TECHNIKA A CYWILIZACJA

1. TECHNIKA A CYWILIZACJA Ryszard Kościelny Kat. Konstrukcji Maszyn i Pojazdów Gm. WM p. 323, tel. (058 347)2129 cz. 1

2. „Ziemi nie odziedziczyliśmy po naszych przodkach, my ją tylko pożyczyliśmy od naszych dzieci”Antoine de Saint-Exupéry Amsterdam, 2005

3. Warunki zaliczenia • Eseje*, komentarze • Prezentacja ppt dla najlepszych; występy na przedostatnich zajęciach • Testy – dla nienajlepszych * eseje należy przesyłać na adres e-mail’owy (posty nie spełniające wymogów formalnych będą pomijane) * informacje bieżące na stronie www.pg.gda.pl/~rkosciel/indexpr.htm (zakładka Informacje dla studentów/Aktualności )

4. Dostęp do ocen www.pg.gda.pl/~rkosciel/indexpr.htm

5. Q: Czy terminy są sztywne? A: Tak Q: Czy kopiowanie bez podania źródła jest zagrożone sankcjami? A: Tak + szlaban Q: Czy warto uczęszczać na zajęcia? A: ...obecność nie jest sprawdzana, ale... Q: Czy warto dobijać się do drzwi poza godzinami konsultacji? A: Nie, nie warto Q: Czy warto liczyć, że jakoś będzie? A: Nie, nie warto Technika zaliczenia (rk) FAQ

6. Zakres części I • Definicje: techniki, cywilizacji, kultury • Paleolit – zaranie ludzkości • Początki stosunków socjalnych • Kluczowe wynalazki ludzkości • Epoka brązu • Epoka żelaza • Starożytny Egipt • Siedem cudów świata starożytnego

7. Technika (gr.) Definicje Technika to tworzone przez człowieka środki materialne i niematerialne składające się na wiedzę techniczną oraz reguły posługiwania się tymi środkami (w tym - ich projekty), stosowane do zdobywania, przekształcania i wykorzystywania dóbr materialnych; Technika stanowi zasadniczy składnik cywilizacji i kultury Także: umiejętność i sposób wykonywania określonych czynności, na przykład: technika gry na skrzypcach, technika walki zapaśniczej, technika ściągania

8. Cywilizacja (łac.) Definicje poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej (zwłaszcza wiedzy ścisłej i techniki), będący wskaźnikiem opanowania przez ludzi sił przyrody i wykorzystania jej bogactw

9. Cywilizacja Definicje Także: • historyczne określenie najwyższego w systemie ewolucji ludzkości stadium rozwoju kultury po pierwotnym etapie dzikości (ludy zbieracko-łowieckie) i okresie barbarzyństwa (ludy pasterskie); • typ kultury zaawansowanej - społecznie (m.in. hierarchiczna organizacja, system prawa, instytucja państwa, urbanizacja), - materialnie (technika i wiedza praktyczna), - ideologicznie (rozwinięta sztuka, literatura, zaawansowane systemy religijne z teologią i refleksją filozoficzną); • zespół kultur etnicznych, tworzących razem krąg kulturowy, tj. szerszą wspólnotę kulturowo-historyczną, odznaczającą się wspólnym dla niej zestawem elementów tradycji i wzorów życia

10. Kultura (łac.) Definicje termin wieloznaczny, interpretowany w różny sposób przez przedstawicieli różnych nauk: Kulturę można określić jako ogół wytworów ludzi, zarówno materialnych, jak i niematerialnych: duchowych, symbolicznych (takich jak wzory myślenia i zachowania). Kultura najczęściej rozumiana jest jako całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa. Bywa utożsamiana z cywilizacją. Kultura to również charakterystyczne dla danego społeczeństwa wzory postępowania; także to, co w zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w odróżnieniu od tego, co jest biologicznie odziedziczone.

