İLAÇ-BESİN İLAÇ-BİTKİSEL ÜRÜN ETKİLEŞMELERİ

1. İLAÇ-BESİNİLAÇ-BİTKİSEL ÜRÜN ETKİLEŞMELERİ Doç.Dr. Nilüfer TURAN

2. İlaç etkileşmelerinin sonuçları bazen bireyler arasında belirgin farklılıklar gösterebilir. Bu değişiklikleri oluşturan başlıca etmenler: • Genetik faktörler • Çevresel faktörler • Mevcut hastalık veya hastalıklar • Bireyin yaşı ve alışkanlıkları (sigara, alkol, diyeti, vs.) • İlaçların tedavi indekslerinin geniş veya dar olması • Alternatif tedavi girişimlerinin bilinçsiz ve kontrolsüz yaygın uygulanması • Duyumlar ve çevrenin tavsiyeleri ile birden fazla ve düzensiz ilaç tüketimi

3. Ülkemizde maalesef doktor kontrolü ve önerisi, eczacının ilaç hakkında tavsiyelerini almadan kontrolsüz olarak kullanımları çok yaygındır. Ayrıca yine son yıllarda dünyada ve Türkiye’de de bitkisel kökenli ilaç veya çay şeklinde hazırlanıp kullanılan destekleyici tedavi yaklaşımlarının da kişinin temel tedavisinde kullanılan ilaç veya ilaçlara paralel olarak önemli ölçüde artarak kullanılmaktadır. İlaç-Besin Etkileşmesi de önemli bir diğer konudur. Burada besin kavramı gıda, içerdiği nutrient (besleyici değeri olan madde-makronutrient ve eser maddeler gibi) ve non-nutrient gibi (besleyici değeri olmayan madde-indol, flavonoid gibi) gıda içeriğindeki maddeleri, diyeti destekleyici maddeler, besleyici karışımlar, ilaç ise terapötik ajanları olduğu kadar, sosyal ilaç ve alkollü (kafeinli ve diğer içecekleri) içermektedir.

4. Genel Oluş Özelliklerine Göre Diyet-İlaç Etkileşme Tipleri(I) • Fizikokimyasal veya kimyasal in vitro etkileşme • Fizikokimyasal in vivo etkileşme: Genellikle gastrointestinal kanalda olur. • İlaç nutrienti adsorbe edebilir. • İlaç lifli gıdaya adsorbe olabilir. • Şelasyon olabilir. • Çökme olabilir. • Metabolik etkileşme: İlaç gıdaların içeriğindeki nutrient ve non-nutrientlerin; veya tam tersi olarak gıda ve içerikleri ilaçların metabolizmasını değiştirerek ilacın etkinliğini değiştirir.

5. Genel Oluş Özelliklerine Göre Diyet-İlaç Etkileşme Tipleri(II) • Fonksiyonel etkileşme: • Doku hasarı nedeniyle ilaçların ve nutrientlerin eliminasyon hızı değişebilir. • Renal fonksiyon bozukluğu (protein ile beslenmesi) • İlaçlarla intestinal mukoza hasarı olabilir ve dolayısıyla malnutrisyona neden olurlar. • İlaçlarla indüklenen enteropatiler (Neomisin, Kolşisin, Metotraksat neden olabilir). • İştahın ilaçlarla kontrol edilmesi gibi.

6. İlaç-besin etkileşmeleri kapsamında ilacın vücuttaki kinetik yazgısı besinlerle modifiye olabildiği gibi ilaçlar aynı şekilde besinlerin kinetik yazgısını değiştirerek başta nutrisyonel olmak üzere temel ve önemli eksiklikler oluşturabilirler (Biyolojik Etkileşme). • İlaçlarla oluşturulan ana eksiklikler: • Malabsorpsiyon • Vitamin eksikliği veya deplesyonu • Mineral eksikliği veya deplesyonu • Katabolik stres • Gıda alımında depresyon • Ayrıca ilaçlar besinsel durumu değerlendirme testlerini bozabilir ve analitik yöntemleri birçok mekanizma ile etkileyerek yanlış yorum, saptama ve yanlış tedavi yaklaşımlarını beraberinde getirebilir (Analitik Etkileri).

