4.7 เพริดอต (Peridot)

4.7 เพริดอต (Peridot) Peridot เป็นชื่อทางอัญมณีของแร่ olivine บางครั้งเรียกว่า chrysolite หรือ มรกตยามเย็น (evening emerald) Crystallography Orthorhombic --> prism dipyramid และ pinacoid Physical properties Cleavage : ไม่เด่นชัด Fracture : แตกแบบก้นหอย S.G. : 3.34 (+0.14 ถึง -0.07) Hardness : 61/2 - 7

R.I. : = 1.654 = 1.672 และ = 1.690 ( + 0.020) Optical properties Luster : vitreous Colour : มีสีเขียวโทนต่างๆ คือเขียวอมเหลือง เขียวอมน้ำตาล สีเหลือง-เขียว Transparency : transparent to translucent Optic character : Bi +

Birefringence : 0.035 - 0.038 ----> แสดง doubling Dispersion : 0.020 Pleochroism : เห็นเล็กน้อย ---> เปลี่ยนจาก เหลือง-เขียว เป็น เขียว Fluorescence : ไม่เรืองแสง Absorption spectrum : แสดงแถบของธาตุ Fe เด่นชัด ที่ 453 477 และ 497 nm. Chemical properties Group : tectosilicate Chemical formula : (Mg,Fe)2SiO4

Diagnostic features green zircon green garnet chrysoberyl อัญมณีทั้ง 3 ชนิด มีค่า R.I. และ S.G. สูงกว่า peridot green tourmaline มีค่า R.I. และ S.G. ต่ำกว่า peridot

Occurrence peridot เกิดในหินอัคนีที่มี Fe และ Mg สูง แหล่งสำคัญอยู่ที่เกาะ Zerbarget ในทะเลแดง ประเทศ Egypt แหล่ง peridot คุณภาพดี มีขนาดใหญ่ อยู่ที่ Myanmar แหล่งทางการค้าที่สำคัญ อยู่ที่รัฐ Arizona USA. Name คำว่า olivineมาจากคำว่า สีเขียวมะกอก(olive green)ซึ่งเป็นสีของแร่ คำว่า peridotมาจากภาษากรีก peridote หรือ peridota ไม่ทราบความหมาย คำว่า chrysoliteมาจากภาษากรีก แปลว่า หินสีทอง (gold stone)

Species Spinel Species Chrysoberyl alexandrite chrysoberyl cat’s eye purple spinel red spinel orange spinel pink spinel blue spinel Species Peridot black star spinel colour-change spinel

4.8 ทัวร์มาลีน (Tourmaline) Tourmaline เป็นตระกูลแร่(group) ประกอบด้วยแร่ประเภท(species) ต่างๆ หลายประเภท แต่ในทางอัญมณี จัดให้ tourmaline ประเภทต่างๆ เป็นอัญมณีชื่อเดียว คือ tourmaline เพื่อให้ง่ายในการแยกเป็นชนิด(variety) Tourmaline เป็นอัญมณีที่ได้รับความนิยมมากขึ้นเรื่อยๆ มีหลากหลายสีที่สุด พบได้ทุกสี และมีหลายสีในเม็ดเดียวกัน นอกจากนั้นยังใช้ประโยชน์ในทางวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีหลายด้าน เนื่องจากสามารถนำไฟฟ้าได้ดี(piezoelectric) Crystallography ระบบ hexagonal มองตั้งฉากแกน C เห็นเป็นรูปสามเหลี่ยม บางครั้งแสดงขอบโค้ง ปลายสองข้างประกอบด้วยฟอร์มผลึกที่ต่างกัน

Physical properties Cleavage : ไม่แสดงรอยแตกเรียบ Fracture : แตกแบบก้นหอย Hardness : 7 - 71/2 S.G. : 3.06 (+0.20 ถึง -0.06) Electric conductivity : เป็นทั้ง piezoelectric และ pyroelectric ที่ดีมาก Optical properties Luster : vitreous Transparency : transparent ถึง opaque Optic character : Uni - R.I. : = 1.644 = 1.624 ( + 0.011 ถึง - 0.009) Birefringence : 0.018 - 0.020 Dispersion : 0.017 Pleochroism : แสดงชัดเจนมาก เป็นลักษณะเด่นของ tourmaline Fluorescence : ส่วนใหญ่ไม่เรืองแสง สีชมพูบางเม็ดอาจเรืองแสงสีแดงถึงม่วงอ่อน

Absorption spectrum : ชนิดสีเขียวและน้ำเงิน แสดงแถบดูดกลืนแสงตั้งแต่ 640 - 700 nm. ชนิดสีชมพู แดง และม่วงอมแดง แสดงแถบมืดในบริเวณสีเขียว และเส้นดำที่ 451 และ 458 nm.

