İNSAN VE DOĞA ETKİLEŞİMİ

1. İNSAN VE DOĞA ETKİLEŞİMİ Bülent Cihangir DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ 25.YIL ETKİNLİĞİ İZİSYÖM 5 ARALIK 2007

2. İNSAN & ÇEVRESİ • Antropoloji • Tıp • Sosyoloji • Psikoloji • Hukuk • Jeoloji • Coğrafya • Mineroloji • Biyoloji • Mimarlık İNSAN EKOLOJİSİ Alpagut, 1991’den değiştirilerek

3. Bozulmamış Ekosistemde İlişkiler

5. EVREN GALAKSİ GÜNEŞ SİSTEMİ GEZEGEN DÜNYA EKOSFER EKOSİSTEM BİRLİKTELİKLER TOPLULUKLAR ORGANİZMALAR ORGAN SİSTEMLERİ ORGANLAR DOKULAR HÜCRELER PRTOPLASMA MOLEKÜLLER ATOMLAR ATOM PARÇACIKLARI Maddenin organizasyon basamakları

6. Biyoçeşitlilik piramidi Ekosistem İşlevler Tür Gen

7. DENGELİ KALKINMADOĞAL KAYNAKLAR ve ÇEVRENİN KORUNMASI • Biyolojik Çeşitlilik • Ekosistem İşlevleri

8. TÜRKİYE BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİĞİ: MEVCUT DURUM* Danışman Grubu Zeki Kaya Bülent Cihangir Hayri Duman Ekrem Kün *Türkiye’nin Biyolojik Çeşitliliği ve Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi Raporu

9. TÜRKİYE BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİĞİ (BÇ): MEVCUT DURUM • BÇ Sözleşmesi • Tematik Alanlar • Tarımsal Ekosistemler ve BÇ • Orman ve Dağ Ekosistemleri ve BÇ • Sucul ekosistemler ve BÇ • Yasal ve Kurumsal Alt Yapı • Uluslararası sözleşmeler • Çelişkiler, Engeller, Boşluklar ve İhtiyaçlar

10. BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ Ülkemizde; Sözleşme 27 Aralık 1996 tarihinde onaylamış, 14 Mayıs 1997 tarihinde yürürlülüğe girmiştir.

11. AMAÇLAR • Biyolojik çeşitliliğin korunması • Biyolojik kaynakların sürdürülebilir kullanımı • Genetik kaynakların kullanımından doğan faydaların eşit ve adil paylaşımı

12. BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK • Genetik çeşitlilik: Aynı türün bireyleri arasındaki genetik farklılaşma • Tür çeşitliliği: Belli bir ortamda bulunan tür sayısı • Ekosistem çeşitliliği: Bitki, hayvan ve mikro organizma toplulukları ile bunların yaşamlarını sürdürdüğü çevreleri ile etkileşen dinamik yapılar arasındaki farklılaşma • İşlevler Çeşitliliği: Ekosistem içinde İki veya daha fazla canlı arasındaki evrimsel özel ilişkiler

13. SÖZLEŞMENİN ÖZELLİKLERİ • Doğa koruma amacına yönelik en kapsamlı Sözleşme • Biyolojik kaynakların ve gen kaynaklarının korunması • Ülkelerin kendi hükümranlık alanındaki BÇ’in korunmasında ülkelere sorumluluk verir.

14. SÖZLEŞMENİN ÖZELLİKLERİ • Tüm biyolojik çeşitlilik unsurlarını kapsar • Sosyo-ekonomik değerleri dikkate alır Kalkınma-koruma dengesini gözetir • Ön-tedbirlilik yaklaşımını benimser • Ekosistem bütünlüğüne önem verir

15. BÇ Sözleşmesi ve Gelinen Nokta • Özel Deniz Koruma Alanlarının Korunması (1988), • Karadenizin Korunması ve Rehabilitasyonuna İliskin Eylem Planı (1996), • Türkiye Bitki Genetik Çeşitliliğini Yerinde Koruma Ulusal Planı (1997), • Türkiye Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı(1998) • Türkiye Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi Eylem Planı (UBSEP)(2001) • Akdeniz Eylem Planı, Çölleşme ile Mücadele Türkiye Ulusal Eylem Programı (2005) • Doğa Koruma, Biyogüvenlik ve Tohumculuk yasa taslaklarının hazırlanması, Orman Amenajman Yönetmeliği, • CED Yönetmeliği, • 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu ve Su Ürünleri Sirküleri, • 2872 Sayılı Çevre Kanunu, • RAMSAR Yönetmeliği ve RAMSAR Alanları Planlama Kılavuzu