7. İlaç - Besin Etkileşmesinde Önemli Olan Faktörler: • Kronik ilaç kullanımı • İlacın Dozu • Yetersiz diyet • Aşırı diyet • Önceden hastalık hali(Gastrointestinal Sistem Hastalıkları, Diyabet, Pilorik Darlık, Sistik Fibrozis, Kronik Pankreatit, Çöliak Hastalığı, Gastrektomi, İntestinal Rezeksiyon, vs) • Artmış diyet gereksinimi(Enfeksiyonlar, cerrahi müdahale, yaş; genç veya ileri yaş-) • Kişinin Yaşı • Yemek ve İlaç Alma Zamanı(Diyet içeriği ve beslenme zamanı bir ilaç tedavisinde terapötik ve toksik yanıtı önemli derecede etkileyen faktörlerden biridir)

8. İlaç-İlaç ve İlaç- Besin Etkileşmeleri Açısından Risk Grupları 1.Alkolikler 2. Hamileler ve süt verme döneminde olanlar 3. Laksatifleri suistimal edenler 4. Antiasit suistimal edenler 5. Kronik artritli hastalar 6.Hipertansiyon hastaları (Özellikle depresyonlu olanlar antidepresan ilaç alanlar MAO inhibitörü bir ilaç vs.) 7. Pulmoner tüberkülozlu hastalar (Vit D, niasin, vit B6 eksikliği gelişir). 8.Epileptik hastalar(Folat, vit D eksikliği gelişir) 9. Yaşlı grup 10.Bebek ve çocuklar 11.Hipersensitif yanıta yatkın kişiler 12.Uzun süre antibiyotik kullananlar

9. Yaşlı popülasyonunİlaç-Besin Etkileşmeleri Açısından RiskGrubu Olma Nedenleri: • Çok sayıda ilaç kullanırlar. • Kronik olarak ilaç kullanımı yaygındır. • Self-medikasyon yaygındır. • Uyunçsuzluk yaygındır. • Renal ve hepatik fonksiyonlar çoğunlukla azalır. • Marjinal diyet alımı vardır. • Hastalıklar veya diyet nedeniyle mineral deplesyonu vardır. • Güneşten yararlanım azdır. • Megavitamin kullanımı yaygındır. • Hafıza kaybı vardır.

10. Alkoliklerin İlaç Etkileşmeleri AçısındanRisk Grubu Olma Nedenleri: • Alkol-ilaç kullanımı ve etkileşmesi • Uyunçsuzluk • Alkolün etkisi ile malnütrisyon • Reçetesiz ilaçlar ve alkolün birlikte yaygın olarak kullanılması • Sedatif ve benzeri ilaçların alkolle yaygın kullanılması

11. İlaçlar ve İlaç Dışı Ürünler Arasında Yaygın OlarakGörülen Etkileşmeler: • Besin-İlaç, İlaç-Besin Etkileşmeleri • Besinlerin İlaç Etkisini Değiştirmesi • Yemek ve/veya Besinin İlaçların Absorbsiyon, Dağılım, Metabolizma ve Eliminasyonu (ADME) Üzerine Etkileri • Beslenme Durumuna İlaç Etkileri • Yiyecek Alımına Etkiler • Besin Absorbsiyonunun Değiştirilmesi • Vitamin ve Mineral Düzeyine İlaçların Etkileri/Vitamin Antagonisti Olan İlaçlar • İlaç-Alkol Alımı ve Etkileşmesi • İlaç-Bitkisel Kökenli Çay, Preparat vs Etkileşmeleri

12. Besinler Tarafından Mide-Barsak Kanalından Absorbsiyonlarının Değiştirildiği Saptanan İlaçlar • Absorbsiyonu Azaltılabilen İlaçlar: • Penisilin G ve V; Ampisilin ve Amoksisilin; Nafsilin; Sefaleksin; Tetrasiklinler; Eritromisin ve Eritromisin Stearat; Aspirin; İzoniazid; Rifampisin; Sotalol; Kaptopril. • Absorbsiyonu Geciktirilen İlaçlar: • Sefaleksin, Sefradin, Sefaklor; Sulfonamidler; Metronidazol; Digoksin; Aspirin; Parasetamol; Barbitüratlar; İndoprofen; Simetidin. • Absorbsiyonu Artırılabilen İlaçlar: • Eritromisin Etil Süksinat ve Estolat; Nitrofurantoin; Griseofulvin; Fenitoin; Karbamazepin; Diazepam; Hidroklorotiazid; Propranolol; Metoprolol; Hidralazin; Dikumarol; Spironolakton. • Absorbsiyonunun Değişmediği Saptanan İlaçlar: • Ampisilin; Eritromisin Estolat; Aspirin; Propoiltiyourasil; Oksazepam; Benzdroflumetiazid; Sülfonilüre Türevleri; İndoprofen; Teofilin.

