PAWEŁ HULKA – LASKOWSKI (1881 – 1946)

1. Prezentację wykonałaAdrianna Kołaczek Publiczne Gimnazjum nr 3w Żyrardowiepod kierunkiem nauczyciela informatyki Macieja JankowskiegoPREZENTACJA OTRZYMAŁA NAGRODĘ GŁÓWNĄW KONKURSIE MULTIMEDIALNYM ZORGANIZOWANYM Z OKAZJI130 ROCZNICY URODZIN PAWŁA HULKI LASKOWSKIEGO

2. PAWEŁ HULKA – LASKOWSKI(1881 – 1946)

3. Pisarz, publicysta, religioznawca. Jedna z najwybitniejszych postaci Żyrardowa. W okresie międzywojennym działacz społeczno - oświatowy . Napisał książki autobiograficzne ,,Mój Żyrardów” (1934r.) oraz ,,Księżyc nad Cieszynem” (1946r.). Był znakomitym tłumaczem z języka czeskiego, niemieckiego, angielskiego, francuskiego i rosyjskiego. Przekład ,,Przygód dobrego wojaka Szwejka” Jaroslava Haska jego autorstwa jest do dziś uważany za najtrafniejszy.

4. ,,Kto chce żyć, ten musi się odnosić do życia poważnie. Życie to nie tylko przywilej, ale i obowiązek; nie tylko dar, ale i ofiara.” Paweł Hulka - Laskowski

5. Urodził się 25 czerwca 1881r. w drewnianym jednopiętrowym domu przy ulicy Wąskiejw Żyrardowie. Jego rodzice byli potomkami tzw. "braci czeskich", którzy po nieudanym powstaniu przeciwko królowi Ferdynandowi II w początkach XVII wieku znaleźli schronienie pod skrzydłami kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce. Los sprawił, że Hulkowie (Hulka - z czeskiego laska, stąd przydomek Laskowski) osiedlili się w Żyrardowie, znajdując prace w fabryce włókienniczej. Ojciec był tkaczem. Matka zmarła, gdy miał 8 lat. Musiał pomagać wtedy ojcu w obowiązkach domowych oraz opiekować się młodszą siostrą. Matka z dzieckiem. Zdjęcie w Gabinecie Pisarza w domu przy ulicy Narutowicza 34 w Żyrardowie.

6. Podstawy edukacji zdobył uczęszczając do ochronki, a następnie do elementarnej, trzyletniej szkoły fabrycznej. Zdobywanie wiedzy stało się jego pasją do tego stopnia, że zakradł się do biblioteki nauczycielskiej i czytał wszystko, co wpadło mu do ręki. W dwunastym roku życia poszedł do pracy w fabryce. Rekomendacjom swojego nauczyciela zawdzięczał zatrudnienie w kantorze tkalni, gdzie przez 13 godzin dziennie obliczał wypłaty dla robotników i roznosił fabryczną korespondencję po oddziałach. Wyczerpująca praca fizyczna nie osłabiła jego pasji. Wszystkie zaoszczędzone kosztem jedzenia i ubrania pieniądze wydawał na książki. Postanowił, że ucząc się wieczorami i nocami, przerobi samodzielnie program gimnazjalny. Zaczął się też intensywnie uczyć języków obcych i czytać literaturę czeską. W wieku 19 lat dokonał przetłumaczenia nowelki "Jastrząb contra Hordliczka" S. Cecha, opublikowanej przez Bibliotekę Dzieł Wyborowych. Zachęcony otrzymanym honorarium w ciągu jednego miesiąca Hulka przełożył powieść "Ojciec Kondelik i narzeczony Wejwara" J.Hermana. Budynek przyzakładowego przedszkola, tzw. ,,ochronka”.

7. Widok Żyrardowa z czasów dzieciństwa pisarza. Fragment panoramy miasta z roku 1899 autorstwa Eckerta i Pfluga z Monachium znajdującej się w Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie.