11. Główne dziedziny kultury: Kultura materialna: wszelkie wytwory człowieka, technika, umiejętności praktyczne. Kultura duchowa: wiedza, literatura i wszelkiego rodzaju piśmiennictwo, sztuka, a także wszystko co należy do wytworów umysłu, np. filozofia; Kultura społeczna: wierzenia, normy moralne, ideologia, uczestnictwo w życiu kulturalnym; kultura języka: porozumiewanie się zgodnie z obowiązującą (w danym społeczeństwie) normą językową kultura polityczna: systemy wartości i wzorce zachowań (polityków, partii) biorących udział w wykonywaniu władzy państwowej lub aspirujących do tej roli; kultura fizyczna: system zachowań i działania związane z dbałością o rozwój fizyczny człowieka; Kultura Definicje

12. A było to tak … paleolit (4-4.5 mln ÷ 8.3 tys. lat / 10 tys. ÷ 6 tys. lat / 7 tys. ÷ 4 tys. lat) dolny środkowy górny

13. A było to tak … Człowiekowate, hominidy (Hominidae) – rodzina ssaków naczelnych Do rodziny człowiekowatych zalicza się dwie podrodziny: Ponginae: tylko jeden rodzaj - orangutan Homoninae: 3 rodzaje żyjące współcześnie i kilka wymarłych. Do rodzajów żyjących współcześnie zaliczamy: szympansa, goryla i człowieka. Wg innych, do człowiekowatych zalicza się jedynie człowieka i wymarłe gatunki blisko spokrewnione z człowiekiem. Według tych systematyków człowiekowate wraz z małpami człekokształtnymi tworzą nadrodzinę człekokształtnych (Hominoidea) lub wraz z małpami człekokształtnymi i makakowatymi (Cercopithecidae) tworzą podrząd małp wąskonosych (Cercopithecoidae).

14. A było to tak … Człowiekowate, hominidy (Hominidae) – rodzina ssaków naczelnych Człowiekowate pochodzą z Afryki. Nie wiemy jeszcze, w jakim stopniu hominidy żyjące w Afryce były ze sobą skoligacone. Nie wiemy też, czy znamy już wszystkie żyjące tam gatunki. W ciągu 4,5 milionów lat swej historii hominidy uczłowieczyły się, stały się w pełni dwunożne, zaczęły zespołowo uprawiaćłowiectwo, korzystać w razie potrzeby z jaskiń, posługiwać się systematycznie prymitywnymi narzędziami i w końcu je wytwarzać. W ciągu ostatniego miliona lat przyswoiły sobie umiejętność rozniecania ognia i budowania domostw. Z czasem usprawniły techniki zbieraczo-łowieckie, nauczyły się rybołówstwa, produkcji broni, odzieży, ceramiki, tkactwa, aż ostatecznie przeszły do gospodarki opierającej się na rolnictwie i pasterstwie, udomowiły najpierw psa, a później inne zwierzęta, zdobyły umiejętność rozpoznawania minerałów, praktykowania górnictwa, wytwarzania sztuki i muzyki.

15. A było to tak … Człowiekowate, hominidy (Hominidae) Paleolit dolny: przedstawiciele form przedludzkich (proteroantropy i archantropy) produkowali prymitywne, rdzeniowe narzędzia kamienne (narzędzia otoczakowe, pięściaki), wznosili pierwsze budowle mieszkalne, umieli wykorzystywać ogień. Paleolit środkowy: paleoantropy (homo sapiens neanderthalensis) produkowały głównie narzędzia odłupkowe (zgrzebła, noże tylcowe, ostrza), używając w tym celu złożonych technik krzemieniarskich; stworzyli zalążki kultury duchowej (obrządek pogrzebowy, przechowywanie czaszek przodków, rytualny kanibalizm). Paleolit górny: pojawiły się neoantropy (Homo sapiens fossilis) odpowiadające zarówno pod względem budowy fizycznej, jak i potencjalnych możliwości umysłowych człowiekowi współczesnemu. Nastąpił wówczas gwałtowny rozwój technik krzemieniarskich i ogromne zróżnicowanie form narzędziowych z silnie zaznaczającymi się lokalnymi odmiennościami tradycji produkcyjnych; rozkwit rzemiosła rogowego i kościanego, zwłaszcza związanego ze stosowaniem wyszukanych strategii myśliwskich; różnorodne formy budownictwa mieszkalnego; bogactwo obiektów sztuki w postaci rytów, malowideł i płaskorzeźb naskalnych, a także plastyki figuralnej, ozdób i ornamentyki na narzędziach.