13. Yiyeceklerdeki Bazı Bileşenlerin ve Hazırlanmasındaki İşlemlerin İlaç ADME’si Üzerine Etkileri

14. Nutrisyonel Eksikliklere Neden Olabilen İlaç veya İlaç Grupları (I)

15. Nutrisyonel Eksikliklere Neden Olabilen İlaç veya İlaç Grupları (II)

16. Nutrisyonel Eksikliklere Neden Olabilen İlaç veya İlaç Grupları (III)

17. Vitamin ve Mineral Düzeyine İlaçların Etkileri / Vitamin Antagonisti Olan İlaçlar • İlaçlar vitamin ve mineralleri şu şekilde etkilerler: • Barsakta bağlayarak ve/veya absorbsiyonunu engelleyerek. • Taşıma sistemlerinde besinlerle yarışarak • Etki sahasında doğrudan kompetisyon ile • Besinin deaktivasyonu veya yapısını bozarak • Besinin aşırı tüketimi sonucu depo besinin azalmasına neden olarak • Artmış itrahla vücuttan besinin kaybının artırılmasıyla veya kandan uzaklaştırılma hızının arttırılmasıyla besinlerin metabolik yarı ömürlerini değiştirerek

18. Vitamin Deplesyonuna Neden Olan Bazı İlaçlar (I)

19. Vitamin Deplesyonuna Neden Olan Bazı İlaçlar (II)

20. Mineral Düzeylerini Etkileyen Bazı İlaçlar (I)

21. Mineral Düzeylerini Etkileyen Bazı İlaçlar (II)

22. ALKOL – İLAÇ ETKİLEŞMELERİ • Akut veya kronik alkol kullanımında; • Alkolün kendisinin de bir ilaç olduğu, • İlaçlarla birlikte kullanılmaması gerektiği, • Reçetesiz satılan ilaçların alkolle etkileşme olasılığı olan pek çok etken madde içerebileceği, • Her zaman için başta ürün bilgilerinin (prospektüs bilgileri dahil) ve ilaçla ilgili direktiflerin dikkatle takip edilmesi gerektiği, • Olası ilaç-alkol etkileşmeleri için doktordan ve/veya eczacıdan kesinlikle bilgi alınması gerektiği unutulmamalı ve hastalar bu konuda başta eczacı tarafından mutlaka bilinçlendirilmelidir, bilgilendirilmelidir.

23. Bitkisel Ürün • ‘’Bitkisel drog veya karışımlarını olduğu gibi veya değişik preparatları halinde etkili kısım olarak taşıyan bitmiş, etiketlenmiş, tıbbi ürünler veya müstahzarladır’’ (DSÖ, 1991, Cenevre Toplantısı). • Bu ürünlerde terapötik etkinliği olduğu kabul edilen aktif maddeler ve miktarları uygun analitik metodlar kullanılarak tanımlanmalıdır. Bitkisel ilaçlarda da konvasiyonel ilaçlarda aranan kalite, güvenlik ve etkililik şartlarının bulunması şarttır.

24. Bitkisel İlaçlarda Kaliteyi Etkileyen Faktörler 1. İçeriğin Farklı Olması: İçerik bitkinin kullanılan kısmına değişmektedir. Bitkiler en az 50 kadar kimyasal birleşiği içermektedir. Bu kimyasal birleşiklerin konsantrasyonu ve kalitesi (ekstraksiyonu, kurutma vb) gibi birçok faktörden etkilenmektedir. Bu da aynı bitkiden elde edilen ilaçların kalite ve içeriklerinin üretici firmaya göre değiştiğini gösterir. Ör. St. John’s Wort preparatlarının hiperforin miktarı %0.01-%1.89 arasında değişmektedir.

25. 2. Kontaminasyon: İşlenmemiş bitkinin kalitesi farklı nedenlerle oluşabilen kontaminasyonlar nedeniyle değişmektedir. Bitkinin farklı yanlış tanımlanması ve/veya zararlı başka bitkiler ile bir arada bulunması sonucu toksisitenin meydana gelmesi 3. Standardizasyon: Bitkideki etken madde konsantrasyonlarının ekstraksiyon ve işleme teknikleri nedeni ile farklı üretici firmalar arasında değişiklik gösterir.