8. Fragment ekspozycji biograficznej ukazującej okres młodzieńczy pisarza. Gabinet Pisarza Pawła Hulki – Laskowskiego w Żyrardowie. Nie przespane noce, niedożywienie i papierosy nadwyrężyły zdrowie ambitnego młodzieńca. Kiedy wieść o jego nieprzeciętnych zdolnościach trafiły do właściciela fabryki - Karola Dittricha, ten postanowił wysłać Hulakę do swojego sanatorium pod Dreznem oraz wystąpić w roli mecenasa i zafundować Mu stypendium na odbycie studiów uniwersyteckich.

9. studenckich. Paweł Hulka- Laskowski w czasach studenckich. Po zakończeniu kuracji Hulka wybrał się w 1903 r. na uniwersytet ewangelicko-reformowany w Heidelbergu, gdzie podjął studia filozoficzne, do których dołączył później religioznawstwo i historię. Jako student wyróżniał się do tego stopnia, iż wkrótce został nazywany w kręgach uniwersyteckich "genialnym Polakiem". Niestety nawrót choroby oraz cofnięcie stypendium po opuszczeniu przez Dittricha w 1907 r. Żyrardowa, uniemożliwiły Hulce dokończenie pracy doktorskiej.

10. Zniszczone w 1915 roku budynki nowej tkalni. Stu Po powrocie do kraju w roku 1908 wraz z żoną Kazimierą, którą poślubił podczas studiów i córką Elżbietą ur. w 1906 r. zamieszkali w Grodzisku Mazowieckim. W czerwcu 1910 r. oboje zostali tam aresztowani pod zarzutem współudziału w zamachu na komendanta carskiej żandarmerii i umieszczeni na Pawiaku. Dzięki interwencji wysoko postawionych przyjaciół i wpłaconej przez rodzinę żony kaucji po kilku tygodniach zostali zwolnieni. Szykanowani nieustannie przez żandarmerię grodziską Hulkowie postanowili przeprowadzić się do Żyrardowa. Zamieszkali wówczas w willi "Wanda" przy Alei Kolejowej. Po wybuchu I wojny światowej w 1914 r. Hulkowie uznali, że mieszkanie w pobliżu torów kolejowych może być niebezpieczne. Przenieśli się w związku z tym do zwykłego, robotniczego domu przy ulicy Szkolnej (ob. Narutowicza 34). Aby jakoś utrzymać rodzinę Hulka-Laskowski otworzył biuro pisania podań do urzędów okupacyjnych. Po wyparciu z Żyrardowa Rosjan Niemcy złagodzili panujący do tych czas ucisk. Pisarz z grupą inteligencji zorganizował Klub Robotniczy w którym prowadził wykłady na uniwersytecie Robotniczym i podjął aktywną współpracę z Polską Macierzą szkolną oraz Towarzystwem "Samokształcenie". Objeżdżając ze swoimi prelekcjami okoliczne wsie, niósł nie tylko wiedzę, ale także nadzieję na odzyskanie niepodległości. Przyniosło ją zakończenie w 1918 r. wojny.

11. Robotniczy dom przy ulicy Narutowicza 34 w którym pisarz zamieszkał w 1914 roku. Na ścianie budynku znajduje się pamiątkowa tablica. Mieszkanie Pawła Hulki –Laskowskiego zostało zamienione na muzeum. studenckich.

12. Zakłady Żyrardowskie około roku 1925. W 1920 r. Hulkowie wyjeżdżają na blisko rok od Pragi, gdzie pisarz obejmuje stanowisko referenta prasowego przy poselstwie polskim. Po powrocie do Żyrardowa oddaje się swojej ulubionej pracy. Nawiązuje współpracę z szeregiem redakcji pism ewangelickich i prasy ateistycznej, która nie jest zbyt popłatna. Wraz z żoną Kazimierą podejmuje nieudaną z powodów finansowych próbę wydawania niezależnego tygodnika "Echo Żyrardowskie". Po bezskutecznych poszukiwaniach stałej pracy w Warszawie, Hulka zmuszony jest w 1924 r. dojeżdżać do Łodzi do wydawnictwa "Kompas". Jednak wybuch kryzysu gospodarczego, dotykającego również wydawnictwa powoduje, że pisarz zmuszony zostaje do szukania innych źródeł zarobków. Zajmuje się wtedy tłumaczeniem dokumentów handlowych i redagowaniem tekstów sprawozdań spółek i firm. W tym samym czasie odbudowywane ze zniszczeń wojennych zakłady Żyrardowskie, przechodzą wskutek ministerialnych machinacji w ręce francuskiego konsorcjum Marcela Boussaca. Jego celowa rabunkowa gospodarka doprowadza Żyrardów do skrajnej nędzy spowodowanej masowym bezrobociem. Dyrekcja Zakładów Żyrardowskich próbuje podporządkować sobie władzę miasta, szantażując je żądaniem opłat za będące własnością fabryki obiekty socjalne. Stu