16. TARIMSAL BİYOÇEŞİTLİLİK Ekosistemler Çayır-Meralar Ekili Alanlar Nadas Alanları Bahçe Alanları - Çayırlar - Kıyı Meraları - Bozkır Meraları - Yaylalar,alp meraları Tahıllar Endüstri Bitkileri Yem bitkileri Meyvelikler Sebzelikler Süs Bitkileri

17. Orman Ekosistemleri Akdeniz Bitki Coğrafyası Avrupa-Sibirya Bitki Coğrafyası Iran-Turan Bitki Coğrafyası • Yapraklı-ibreli Ormanlar • Nemli-yarınemli İbreli ormanlar • Kurak meşe ve çam ormaları • Çalı(maki-yalancı maki) formasyonu • Step Ormanı (Ağaç)-İç Anadolu • Kurak Karaçam, Meşe ve Ardıç Ormanları -İç Anadolu • Kurak Ormanlar –Doğu Anadolu • Çalı (Maki ve Garig) formasyonu • Alçak Rakım Akdeniz kuşağı Ormanları • Ege Yüksek dağ Ormanları • Akdeniz Yüksek Dağ Ormanları BÇ Üretim Ormanları BÇ-Korunan Alanlar BÇ Üretim Ormanları BÇ-Korunan Alanlar BÇ Üretim Ormanları BÇ-Korunan Alanlar

18. İçsu, kıyı ve deniz biyolojik çeşitliliği ile ilgili tematik alanlar Sucul Ekosistemler Deniz Acısu Kıyısal (Littoral) Açık Denizler • Deniz Çayırları • Kumsallar • Taşlık-kayalık kıyılar • Kumlu-çamurlu düzlükler • Sünger tarlaları • Sualtı ve Kıyı mağaraları • Kalkerli Terasları • Sulak Alanlar Derin Deniz Sistemleri Lagünler Östarin (nehir ağzı) Alanlar Sulak Alanlar İçsu Sulak Alanlar Göller Yapay göl ve göletler Akarsular Sulak Alanlar

20. Çeşitli Hayvan Gruplarına ait tür ve türaltı takson sayıları, endemizm durumu, nadir ve tehdit altındaki tür sayıları, nesli tükenmiş türler

21. Çeşitli bitki gruplarına ait tür ve türaltı takson sayıları, endemizm durumu, nadir ve tehdit altındaki ve nesli tükenmiş tür sayıları

23. DENİZEL BİYOÇEŞİTLİLİK • Denizler • Akdeniz %o 38 • Ege Denizi %o 32 • Marmara Denizi %o 23 • Karadeniz %o 18 • Besin ağı/alt ve üst seviyes • Fito/zoo plankton’dan yumuşakçalara, balıklara, deniz kaplumbağaları ve yunus/balina gibi deniz memelilerine • Deniz Mağaraları • Bir çok balık ve deniz canlıları için yaşam ortamı • Ege ve Batı Akdeniz 39 • Karadeniz 51

24. Adalar • Türkiye kıyılarının toplam uzunluğunun 1/8 (1.067 km)’ini ada kıyıları oluşturmaktadır. • Türkiye kıyılarında 292 ada vardır. • Ada biyocoğrafyası kapsamında ele alındıklarında Türkiye kıyılarında hatırı sayılır biyolojik çeşitlilik açısından önem arz etmektedir. • Ötücüler ve deniz kuşları gibi pek çok göçmen tür için özellikle göç zamanında büyük önem taşımaktadırlar. • Kalkerli Yumuşakça-Kurtçuk Teraslar • Kalkerli teraslar tipik toplulukların yerleşimi için uygun biyotopların oluşturduğu kayalık gelgit bölgelerdir. • Bu ekosistemler çeşitli makrolag ve hayvan topluluklarını içermektedir. • Bu teras yapılar Türkiye’nin Akdeniz kıyılarında dar bir alanda varlık göstermektedir.