Colour พบทุกสี เป็นอัญมณีที่มีสีหลากหลายที่สุด ชนิดที่เป็นอัญมณีส่วนใหญ่อยู่ในประเภท (species) elbaite และ liddicoatite ซึ่งมี Li อยู่ในโครงสร้าง และประเภท dravite ซึ่งมี Na และ Mg อยู่ในโครงสร้าง

ชื่อทางการค้า หรือชนิดของ tourmaline เรียกตามสีดังนี้ Rubellite: สีชมพู หรือสีแดง อาจมีสีน้ำตาล ส้ม หรือสีม่วงปน สีเกิดจากธาตุ Mn Achroite : ใสไม่มีสี Paraiba: สีเขียว-น้ำเงิน มีสีเจิดจ้า สีเกิดจากธาตุ Cu Verdelite: สีเขียวอมน้ำเงิน หรือเขียวอมเหลือง สีเกิดจากธาตุ Fe Chrometourmaline : มีสีเขียวสด สีเกิดจากธาตุ V / Cr

Indicolite : สีน้ำเงินอมม่วง ถึงอมเขียว สีเกิดจากธาตุ Fe Dravite : สีเหลือง ถึงน้ำตาลโทนมืด Liddicoatite : แสดงแถบสี เด่นชัด ขนานกับหน้า pyramid Watermelon: แกนกลางสีชมพู มีขอบสีเขียว Bicoloured : มี 2 สีในเม็ดเดียวกัน Particoloured: มีหลายสีในเม็ดเดียวกัน

Chemical properties Group : Borosilicate หรือ Ringsilicate Chemical formula : แร่ในตระกูล tourmaline มีสูตรเคมีเป็นXR3Al6B3Si6O2.7(OH)4 ธาตุที่เข้าไปอยู่ในตำแหน่ง X และ R แตกต่างกันตามชนิดแร่ ได้แก่ ตำแหน่ง R อาจถูกแทนที่ด้วยธาตุให้สีบางส่วน Cr / V --> ให้สีเขียวสด (chrome tourmaline) Cu --> ให้สีเขียว-น้ำเงิน (paraiba) Mn --> ให้สีชมพู-แดง (rubellite) Fe --> ให้สีน้ำเงินหรือเขียว

Diagnostic features ลักษณะเด่นของ tourmaline ที่ใช้แยกจากอัญมณีอื่น คือ ค่า birefringence ที่สูงถึง 0.020 และแสดง pleochroism เด่นชัดมาก Occurrence ส่วนใหญ่เกิดในหิน Pegmatite โดยพบร่วมกับอัญมณีอื่นหลายชนิด ชนิด dravite พบในหินอ่อน แหล่ง tourmaline ที่สำคัญคือ Madagascar Namibia Mozambique Afghanistan Brazil (เทือกเขา Ural)Sri Lanka Myanmar และ USA Name คำว่า tourmalineมาจากภาษาสิงหล “ tourmali” แปลว่าหินหลายสีคำว่า draviteมาจากชื่อแคว้น Drave ใน Austriaคำว่า liddicoatite มาจากชื่อ R.T. Liddicoat อดีตประธานของ GIAคำว่า elbaite มาจากชื่อเกาะ Elba คำว่า paraibaมาจากชื่อเมือง Paraiba ใน Brazilคำว่า achroiteมาจากภาษากรีก “ achroos ” แปลว่าไม่มีสีคำว่า rubelliteมาจากภาษาลาติน แปลว่า สีแดง

Species Tourmaline variety Cat’s eye Liddicoatite Verdelite (Fe) Rubellite(Mn) Paraiba (Cu) Achroite tourmaline Chrome tourmaline (Cr / V) Indicolite Particoloured Bicoloured Dravite Watermelon (Fe)

4.9 ควอรตซ์ (Quartz) quartz เป็นแร่ที่มีความหลากหลายในแง่ของการเกิดและชนิดมากที่สุด พบทั้งในหินอัคนี หินตะกอน และหินแปร การที่มีความแข็งเท่ากับ 7 ไม่มีแนวแตกเรียบ และมีเสถียรภาพทางเคมี ทำให้ quartz ยังคงสภาพอยู่ได้ในรูปของกรวดทรายตามตะกอนทางน้ำและชายทะเล quartz ที่เป็นอัญมณี แบ่งได้ 2 กลุ่ม (group) คือ 1. กลุ่มที่มีผลึกหยาบ(coarsely crystalline) 2. กลุ่มที่มีผลึกละเอียด(cryptocrystalline) ----> เรียกว่า chalcedony ทั้ง 2 กลุ่มมีส่วนประกอบทางเคมีและโครงสร้างเหมือนกัน ต่างกันที่การเกิด ขนาดผลึก มลทินที่ทำให้เกิดสี และรูปแบบของสี(pattern)

