FƏNN: BALIQLARIN MORFOLOGİYASI VƏ FİZİOLOGİYASI. MÖVZU:5

1. AZƏRBAYCAN AQRAR DÖBLƏT UNİVERSİTETİZOOBAYTARLIQ VƏ ƏCZACILIQ FAKULTƏSIƏCZACILIQ VƏ MORFOLOGİYA KAFEDRASI FƏNN: BALIQLARIN MORFOLOGİYASI VƏ FİZİOLOGİYASI. MÖVZU:5 SÜMÜKLÜ BALIQLARIN MORFOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ. MÜHAZİRƏÇİ : ABDULHƏLIMOV N.A GƏNCƏ – 2009 balıq 5

2. MÜHAZİRƏNIN PLANI XaNI BALIĞININ ANATOMİKİ XÜSUSİY-YƏTLƏRİ. XANI BALIĞIN HƏYAT TƏRZİ.

3. ƏDƏBİYYAT SIYAHISI 1.İ.Ə.ƏBDÜLRƏHMANOV BALIQLAR. BAKI 1966. 2.T.C.РАССА. ЖИЗНЬЖИВОТНЫХ ТОМ 4.МОСКВА 1983. 3.R.L.SULTANOV,H.S.ABBASOV,R.Ə.İSMAYI- LOV, “XORDALILARIN ZOOLOGİYASI” BAKI 2001 balıq 5

4. Sümüklü balıqlara 19,5 min növ daxildir.Bunların skeletı sü-mükdəndir.Sümük dəri və qiğiqdaq mənşəlidir.Dəri pulcuq- larla öprülüdür.Xanıbalığının bədəni iy şəkilli olub,bir qədər yanlardan basıqdır.Sivriləşmiş baş,nəzərə carpmadan göv-dəyə kecir,gövdə isə tədricən nazikləşərək quyruq hissəsi-nə kecir.Quyruq hissəsinin gövdə ilə ön hüdudu anus dəliu-yi hesab olunur.Qarın üzgəcləri isə bədənə qarın tərəfdə bir ləşir.Tək üsgəcləri isə bədənə qarın tərəfdə birləşır.Xanı balığında qarın üzgəcləri xeyli önə tərəf kecmiş və döş üz-gəclərinin altında yerləşmişlər.Tək üzgəclər bunlardır:2 bel üzgəci,1 quyryq və 1 anus üzgəci.Ağız başın ucunda yerlə şmiş və sümük cənələrlə əhatə olunmuşdur.Dəyirmi olan gözlər qapaqsızdır,gözün önündə başın üst tərəfində 1 cüt burun dəliyi yerləşir.Qəlsəmə qapaqları altında qəlsəmələr yerləşir. balıq 5

5. Xanı balığının başından başqa bütün bədəni coxlu miqdar da sümük pulcuqlarla örtülmüşdür. Xanı balığının skeleti sümüklərdən təşkil olunmuşdur. Sümüklər öz mənşələrindən asılı olaraq 2 yerə bölünürlər: qiğırdaq sümüklər,dəri sümükləri yəni örtük sümükləri.Xanı balığının onurğası ancaq gövdə və quyruq hissələrinə ayrı-lır.Fəqərələrin hamısı üst və alt qövslərə malikdir,bədənin gövdə hissəsindən fəqərə qövslərinə qabırğalar birləşır. Kəllə ilk kəllədən (chondrocrani) və 2-ci,ya da dəri kəllə-dən (dermocranium) ibarətdir.Kəllənin iki əsas hissəsi:ox kəllə və ya kəllə qutusu və visseral hissi vardır. Kəllə qutusunun geri hissəsini 4 peysər sümüyü əmələ gə tirir,bu sümüklər ənsə dəliyini əhatə edirlər:bu dəliyin altında tək əsas peysər sümüyü (basioccipitale) yanlarda cüt yan balıq 5

6. peysər sümüyü (exoksipitale) üst tərəfdə tək üst peysər sü-müyü vardır ,peysər hisədən qabaqda kəllə qutusunun yan-larını əmələ gətirən eşitmə sümükləri yerləşırlər ki,bunların sayə hər tərəfdə adətən 5 olur. Daha ön tərəfd sümüklü baliqların əksəriyyətində hələ cox hissəsi qığırdaq olan gözarası arakəsmələrin əmələ gəlmə sində pazvari sümüklər ya da sfenoidlər iştirak edirlər. Kəllə qutusunun əsasən qiğirdaqdan ibarət olan ön hissə-sini qoxu ya da xəlbirvari sümüklər əmələ gətirirlər.Bu sü-müklər tək qoxu arası sümüyü (mesetımoidem) və cüt yan qoxu sümükləri (estoethmoideum) aiddir.Örtük sümükləri ilk kəllə qutusunu üstdən,altdan və yanlardan örtürlər.Üstdə cüt təpə sümüyü alın sümükləri və burun sümükləri yerləşirlər. Altda isə tək böyük sümük parasphenoideum yerləşır Kəllənin alt tərəfində parasfenoidin önündə həmçinin tək balıq 5

