`ejṷka JN25Kom dwajnoje JN25Kom dwóchradka, czatyrochradka BP34Ciab gałaṷni`a BP34Ciab gałoṷka JN25Kom gałoṷka JN25Kom glini`anyja BP34Ciab, glinista JN25Kom grabiel ZP27Filip, grabli BP34Ciab,JB35Kom,FK27Kow, IJ21Łynt, JS21Pieszk,JN25Kom, grable JN25Kom greczka JN25Kom klomby JN25Kom kołas WS26Surwil kukuruza JN25Kom kukuruzne JN25Kom lez`o (laz`o) BP34Ciab małaczaj WS26Surwil padiahanali BP34Ciab pajasoczak BP34Ciab palaw`y gar`och BP34Ciab Białorutenizmy-rusycyzmy

36. piaszcz`anyja BP34Ciab pieragnoj JN25Kom pierewiosły, pierewiosła JN25Kom, prze[w]iasła, przejasła BP34Ciab prakosy, prak`os WS26Surwil priwod WK28Kom1, pryw`od BP34Ciab pyrskajo WS26Surwil ruczka, ruczki BP34Ciab rys JN25Kom sach`a IJ21Łynt sotka BP34Ciab, setki GŁynt spiałe, śpiałe JN25Kom tarfi`anik BP34Ciab; tarfiany BP34Ciab, torfiana JN25Kom tok JN25Kom wadzianiste JN25Kom wasilok JN25Kom; wasilk`i BP34Ciab wiły FK27Kow, JB35Kom żuki FK27Kow Białorutenizmy-rusycyzmy

37. amerykanka ‘szkodliwy chwast; żółtlica’Piersz nie było, teraz już może jaki pieńć może wiencej niekaś trawa pojawiła sia taka nazywamy amierykanka. Jo wyprowadzić bardzo cienżko BP34Ciab; Trawa taka jest amerykanka, [...] i przeklinali, mówie, i ksiendzu mówim, że Ameryka nas m`uczajeć, amerykanka jak puści sie, tak wo, kartofli nie widać już, a teraz takie żuk`i, toż amerykanka nakarmiła nas, menczy, kab ona z piekła nie wyszła ta amerykanka abyjaka FK27Kow –ros. американка‘ts.’, błr. амерыканка‘ts.’ • tok ‘specjalne miejsce w stodole, gdzie obijano żyto’[...] i wot jeśli siać trzeba na ... w jesieni, to takie byli jak [pułna], dzie zboża zbiwali, był taki tok, układali tak wo snopy i cepami tak ubijali JN25Kom – tok ‘ts.’ (SWil.), токm.in. ‘ts.’ (SPZB), rus. токm.in. ‘ts.’ (SJR). • trzesianka ‘słoma z żyta’ • [A jak się nazywała taka słoma, która została z żyta? Była jakaś specjalna nazwa?] Trzesianka, ojciec nazywał trzesianka BP34Ciab – pol. trzęsianka ‘m.in. 1) słoma roztrzęsiona, pognieciona; 2) mieszanina słomy z sianem dla karmu bydła’ (SWil.), błr. трасянка‘корм, прыгатаваны з сумясі саломы з сенам’ (SPZB), gwar. rus. тресянка‘ts.’

38. Frekwencja poszczególnych typów zapożyczeń

39. Dziękuję za uwagę