26. Bitkisel İlaçlarda Etkililik Sorunu Bitkisel ilaçların, konvansiyonel ilaçlarda aranan etkililik ve güvenilirlik koşullarını sağlaması gerekmektedir. Bu ürünlerin kontrollü klinik çalışmaları yapılmamaktadır. • Kesin olarak standardize edilmiş bitkisel ekstreleri içeren bazı ilaçlar ile yapılmış klinik çalışmalar ürüne değil ekstreye spesifiktir. • Çok masraflı klinik çalışmalar nedeniyle bitkisel ilaç üreticileri küçük ölçekli olmaları ve yasal zorunlulukları olmamaları nedeniyle bu tür çalışmaları yapmaktan kaçınmaktadır.

27. Bitkisel İlaçlarda Güvenlilik Sorunu • Bitkisel ürünlerin güvenilirliğini sağlayacak yeterli bilginin olmaması bunlarla ilgili yarar-zarar değerlendirilmesinin yapılması çok zordur. • Aktif bileşikler ve metabolitleri • Farmakolojik ve farmakokinetik özellikler • Toksikoloji • Yan etki ve sıklığı • Uzun dönem kullanıma bağlı etkiler • Konvansiyonel ilaçlar, besin ve alkol etkileşimi • Spesifik hasta gruplarındaki kullanımlar • Kontrendikasyonlar • Gebelikte ve laktasyonda kullanımı ile yeterli ve kapsamlı bilgi olmaması

28. İlaçlarla Etkileşen Bazı Bitkiler ve Sonuçları (I)

29. İlaçlarla Etkileşen Bazı Bitkiler ve Sonuçları (II)

30. İlaçlarla Etkileşen Bazı Bitkiler ve Sonuçları (III)

31. İlaçlarla Etkileşen Bazı Bitkiler ve Sonuçları (IV)

32. İlaçlarla Etkileşen Bazı Bitkiler ve Sonuçları (V)

33. Sık kullanılan bazı bitkisel ilaçların ilaç etkileşimleri ve major toksik etkileri (1)

34. Sık kullanılan bazı bitkisel ilaçların ilaç etkileşimleri ve major toksik etkileri (2)

35. Sık kullanılan bazı bitkisel ilaçların ilaç etkileşimleri ve major toksik etkileri (2)

36. Besin-İlaçEtkileşmelerininNeden Olduğu • Klinik Sonuçlar: • İlacın istenen ve beklenen terapötik etkisi elde edilmeyebilir. • Akut geçimsizlik reaksiyonları dahil zıt etkiler oluşabilir: • Histamin salımına bağlı reaksiyonlar, Disülfiram reaksiyonları, Klorpropamid-alkol reaksiyonları gibi flushing oluşturan reaksiyonlar gözlenebilir. • Etkinin Potansiyalizasyonu: Monoamin oksidaz (MAO) inhibitörü kullanan hastalarda tiraminden zengin diyet alınması sonucu etkinin potansiyalize olması nedeniyle hipertansif krizler meydana gelebilir veya kumarin antikoagülanları alan hastalarda yüksek doz E vitamini kullanıldığı durumda kanamalar gibi ilaç potansiyelizasyonu gerçekleşebilir.

37. İlaca Bağlı Nutrisyonel Eksiklikler gelişebilir. İlaçlarla oluşturulan nutrisyonel eksiklikler şu koşullarda gerçekleşebilir: • İlacın iştah ve yemek alımında depresan etki yaptığı (isteksizlik yarattığı) durumlarda. • İlacın nutrientlerin malabsorbsiyonuna neden olduğu durumlarda. • İlacın nutrient metabolizmasını indüklediği veya inhibe ettiği durumlarda • İlacın vücuttan nutrient atılımını hızlandırdığı durumlarda. • Hasta hoş olmayan yan etkiler nedeniyle veya şikayetleri geçmediği için hala daha gereksinimi varken ilaç almayı bırakabilir. • İlaç-diyet etkileşmesi yaşamı tehdit edici ciddi veya ölümcül sonuçlara neden olabilir. Kaynak: Prof. Dr. G. Şahin Ders notları