25. Başlıca taksonomik grupların Akdeniz, Karadeniz ve Türkiye denizlerindeki toplam tür sayısı ve Türkiye denizlerindeki dağılışları.

26. İÇ SULAR • Türkiye, yaklaşık olarak 10.000 km2’lik bir alan kaplayan akarsuları ve gölleriyle biyolojik çeşitliliği yaşatmak için çok önemli olan iç su kaynaklarına sahiptir. • Türkiye’de 26 nehir havzasını içeren 7 drenaj havzası vardır • Yıllık ortalama yağış seviyesi 652,5 mm' dir ve bu miktarın yaklaşık üçte biri su rezervlerine ulaşarak sulak alanların varlığını sürdürmesine katkıda bulunmaktadır. • Türkiye’nin iç su potansiyeli: • 33 adet nehir (177 714 km), • 200 adet doğal göl (906 118 hektar), • 159 adet baraj göl (342 377 hektar) • 750 adet (15 500 hektar) gölet.

27. İÇ SULAR Türkiye’de suyun büyük çoğunluğu tarımsal faaliyetler için tüketilmektedir. sulamaya açılan alanlar tahmini olarak toplam 3.860.000 hektardır ve bunun 3.440.000 hektarı yüzey sularıyla, 420.000 hektarı da yeraltı su kaynaklarından elde edilen sularla sulanmaktadır. İç sular, Türkiye alanının % 1.6’sını kapsamaktadır. 200 adet doğal gölün alanı yaklaşık 906.000 ha + baraj göllerinin yüzey alanı 380.000 ha Doğal göllerin en büyüğü Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki, 374.000 hektar alanı olan ve yüksek tuzluluğa sahip Van Gölüdür. Tuzlu sığ göller in en büyüğü Tuz Gölüdür (128.000 hektar).

28. Göller, bataklıklar, deltalar, sazlıklar ve çamur düzlükleri başta kuşlar olmak üzere yaban yaşamı için oldukça önemlidir. • Türkiye’nin coğrafi yapısı çok kompleks olması ve nehirlerin dağlık bölgelerle birbirinden ayrılmış olmasının türlerin yayılmasını büyük ölçüde engellemesinden dolayı, yüksek endemizm ve genetik çeşitliliğe neden olmuştur. • Türkiye sulak alanlarında saz (Typha sp.), kamış (Phragmites sp.), hasırotu (Schoenoplectus sp.), kofa (Juncus sp.) gibi bitkiler geniş topluluklar oluştururlar. • Tatlısu balıklarından 26 familyaya bağlı 192 tür belirlenmiştir. • Sulak alanlarımızda en yaygın bulunan türler; alabalık, turna, sazan, karabalık, kefal, kızılkanat, sudak, tatlısu levreği'dir. • Balıkçılık açısından toplam üretimin %7 ila 10’u iç sulardan sağlanmaktadır ( Sazan, inci kefali, karabalık, kızılkanat, yayın, turna, alabalık, kefal ve yılanbalığı)

29. DPT ve TÜBİTAK tarafından desteklenen “Türkiye Faunası Veritabanı” projesi /Türkiye Denizleri Faunası Veritabanı • 3112 hayvan türünün tanımlandığını • 429 tür omurgalı • 2683’ü de omurgasızlar • Benzer bir çalışma deniz bitkileri için tamamlanmadığı için henüz ülkemizi çevreleyen denizlerde yaşamakta olan deniz bitkisi tür sayısı kesin olarak bilinmemektedir. • Eklembacaklılar (Arthropoda) filumu: 901 türle (%29) • Yumuşakçalar (Mollusca) : 796 türle (%26) • Kordalılar (Chordata) :429 türle (%14)