ชนิดผลึกหยาบ(coarsely crystalline varieties) 1. ร็อคคริสตัล (rock crystal): ใสไม่มีสี ไม่นิยมนำมาทำเป็น อัญมณี ยกเว้นชนิดที่เรียกว่า iris quartz ซึ่งแสดง iridescence rock crystal iris quartz 2. อะเมทิส (amethyst): มีสีม่วง ม่วงอมน้ำเงิน และม่วงอมแดง สีเกิดจากจุดศูนย์กลางสี ร่วมกับธาตุ Fe amethyst 3. ซิทริน (citrine): มีสีเหลือง ส้ม ถึงส้มอมน้ำตาล สีเกิดจากธาตุ Fe citrine

4. อะเมทิส-ซิทริน(amethyst-citrine) หรืออะเมทริน (ametrine): มีสีม่วงและสีเหลืองในเม็ดเดียวกัน เนื่องจากเป็นผลึกแฝดที่แต่ละผลึกมีสีต่างกัน 5. สโมคกี้ควอรตซ์(smoky quartz) : มีสีน้ำตาลอ่อนถึงน้ำตาลเข้ม สีเกิดจากจุดศูนย์กลางสี ร่วมกับมลทินของธาตุ Al 6. โรสควอรตซ์(rose quartz) : มีสีชมพู สีเกิดจากมลทินของธาตุ Ti ชนิดที่มีมลทินแร่รูไทล์(rutile) เรียงตัว 3 ทิศทางทำให้เกิด star rose quartz

7. มิลกี้ควอรตซ์ (milky quartz) : มีสีขาวขุ่นเหมือนน้ำนม ความขุ่นเกิดจากมลทินของก๊าสและของเหลวขนาดเล็ก 8. ควอรตซ์ที่มีแร่มลทิน (quartz with inclusions) : • cat’s eye quartz • rutilated quartz • tourmalinated quartz • aventurine quartz • tiger’s eye และ hawk’s eye

ชนิดผลึกละเอียด (cryptocrystalline varieties) แบ่งเป็น 2 ชนิด ตามลักษณะผลึก คือ เป็นเม็ด(granular)และเป็นเส้นใย(fibrous)ต้องใช้กล้องกำลังขยายสูงจึงจะมองเห็นได้ ในทางปฏิบัติจึงเรียกรวมๆ กันว่าคาลซีโดนี(chalcedony)จัดเป็น species หนึ่งของ quartz แบ่งเป็น variety ต่างๆ ดังนี้ granular varieties ประกอบด้วยเม็ด quartz ขนาดละเอียดเท่าๆกัน แบ่งเป็น • แจสเปอร์ (jasper) : มีสีแดงถึงน้ำตาลอมแดง เนื่องจาก Fe oxide • พลาสมา (plasma) : อาจเป็น microfibrous หรือ microgranular quartz มีสีเขียว เกิดจากแร่ actinolite ถ้ามีจุดสีแดงบนสีเขียว เรียก หินเลือด(blood stone) สีแดงเกิดจาก Fe oxide หรือ jasper

Fibrous varieties การแบ่ง variety ใช้หลักของ ความใส สีการกระจายตัวของสี และ ปรากฏการณ์ทางแสง • คาร์นีเลียน(carnelian) : มีสีส้มอมเหลือง ถึงแดงอมส้ม แดงอมน้ำตาล • ไครโซเพรส(chrysophase) หรือเพรส(prase) : มีสีเขียวอมเหลือง เกิด จากธาตุ Ni • อะเกต(agate) : ประกอบด้วยแถบที่มีสี ความหนาและความพรุนต่างกัน สลับกันเป็นชั้นๆ เรียวตัวตามรูปแบบของรอยแตกหรือช่องว่าง(nodules) ของหิน moss agate fire agate agate landscape agate • โอนิกซ์ (onyx) :คล้าย agate แต่มีสีดำสลับขาว

Crystallography right left • อยู่ใน rhombohedron division ของระบบผลึก hexagonal • รูปผลึกเป็นแท่งพริซึม (prism) ยาว มีแนวเส้นลึกขนานกันในแนวระนาบ ปลายทั้ง 2 ด้าน เป็นฟอร์มผสมระหว่างรอมโบฮี ด รอน(rhombohedron) ฟอร์มบวกและฟอร์มลบ ที่เติบโตในอัตราเท่าๆ กัน ทำให้เกิดฟอร์มเหมือนกับไดพิรามิด (dipyramid) ผลึกที่เกิดจากฟอร์ม positive และ negativerhombohedron ผสมกัน • ผลึก quartz มักแสดงการแฝดเสมอ มีการแฝดได้ 2 แบบ คือ แฝดแบบบราซิล (Brazil law) เป็นการแฝดแบบใช้จุดศูนย์กลางร่วมกัน (penetration twin) และแบบโดฟิน(Douphin law) โดยฟอร์มซ้ายและฟอร์มขวามีจุดศูนย์กลางร่วมกัน left และ rightDauphin twin Brazil twin ผลึก quartz แบบต่าง ๆ