16. Z rodzinnego albumu Australopitek Autor: Andrzej Kowalczyk Człowiek neandertalski Autor: Andrzej Kowalczyk

17. Z rodzinnego albumu

18. Mapa migracji Homo erectus. Daty podane są w milionach lat.  Autor: Janusz Krzysztof Kozłowski, Andrzej Najder praTurystyka (skąd wyruszyliśmy)

19. Tak daleko, tak blisko…

20. Rozwój CywilizacjiPaleolit (ok. 4÷3 mln lat - ok. 10 tys. lat p.n.e.) PALEOLIT [gr.], archeol. epoka kamienia, termin zaproponowany przez J. Lubbocka (1865) na oznaczenie starszego odcinka epoki kamienia („wieku kamienia łupanego”), w celu odróżnienia go od odcinka młodszego, neolitu („wieku kamienia gładzonego”). Dziś termin ten obejmuje okres pradziejów od czasów, kiedy człowiek zaczął produkować narzędzia (ok. 4–4,5 mln lat temu) do schyłku epoki plejstocenu (ok. 8300 p.n.e. dla terenów środk. Europy). Paleolit dzieli się na: paleolit dolny (ok. 4 / 4,5 mln lat ÷ ok. 8.3 tys. lat p.n.e.), paleolit środkowy (ok. 10 tys. ÷ 6 tys. lat p.n.e.), paleolit górny (ok. 7 tys. ÷ 4 tys. lat p.n.e.). Końcowa część paleolitu górnego (ok. 4500 ÷3500 lat p.n.e.) bywa nazywana paleolitem schyłkowym.

21. Uprawianie techniki wyróżnia człowieka spośród współmieszkańców Ziemi, jako jedyną istotę celowo i świadomie wytwarzającą złożone narzędzia. Właśnie działalność techniczna determinuje zaliczanie form kopalnych hominidów do gatunku ludzkiego znacznie bardziej, niż inne cechy (np. ewolucyjno-biologiczne). Wedle obecnego stanu wiedzy najdawniejsze jej ślady (eolity*) pochodzą sprzed 2,5 mln lat. *) EOLIT, archeol. prymitywne narzędzie człowieka (kamień ze śladami najprostszej obróbki) Wczesny Homo faber[łac. ‘człowiek zręczny, majster’], człowiek twórca; termin wprowadzony przez H. Bergsona i M. Schelera na określenie człowieka pierwotnego tworzącego konieczne mu do przeżycia narzędzia. Rozwój Cywilizacji Paleolit dolny(ok. 4.5 mln lat ÷ ok. 8300 lat p.n.e.)

22. *) Kultura Olduvai najstarsza kultura paleolitu; jej nazwa pochodzi od wąwozu w północno-zachodniej Tanzanii, przy granicy parku narodowego Serengeti, w prowincji Arusha. Rozwój Cywilizacji Paleolit dolny(ok. 4.5 mln lat ÷ ok. 8300 lat p.n.e.) Paleolit dolny to okres trwający ponad 3 mln lat. W tym czasie, ok. 2,5 mln lat temu, przedstawiciele form przedludzkich zaczynają wytwarzać prymitywne narzędzia kamienne (narzędzia otoczakowe). Najstarsza znana kultura to kultura Olduvai* rozwijająca się w północno-zachodniej Tanzanii; znaleziono tam otoczaki i rozłupce obok szczątków Homo habilis. W Etiopii znaleziono narzędzia otoczakowe wyprodukowane prawdopodobnie ok. 2,5 mln lat temu przez Australopithecus afarensis. Świadczyłoby to o tym, że obok gatunków Homo także australopiteki posiadały umiejętność wytwarzania narzędzi. Narzędzie otoczakowe z Korolewa (Ukraina Zakarpacka). Datowane z okresu ponad 800 tys. lat temu, jest najstarszym dobrze dokumentowanym śladem pobytu Homo erectus w najbliższym sąsiedztwie ziem polskich Rozłupce o ostrych brzegach powstawały z rozłupanych na dwie części otoczaków.