30. Tarımsal BÇ • Tarla Bitkileri:Gen merkezinin Anadolu ve çevresi olduğu ya da Anadolu'nun da çeşitlilik merkezleri arasında bulunduğu düşünülmektedir • Tahıllar: • Buğday türleri (Triticum spp., ve Aegilops gibi yabanıl akrabaları), • Arpa (Hordeum vulgare ve H. distichon), • Çavdar (Secale spp., S. cereale ve 4 yabanıl tür ile Dasypyrum villosum), • Yulaf (Avena spp., A. sativa, A. byzanthina ve 6 yabanıl tür) • Baklagiller: • Nohut (Cicer) türleri (C.arietinum ve 9 yabanıl tür), • Mercimek (Lens spp., L. culinaris ve 5 yabanıl tür), • Bezelye (Pisum sativum ve alt taksonları,Pisum fulvum),Vavilovia formosa, • Bakla ve fiğ ile burçak (Vicia spp., V. faba, V. sativa ve 57 yabanıl tür), Mürdümük (Lathyrus spp., 59 yabanıl tür), • Korunga (Onobrychis spp., 52 yabanıl tür), • Üçgül (Trifolium spp., 95 yabanıl tür) • Yonca ve taşyoncası (Medicago ve Melilotus ; ilkinin 30, ötekinin 10 türü) türleri.

31. Endüstri Bitkileri • Yağlı tohumlu bitkiler, lif bitkileri, nişasta-şeker bitkileri, tıbbi bitkiler, keyif ve baharat bitkileri gibi • ayçiçeği (Helianthus), aspir (Carthamus), kolza (Brassica), yağ keteni (Linum), yerfıstığı (Arachis), pamuk (Gossypium) ve keten (Linum), • kenevir (Cannabis); • şekerpancarı ve yempancarı (Beta) • patates (Solanum tuberosum), yerelması (Helianthus) • haşhaş (Papaver somniferum); • tütün (Nicotiana tabacum), anason (Pimpinella anisum) • -pelemir (Cepha- larıa syriaca),sarıot (Boreava orientalis) • -Şerbetçiotu (Glycyrrhiza sp.) ve Gentianalutea, • -Çivitotu (Isatis spp.), ceviz (Juglans regia), kökboya (Rubia tinctoria), havacivaotu (Alkanna spp.) • -Sığla ağacı (Liquidambar orientalis)

32. Tıbbi ve kokulu bitkiler: Meyankökü (Glycyrrhiza spp,6 tür), kekik (Thymus spp., 37 tür ve Origanum spp.21 tür), adaçayı (Sideritis spp.,38 tür), Salvia spp.,87 tür), anason (Pimpinella anisum ve 22 yabanıl tür), yüksükotu (Digitalis spp., 9 yabanıl tür), Tanacetum coccineum (böcek öldürücü) Silybum maria Yem Bitkileri:baklagil (Leguminoseae), buğdaygil (Gramineae) ve öteki familyalardan pek çok bitki türünü içermektedir.

33. Bahçe Bitkileri • Meyveler: • Armut (Pyrus spp., P. communis ve 10 yabanıl tür), • Elma (Malus sylvestris subsp. mitis ve yabanıl akrabası M. sylvestris) • Erik ve akraba türler (Prunus spp., P. domestica ve 4 yabanıl tür), • Kiraz ve vişne (Cerasus spp., C. avium, C. vulgaris ve 8 yabanıl tür)-Karayemiş (Laurocerasus officinalis) • Badem (Amygdalus spp., A. communis) ve 12 yabanıl tür, • Antepfıstığı ve sakız ağacı (Pistaciavera, Pistacia ssp. ve 5yabani tür • Fındık (Corylus ssp., Corylus avellana, C. colurna, C. maxima) • Kestane (Castanea sativa), • incir (Ficus carica), zeytin (Olea europeae) • Sebzeler: • Marul (Lactuca sativa ve 7 yabanıl tür), • Soğan ve akraba türler (Allium cepa, A. sativum, A. porrum) ve 143 yabanıl tür, Pancar (Beta) ve 8 yabani tür, • Havuç (Daucus carota) ve 4 yabanıl tür, • Lahana ve akraba türler(Brassica oleracea, B. rapa, B. napus) ve 5 yabanıl tür. • Süs Bitkileri: • soğanlı,yumrulu ve kök-saplı bitkiler(Galanthus spp.,Sternbergia spp.,Cyclamen spp.,Anemone sp.,Eranthis hyemlis)