Physical properties Cleavage แตกตามระนาบ rhombohedron แต่พบน้อยมาก Fracture ผลึกขนาดใหญ่แตกแบบก้นหอย และ ผลึก ขนาดเล็กแตกแบบเม็ด ถึงแตกแบบไม่เรียบ Hardness 7 ชนิด chalcedony แข็ง 6.5 - 7 S.G.  ชนิดผลึกหยาบ ---> 2.66 (+0.03 ถึง - 0.02) ชนิด chalcedony---> 2.60 (+0.10 ถึง - 0.05) Electric conductivity แสดงความเป็น piezoelectric ชัดเจน Optical properties Luster  ชนิดผลึกหยาบ ประกายคล้ายแก้วชนิด chalcedony ประกายคล้ายเทียนถึงคล้ายแก้ว Colour  ส่วนใหญ่ไม่มีสี แต่อาจมีได้หลายสี ขึ้นกับชนิดของธาตุมลทิน ความผิดปกติในโครงสร้าง หรือมีมลทินแร่อื่นภายใน

R. I.  = 1.544 = 1.553 (ชนิดผลึกหยาบ) = 1.535 = 1.539 (ชนิด chalcedony) Transparency โปร่งแสงถึงเกือบทึบแสง Birefringence 0.004 Optic character Uni + Dispersion  0.013 Pleochroism  amethyst เปลี่ยนสีเล็กน้อยถึงปานกลางในเฉดสีม่วง และม่วงอมแดง smoky quartz เปลี่ยนสีในโทนสีน้ำตาล และน้ำตาลแดง rose quartz เปลี่ยนสีเล็กน้อยถึงปานกลาง ในโทนสีชมพู citrine เปลี่ยนสีน้อยมาก ในโทนสีเหลืองหรือส้ม Fluorescence  amethyst ไม่เรืองแสง หรือเรืองแสงสีฟ้าใน LWUV rose quartz ไม่เรืองแสง หรือเรืองแสงสีม่วงอ่อนใน SWUVaventurine quartz อาจเรืองแสงสีเขียว-เทาอ่อนๆ หรือแดง ทั้งใน LWUV และ SWUV chalcedony อาจเรืองแสงสีเขียวอมเหลือง ใน LWUV และ SWUV

Chemical properties Chemical formula  SiO2 Group  Nesosilicate Diagnostic features Quartz ชนิดโปร่งใส มีค่า R.I. และค่า S.G. ที่คงที่ ซึ่งใช้แยกจากอัญมณีอื่นได้ชัดเจน Occurrences rock crystal พบทั่วโลก แหล่งสำคัญคือ Brazil Madagascar Japan และเทือกเขา Alps amethystเกิดในสภาพทางธรณีวิทยาได้หลายแบบ ที่สำคัญคือ เกิดอยู่ใน geode พบ ในช่องว่างของ lava flow พบที่ Uruguay และ Brazil และเกิดเป็นสาย(vein) พบในเทือกเขา Ural Zambia Sri Lanka Indonesia Namibia และ Madagascar citrineตามธรรมชาติพบน้อยมาก พบในแหล่งที่พบ amethyst amethyst-citrineพบใน Brazil และ Bolivia smoky quartz แหล่งสำคัญอยู่ที่เทือกเขา Alps Switzerland Brazil USSR Madagascar Australia และ Scotland ใน USA. พบในรัฐ Maine และ New Hampshire rose quartz เกิดในหิน pegmatite พบใน Brazil Madagascar Scotland Spain และ USA.

Name คำว่า rock crystalมาจากภาษากรีก krystallosแปลว่า น้ำแข็ง (ice) คำว่า amethystมาจากภาษากรีก amethystos แปลว่า ไม่เป็นพิษ คำว่า citrineภาษาฝรั่งเศสโบราณ citronแปลว่าเหลือง คำว่า chalcedonyมาจากคำว่า chakcedon ซึ่งเป็นท่าเรือโบราณใน Asia Minor คำว่า carnelianมาจากภาษาลาติน carnis แปลว่า เนื้อ (flesh) คำว่า praseมาจากภาษากรีก prason แปลว่า รั่ว (leak)

Species Quartz aventurine rutilated tourmalinated quartz quartz quartz moss landscape agate agate coarsely crystalline variety cryptocrystalline variety granularvariety amethyst ametrine rock crystal citrine jasper blood stone fibrous variety rose quartz smoky quartz milky quartz quartz with inclusions chrysoprase carnelian agate fire agate cat’s eye quartz tiger’s eye hawk’s eye onyx

4.7 เพริดอต (Peridot)