23. *) jednostka kulturowa dolnego paleolitu, rozwijająca się od 1 mln. do 300 tys. lat temu; rozprzestrzeniona na szerokich obszarach od zachodniej Europy po środkową Azję i Indie oraz na kontynencie afrykańskim. Kultura aszelska była wytworem jednej z pierwszych form praczłowieka (Homo erectus); jej przedstawiciele zajmowali się zbieractwem i łowiectwem, posługiwali się narzędziami kamiennymi, przede wszystkim wielofunkcyjnymi pięściakami; nazwa od stanowiska archeol. w Saint-Acheul, przedmieściu Amiens. Rozwój CywilizacjiPaleolit dolny(ok. 4.5 mln lat ÷ ok. 8300 lat p.n.e.) Prawdopodobnie już 1,6 mln lat temu człowiek posiadł umiejętność wykorzystywania ognia. Kultura Olduvai przetrwała ok. 1,5-2 mln lat i została zastąpiona przez kulturę aszelską*. Z kulturą aszeleską wiąże się umiejętność wznoszenia pierwszych schronień mieszkalnych. Około 1 mln lat temu znikają z powierzchni Ziemi ostatnie australopiteki; od tego momentu Ziemię zamieszkuje szybko rozprzestrzeniający się rodzaj Homo.

24. Rozwój Cywilizacji Paleolit dolny(ok. 4.5 mln lat ÷ ok. 8300 lat p.n.e.) Prymitywne narzędzia jakimi posługiwali się praludzie w kulturze oldowajskiej to jedynie otoczaki wykonywane na jeden z trzech sposobów: • odbicie odłupków tylko z jednej strony, w wyniku czego krawędź tnąca powstawała na przecięciu pierwotnej, naturalnej powierzchni kamienia; • naprzemianległe odbijanie odłupków, przez co tworzyły się dwie powierzchnie odbić, a na ich zrębie bardzo ostra krawędź tnąca; • łuszczenie otoczaka opartego na twardej podkładce przez obijanie drugim kamieniem; w wyniku takiego obijania powstawał nacinak o dwóch przeciwległych krawędziach tnących; ten typ narzędzi nazwano łuszczniami; Pięściak, tłuk pięściowy - narzędzie o kształcie zbliżonym do owalnego lub trójkątnego, wyprodukowane poprzez odłupywanie zbędnych fragmentów od krzemiennego rdzenia. W ten sposób powstawały narzędzia o migdałowatym, sercowatym lub owalnym kształcie, o dopasowanej do dłoni części chwytnej.

25. Rozwój Cywilizacji Paleolit górny(ok. 7 tys. lat - 4 tys. lat p.n.e.) W górnym paleolicie, panującym w Europie Środkowej upowszechnił się człowiek rozumny współczesny - Homo sapiens sapiens, dając początek podstawowym rasom ludzkim. Odmienne podłoże środkowego paleolitu i różne warunki ekologiczne spowodowały silne zróżnicowanie kulturowe górnego paleolitu. Powstał cały szereg wyspecjalizowanych narzędzi kościanych i kamiennych, wykonywanych głównie technikami wiórowymi. W środkowym okresie górnego paleolitu jako istotne narzędzie i broń pojawił się łuk. Z jego użytkowaniem wiąże się wytwórczość ostrzy liściowatych i dużej liczby drobnych ostrzy tylcowych. Nastąpił rozwój konstrukcji mieszkalnych (m.in. szałasy z kości i skóry zwierząt) oraz sztuki paleolitycznej, odwzorowującej również pewien system wierzeń (malowidła i ryty naskalne, przedmioty ozdobne). Z górnego paleolitu pochodzą pierwsze ślady działalności górniczej.