34. Orman BÇ/Türkiye’nin Orman Varlığı: Bugün • Orman Alanı • 20.7 mil. ha. (ülke yüzölçümünün %26.8) • 10.5 mil. ha. (%51):Verimli • %35.6 Koru; %15.5 Baltalık • 10.2 mil. ha. (%49.3):Bozuk %23.5 Koru; %25.8 Baltalık • 3.9 mil. ha. :Koruma proğramı ( ülke yüzölçümünün • ~%5) Karadeniz: %24.9; Marmara:%12.76; Ege: 16.75; Akdeniz:%24.18 İç Anadolu:%7.54; Doğu Anadolu:10.8; Güney Doğu:%3.08

35. Orman BÇ • Bitki Coğrafyalarına gore endemiklerin dağılımı (alt tür ve varyeteler dahil) • Avrupa -Sibirya 310 • Akdeniz 1100 • Iran –Turan 1250 • Bitki Cğrafik Bölgelere özge olmayan 1048 • Toplam 3708 • Bitki Coğrafyalarına gore endemiklerin dağılımı (alt tür ve varyeteler dahil) • Avrupa -Sibirya 11 • Akdeniz 25 • Iran –Turan 19 • Dağ ekosistemleri içinde önemli kuş alanı, önemli bitki alanı, önemli yaban hayatı koruma • alanları yada ekonomik öneme sahip önemli ormanlar bulunmaktadır. • 55 önemli dağ ekosisteminden 36’sında herhangi bir koruma statüsü yoktur. • Dağ ekosistemleri çoğunda toplam tür sayısı, endemik sayısı bilinmiyor. • Bilinenler içinde, Bolkarlar, Nur Dağları, Muzur Dağları, Sultan Dağları ve Tecer Dağları en çok endemik bitki türü içeren dağ ekosistemleridir.

36. Fraxinus angustifolia (Dişbudak) Fraxinus excelsior (Adi dişbudak) Fraxinus omus subsp. ornus (Kireç dişbudağı) Juglans regia (Ceviz) Juniperus drupacea (Andız) Juniperus excelsa (Boylu ardıç) Juniperus foetidissima (Kokar ardıç) Laurus nobilis (Akdeniz defnesi) Liquidambar orientalis (Sığla ağacı) Olea europea (Yabani zeytin) Petrocarya fraxinifolia (Dişbudak yapraklı kanatlı ceviz-relik) Picea orientalis (Doğu ladini) Pinus brutia (Kızılçam) Pinus halepensis (Halep çamı) Pinus nigra (Karaçam) Pinus pinea (Fıstık çamı) Abies silicica (Toros göknarı) Abies nordmanniana (D.Karadeniz göknarı) subsp.equi-trojani (Kazdağı göknarı) subsp.bormuelleriana (Uludağ gök.) Alnus glutinosa (Kızılağaç) Alnus orientalis (Doğu kızılağacı) Betula pubescens (Tüylü huş) B.medwediewi (Kızılağaç yapr.huş) Buxus sempervirens (Adi şimşir) Castanea sativa (Anadolu kestanesi) Cedrus libani (Toros sediri) Ceratonia siliqua (Keçiboynuzu) Crataegus azarolus (Alıç) Cupressus sempervirens (Servi) Fagus orientalis (Doğu kayını)

37. Pinus sylvestris (Sarıçam) Populus euphratica (Fırat kavağı) Populus tremula (Titrek kavak) Pyrus eleagnifolia (Ahlat) Quercus aucheri (Boz pırnal meşesi) Quercus hartwissiana (Istranca meşesi) Quercus vulcanica (Kasnak meşesi) Taxus baccata (Porsuk) Tilia rubra (Kafkas ıhlamuru) Tilia tomentosa (Gümüşi ıhlamur) Ulmus campestris (Karaağaç) Ulmus carpinifolia (Ova karaağacı) Ulmus glabra (Dağ karaağacı)

38. BÇ Koruma: Yasal durum • Anayasa ( Madde 63; Kültürel, tarihi, ve doğal değerler ve kaynakların korunması) • Milli parklar kanunu • Çevre kanunu • Kültürel ve doğal değerlerin korunması Kanunu • Boğaziçi kanunu • Özel çevre bölgelerini koruma kanunu • Orman kanunu

39. Uluslarası Anlaşmalar ve Üyelikler • Bu tür anlaşmalara taraf olmak ülke tarafından koruma programalarına verilen önemin göstergesidir. • Ayrıca uluslararası proje desteği almak için ya da diğer ülkelerle ortak çalışmalar yapmak için gereklidir.