7. olan xış sümüyü vomer yerləşır.Visseral skelet çənə,dilaltı və qəlsəmə qövslərindən əmələ gəlmişdir.Qəlsəməqövsləri 5 cütdür.İlk bazu qurşağı,sümüklü balıqların hamısında oldu ğu kimi çox reduksiya etmış və iki kicik sümükdən:kürək sümüyündən (scapula) və korakoiddən (coracoileum) əmələ gəlmışdir. Çanaq qurşağı çox dəyişilmiş və cüt plastinkadan əmələ gəlmışdir və bu plastinkaya bilavasitə sümük üzgəc şüaları birləçirlər.Üzgəclərin əzələləri ay-rı ayrı əzələlərə ayrılmış-dır. Ön beyindən kicik qoxu payları cıxırlar ki,ön beyin boş-luğu onların içərisinə kecir.Aralıq beyin cox kicikdir və ön beyındən aydın surətdə ayrılmışdır.Orta beyın cox böyük-dür.Beyincik cox böyük olub sümüklü balıqlara məxsus olan şaquli əyrilik əmələ gə-tirir.Beyindən ancaq 10 cüt baş siniri (1-X cütlər) çıxır,belə ki,XII cüt sinir kəllə sərhəddin-dən xaricdə başlanır. balıq 5

8. Eşitmə orqanı təkcə daxili qulaqdan ibarətdir.Dad orqanları xanı baliğinda onurğalıların hamısında olduğu kimi,mikroskopik dad tumurcuqları şəkilindədir.Yan xətt or- qanalrı dəriyə girmiş kanal icərisində yerləmişlər. Qoxu orqanları bir cüt qapalı kisəcikdən ibarətdir. Həzm orqanları ağız boşluğu ilə başlayır,xırda dişlər yer-ləşır.Udlaq,qida borusu,kicik mədə ,bağirsaq,ön tərəf 12 barmaq bağırsaq adlanır.Bağırsaq uzanaraq anus dəliyi ilə xaricə acılır.Mədə ilə bağirsaq arasında 5 kor pilopik çıxıntı vardır və bağırsağın həzm səthini böyütməklə spiral kla-panları əvəz edirlər.Qara ciyər nisbətən bötük olub öd kisə sinə malikdir. Qzmə qovuğu qarın boşluğunun bel hissəsini tutur.Bu qovuq icərisundə karbon qazı,oksigen və başlıca ola-raq azotla dolu olan nazik dıvarlı kisə şəkilindədir. balıq 5

9. Tənəffüs orqanını hər tərəfdə yerləçən 5 cüt qəlsəmələr təşkil edir.Qəlsəmə qapağı var. Xanı balığının ürəyi 3 hissədən ibarətdir:vena sinusu,qu-laqcıq və qarıncıq. İfrazat opqanları böyrəklər akulada olduğu kimi,bir cüt lent şəkilli cisim olub peritonun altında onurğanın yanları uzunu yerləşir və bütün bədən boşluğu boyunca uzanırlar.Hər bir böyrəyin daxili kənarı uzunu bir sidik axarı (volf kanalı) uza-nır,bu kanallar geridə tək kanal əmələ gətirir ki,bu kanal bel tərəfdə sidik kisəsinə açılır. Coxalma orqanları.Erkəklərdə bir cüt toxumluq,dişidə 1 cüt yumurtalıqdan ibarətdir. Mayalanma xaricidir.Dişi yumurtalarını ot topasının üstünə lent şəkilində qoyur.Erkək balıq toxumunu oraya səpir. balıq 5

10. Kor,aciz balalar zoplanktogen qidalanır,1 sm olduqda yırtı –ciliğa kecir. Xanıbalığı sakit axan və durğun sularda yaşayır: duru,cox bulanmamış su hövzələrini daha çox sevir.Xanı balığı 10-12 il yaşayır.3-4 yaşında cinsi yetiçkənliyə catır. Sümüklü balıgların morfologiyası. Bədən baş, gövdə və quyruq hissələrindən ibarətdir. Başla gövdə arasında sərhəd gəlsəmə yarığı, gövdə ilə quyruq arasındakı sərhəd anal dəliyinə, başın yanında iri qəlsəmə qapaqlı olur, qəlsəmə qapağının üzəri nazik dəri ilə örtülüdür, ağzı başın önündə olur, başın ön hissəsində cüt burun dəlikləri(qoxu çuxuruna açılır), və bunlardan bir az geridə gözlər olur. Bədən səthi bir-birinin üzərini kiramid kimi örtən pulcuqlar örtür. balıq 5

11. Sikloid-kənarları hamar (çapaq, şəmayı, çəki) digərlərin-də xanı, sıf ktenoid –kənarları dişçikli olur. Lupa ilə pulcuq-da dairəvi tünd illik halqalar görünür. Yayda əmələ gətirən halqalar enli, qışda nazik olur, bədəni uzunu yan xətt orqa-nı yerləşir. Bədənin ön hissəsinin yaxınlarında cüt döş üz-gəci, geridə gövdənin qurtaracağında qarın üzgəcləri yerləşir. balıq 5

12. balıq 5