26. Pechka rock-shelter (Northern Armenia) Hut, Mezhirich, Ukraine, Exterior: mammoth bone hut Lascaux Cave, Lascaux, Dordogne, France; Interior: The Nave Fontechevade is a classic cave Roc de Marsal (Dordogne, France) is a Middle Paleolithic (Mousterian) cave near Les Eyzies Rozwój Cywilizacji Paleolit górny(ok. 7 tys. lat - 4 tys. lat p.n.e.) Cutaway of Terra Amata hut; note the hearth, the stone scatters where people sat making tools, the poles that supported the roof, and the stones at the base of the hut supporting the sides

27. "Laurel Leaf" Blade, Found at Volgu, 20000-15000 BC Head of a Horse, from the Cueva de La Pena de Candamo San Roman The Cave of Lascaux Horses, Rock Paintings in the Black Room, Magdalenian Three Stones with Red Markings from Mas-D'Arvil, a Bone Rod from La Madeleine Rozwój Cywilizacji Paleolit górny(ok. 7 tys. lat - 4 tys. lat p.n.e.)

28. The Kostionki Venus, from Kostionki, Voronezh Region, circa 23,000 BC  The Venus of Willendorf - 30,000 B.C. - An ancient fertility symbol Rozwój Cywilizacji Paleolit górny(ok. 7 tys. lat - 4 tys. lat p.n.e.)

29. Rozwój Cywilizacji Paleolit górny(ok. 7 tys. lat - 4 tys. lat p.n.e.) 12 tys. lat temu przełom: • początek osadnictwa, uprawy ziemi, hodowli zwierząt, budowa kanałów nawadniających, • religia, handel, obróbka metali, medycyna prawo własności => wojny hodowla => choroby przeludnienie => głód hierarchiczne społeczeństwa wynalazek pisma => komunikacja na odległość • kult kobiety zapewniającej prokreację;  w ciągu 8 tys. lat ludność wzrosła z 3 mln do 100 mln • model społeczny państwa trwający do dzisiaj

30. Statuetka byka znaleziona na terenie Uruk pochodząca z ok. 3000 p.n.e. *) Rewolucja neolityczna– termin określający przechodzenie skupisk ludzkich od wędrownego trybu życia związanego ze zbieractwem, myślistwem i łowieniem ryb do trybu osiadłego, w którym źródłem utrzymania stało się rolnictwo i hodowla. Rozwój Cywilizacji Neolit i chalkolit(ok. 7000 - 3500 lat p.n.e.) Od VII do V tysiąclecia p.n.e. nastąpiło upowszechnienie się rolnictwa i hodowli, a co za tym idzie form stałego osadnictwa jako stylu życia. Przemiany te były konsekwencją tzw. rewolucji neolitycznej (zapoczątkowanej już znacznie wcześniej, bo przed 7-ym tys. p.n.e.) Jednocześnie rozpoczęła się epoka kamienia gładzonego – neolit. Do około 4 000 roku p.n.e. proces osiedlania się objął już większość Europy, w tym Polskę. W czasie rewolucji neolitycznej powstawały osady, a następnie miasta, niekiedy otaczane murami. Wynaleziono także sposób wykonywania naczyńz gliny, innym wynalazkiem było tkactwo. *

31. Rozwój Cywilizacji Neolit i chalkolit(ok. 7000 - 3500 lat p.n.e.) Rozprzestrzenianiu niżowych wzorców gospodarczych towarzyszył rozrost populacji rolniczych. Odnosi się to przede wszystkim do regionów starego osadnictwa, to znaczy terenów, które były wcześniej domeną grup ludzkich podtrzymujących tradycje rolnicze. Nastąpił tam rozkwit ugrupowań osadnictwa, w których wzrost gęstości zaludnienia prowadził między innymi do powstawania i pogłębienia się rozwarstwień społecznych. Na obszarze skupiska osadniczego zamieszkiwały populacje od 1700 osób do około 6000 ludzi.

32. Rozwój Cywilizacji Neolit i chalkolit(ok. 7000 - 3500 lat p.n.e.)

33. Rozwój Cywilizacji Neolit i chalkolit(ok. 7000 - 3500 lat p.n.e.) osadnicy ciągle byli łowcami; początki udomowienia zwierząt dotyczyło wilków, psy pomagały w polowaniach oraz strzegły osadnicy przystosowywali środowisko do swoich potrzeb religia drogą do władzy a także stymulatorem sztuki handel wymienny = ocena wartości, organizacja i stabilizacja = poczucie bezpieczeństwa instynkt wędrówki i szukania nowego jest zakodowany w genach osadnictwo – poczucie własności ziemi zbieractwo zapoczątkowało rolnictwo