40. Uluslararası Anlaşmalar-1 • Avrupa ve Akdeniz Bitki Koruma Organizasyonu Kurulması Anlaşması (Paris,1951) • Dünya Kültür ve Doğa Miraslarının Korunması Sözleşmesi (Paris,1972) • Avrupa Yaban Hayatı ve Habitatları Koruma Sözleşmesi (Bern, 1979) • Sınır Ötesi Hava Kirliliğini Önleme Anlaşması(Geneva, 1984) • Kuşlara Habitat Sağlayan Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (Ramsar, 1975)

41. Uluslararası Anlaşmalar-2 • Yaban Hayatı ve Bitkilerin Ticareti Anlaşması (Washington, 1973) • Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (1992) • Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi (Paris, 1994) • Uluslararası Bitki Gen Kaynakları Anlaşması (1994) • Avrupa Ormanlarını Koruma -Bakanlar Konferansları(Strassbourg, 1990 ve Helsinki, 1993) • Karadeniz’in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi; • Biyogüvenlik Cartagena Protokolü (2000)

42. Uluslararası Organziasyonlara Üyelikler-1 • UNESCO • Uluslararası Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN) • Dünya Doğa Koruma Fonu (WWF) • Avrupa Konseyi-Doğa Merkezi (Naturopa), Fransa • UN-Gıda ve Tarım Örgütü(FAO) • Uluslararası Bitki Gen Kaynakları Komisyonu (FAO) • Uluslararası Bitki Gen Kaynakları Enstitüsü (IPGRI, Italya) • Dünya Bankası

43. Uluslararası Organizasyonlara Üyelikler-2 • Uluslararası Kurak Alanlarda Tarım Geliştirme Merkezi , Suriye (ICARDA) • Uluslararası Orman Araştırma Organizasyonları Birliği (IUFRO) • Birleşmiş Milletler Gelişme Programı (UNDP) • Tarla Bitkileri Gen Kaynakları Ağları Avrupa İşbirliği Programı (ECP/GR) • Avrupa Orman Gen Kaynakları Programı (EUFORGEN)

44. BÇ Korumada Kurumsal Alt yapı: Devlet ve Gönüllü Kuruluşlar

45. Gen Kaynaklarını Korumayla İlgili Ya da Sorumlu Kurumlar:Devlet • Çevre ve Orman Bakanlığı • Orman Genel Müdürlüğü • Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü • Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolu Genel Müdürlüğü • Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü • Orman Ağaçları ve Tohumları Araştırma Müd. • Ormancılık Araştırma Enstitüleri • Tarım ve Köyişleri Bakanlığı • Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü • Tarımsal İşletmeler Genel Müdürlüğü • Kültür ve Turizm Bakanlığı

46. Gen Kaynaklarını Korumada İlgili Ya da Sorumlu Kurumlar:Gönüllü Kuruluşlar • Türkiye Tabiatını Koruma Derneği (TTKD) • Doğal Hayatı Koruma Vakfı (DHKD) • Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı (TEMA) • Turkiye Çevre Vakfı • Kırsal Çevre-Ormancılık Problemleri Araştırma Derneği • Av ve Yaban Hayatı Koruma ve Geliştirme Derneği • Türkiye Ormancılar Derneği • Ve diğer gönüllü Kuruluşlar

48. Türkiye’nin Deniz-Kıyı Koruma Alanları Kıraç ve Savaş, 2002’den sonra

49. Türkiye’nin Önemli Doğal Alanları WWF Türkiye

50. Türkiye’nin Önemli Sulak Alanları Çevre ve Orman Bakanlığı