34. Rozwój Cywilizacji Neolit i chalkolit(ok. 7000 - 3500 lat p.n.e.) początki selekcji genetycznej (roślin, zwierząt i ludzi) stan posiadania plemienia (wg koczowników owoce należały do wszystkich, osadnicy nie mogli akceptować takiej tezy – dla ludzi osiadłych obcy oznaczał niebezpieczeństwo); początki kradzieży wzrost osadnictwa potęgują ciężkie narzędzia do obróbki plonów (żarna, naczynia, paleniska do przygotowania potraw) oraz stabilizacja życiowa zboża przetworzone w celach spożywczych (łuszczenie ziarna w żarnach) umożliwiły przyswajanie pokarmu osobnikom starszym; gromadzenie doświadczeń i szacunek dla starszyzny rodowej podstawowa komórka społeczna to rodzina we własnym domu, a nie grupa

35. Format strony (A4) Imię i nazwisko nr indeksu r. akad. / sem. Data TECHNIKA A CYWILIZACJA Komentarze - zestaw nr 1 1 2 3 Margines 5 cm Numer komentarza pismo czytelne jako warunek konieczny (fragmenty nieczytelne będą pomijane)

36. Format strony (A4) Imię i nazwisko nr indeksu r. akad. / kier. / sem. Data TECHNIKA A CYWILIZACJA Esej nr 1 ……………………. Temat …………………………… Margines 5 cm • termin 15.12.2010 r. (dokładnie) • dostawa przez skrzynkę e-mailową

37. Mapa migracji Homo erectus. Daty podane są w milionach lat.  Autor: Janusz Krzysztof Kozłowski, Andrzej Najder praTurystyka (skąd wyruszyliśmy)Komentarz do komentarzy

38. A było to tak … Człowiekowate, hominidy (Hominidae) – rodzina ssaków naczelnych Czy człowiek pochodzi od małpy? Komentarz do komentarzy Do rodziny człowiekowatych zalicza się dwie podrodziny: Ponginae: tylko jeden rodzaj - orangutan Homoninae: 3 rodzaje żyjące współcześnie i kilka wymarłych. Do rodzajów żyjących współcześnie zaliczamy: szympansa, goryla i człowieka. Wg innych, do człowiekowatych zalicza się jedynie człowieka i wymarłe gatunki blisko spokrewnione z człowiekiem. Według tych systematyków człowiekowate wraz z małpami człekokształtnymi tworzą nadrodzinę człekokształtnych (Hominoidea) lub wraz z małpami człekokształtnymi i makakowatymi (Cercopithecidae) tworzą podrząd małp wąskonosych (Cercopithecoidae).

39. InteligencjaKomentarz do komentarzy to: • ogólna zdolność adaptacji do nowych warunków i wykonywania nowych zadań przez wykorzystanie środków myślenia. (Stern) • zdolność rozwiązywania problemów. (Piaget) • zdolność ogólna do celowego działania, racjonalnego myślenia i skutecznego radzenia sobie z trudnościami. (Wechsler)

40. Z rodzinnego albumuKomentarz do komentarzy Australopitek Autor: Andrzej Kowalczyk Człowiek neandertalski Autor: Andrzej Kowalczyk

41. A depiction of onager-drawn carts on the Sumerian"battle standard of Ur" (c. 2600 BC) A weelwright reenactor A spokedwheel (late second millennium BCE) Rozwój Cywilizacji KOŁO(ok. 3500 lat p.n.e.)

42. Rozwój Cywilizacji KOŁO u wozu(ok. 3500 lat p.n.e.) 1 Przykłady najstarszych archeologicznych dowodów używania wozu 2 1 - naczynie kultury pucharów lejkowatych z Ostrowca Świętokrzyskiego 3 2 - płyta z piaskowca znaleziona w grobowcu megalitycznym w Züschen (okolice Kassel, Niemcy) 3 - gliniany model z grobu na cmentarzysku kultury badeńskiej w Budakalasz (Węgry) 4 - piktogramy z Uruk IV (dorzecze Eufratru 4 5 5 - ryt z epoki brązu w Smedtorpet, Kirchspiel Tanum (Szwecja) 6 - ryt ze schyłku neolitu lub z epoki brązu w Melitopol, (Ukraina) 7 - ryt z epoki brązu z Uchtasar (Armenia) 8 - wóz w wyposażeniu grobu katakumbowego pod kurhanem z II tys. bc w Eliste, Tri Brata (Stepy Kałmuckie na dolną Wołgą) 8 6 7

43. Wozy z Bronocic - 3500 p.n.e. - umieszczone na naczyniu (wazie), Bronocice (lessy krakowskie) Zabytek z miasta doliny Indusu - model wozu zaprzężonego w woły (ok. 2600r. p.n.e.). Podobne pojazdy używane są do dzisiaj w Pakistanie. Wczesne czterokołowe wozy wojenne wg tzw. sztandaru z Ur w Mezopotamii, z około 2500 p.n.e. Sumerowie - pusty rydwan wojenny (ok. 2200r. p.n.e.), nie znano jeszcze koła ze szprychami. Rozwój Cywilizacji KOŁO u wozu(ok. 3500 lat p.n.e. ÷ 2007 AD)

44. Pierwszy w pierwszym wyścigu transkontynentalnym - 1907 r.- książę Scipione Borghese na samochodzie "Itala". CWS T-1 (?) Centralne Warsztaty Samochodowe 1923 Warszawa M-20 Pobieda, 1950 The SLR at 458.440 MPH in 2001 (738 km/h) Phantom VT – Lambotghini Diablo, 1995 Rozwój Cywilizacji KOŁO u wozu(ok. 3500 lat p.n.e. ÷ 2007 AD)

45. Łunochod 1 wylądował na Księżycu 17 listopada 1970 r. i - wędrując po Mare Imbrium (Morze Deszczów) - działał przez 11 miesięcy. Wykonał w tym czasie 20 tysięcy zdjęć i zebrał 500 próbek gruntu. Pojazd Sojourner przy marsjańskim głazie Rozwój Cywilizacji KOŁO u wozu(ok. 3500 lat p.n.e. ÷ 2007 AD)

46. Water wheels designs in order of increasing complexity and efficiency. Norse wheels (left) turn millstones directly, undershot wheels (center) require gears, and overshot wheels (right) also require an elevated stream (drawing from Scientific American). Metallurgical bellows, powered by a horizontal waterwheel, from the Chinese work of 1313 AD. Undershot wheel on a ship mill. Rozwój Cywilizacji KOŁO bez wozu(ok. 3500 lat p.n.e. ÷ 2007 AD)

47. This aqueduct provided water to the Roman mill at Barbegal The cut for the channel that delivered water to the mill at Barbegal Rozwój Cywilizacji KOŁO bez wozu(ok. 3500 lat p.n.e. ÷ 2007 AD)

48. Rozwój Cywilizacji KOŁO bez wozu(ok. 3500 lat p.n.e. ÷ 2009 AD)

49. Rozwój CywilizacjiNeolit i Brąz Stonehenge 2500÷2000 BC

50. *) Wynalazek to nowe rozwiązanie techniczne, najczęściej poprzedzone przez pomysł Rozwój CywilizacjiBrąz(ok. 2500 - 1000÷700 lat p.n.e.) Rozwój techniki dokonuje się dzięki wynalazkom* i sposobom ich stosowania. Ułatwiają one zaspakajanie potrzeb, a ich zastosowanie zmienia warunki życia we wszystkich jego aspektach — niekiedy bardzo znacząco. Postęp ma charakter kumulatywny i jest związany z powiększającym się nieustannie zasobem wiedzy ludzkiej o otaczającym świecie. W wyniku tego procesu człowiek tworzy nową, własną, sztuczną rzeczywistość obok rzeczywistości naturalnej. Przez całą epokę kamienia (paleolit), w której ludzkość przeżyła blisko99% swych dziejów, proces ten przebiegał powoli. Nie sprzyjało mu bytowanie w liczebnie ograniczonych i izolowanych grupach (grupach pierwotnych), koczujących w poszukiwaniu pożywienia.