13. Wnętrze gabinetu pisarza w mieszkaniu przy ulicy Narutowicza 34. Zachowano klimat mieszkania z okresu międzywojennego. studenckich.

14. Fragment ekspozycji ukazującej działalność społecznikowską Pawła Hulki – Laskowskiego. Hulka-Laskowski podejmuje odważną kampanię prasową. Obnaża brutalne metody działania konsorcjum, wyzysk robotników i nadużycia finansowe. Kiedy odmawia przyjęcia 10000 zł. łapówki i możliwości wyjazdu do dowolnego kraju w zamian za milczenie, zaczynają się szykany polegające na groźbach usunięcia z fabrycznego mieszkania, powodowaniu bojkotowania przekładów niepokornego literata przez pewne wydawnictwa. Towarzyszy temu zaaranżowana kontrkampania prasowa. Hulce zarzuca się buntowanie robotników, szkodzenie gospodarce narodowej, polskiej racji stanu i przyjaźni polsko-francuskiej oraz obciąża Go odpowiedzialnością moralną za zabójstwo dyrektora fabryki G. Koehlera dokonane przez J. Blachowskiego - zredukowanego urzędnika. Pisarz nie ulega nagonce. Dzięki jego artykułom afera żyrardowska nabiera rozgłosu. Do sejmu Rzeczpospolitej wpływa w 1927 r. współredagowany przez jego memoriał władz miejskich "Przyczyny i skutki obecnego upadku Żyrardowa". Ogłoszony w prasie, odbija się szerokim echem w całym kraju i powoduje burzliwe wystąpienia w Sejmie oraz powołanie specjalnej komisji rządowej. W 1934 r. ukazuje się książka "Mój Żyrardów" dedykowana "robotnikom żyrardowskim, towarzyszom walki i porażek z wyrazem niezłomnej wiary w ostateczne zwycięstwo", będąca jednocześnie formą oskarżenia konsorcjum francuskiego. Ośmioletnia batalia toczona przez pisarza daje wreszcie rezultaty. W wyniku podjętych przez rządy Polski i Francji mediacji Zakłady Żyrardowskie wracają w 1936 r. pod zarząd państwowy. Stu

15. Maszyna firmy ,,Continental”. To jej używał pisząc swoje artykuły o ,,aferze żyrardowskiej” oraz książki ,,Mój Żyrardów” i ,,Księżyc nad Cieszynem”. studenckich. Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie.

16. Dowód osobisty pisarza. Okres ten wywołuje u Hulki zwolennika sanacji i tolerancji - głębokie rozczarowanie do polityki ówczesnych władz, narastające po śmierci Józefa Piłsudskiego. Czuje się też poważnie zaniepokojony coraz silniejszymi przejawami skrajnego nacjonalizmu i klerykalizmu. Nietolerancji doświadczał już bowiem w latach dzieciństwa, pogardliwie nazywany przez swoich rówieśników "kalwinem". W Polsce przedwojennej Jego śmiałe polemiki i artykuły światopoglądowe powodują wybijanie okien w mieszkaniu i niepodejmowanie drukowania tego typu artykułów. Hulka ubolewa, że z powodów swojego kalwinizmu nie mógł zostać współpracownikiem największych wydawnictw, ani też zajmować znacznych stanowisk społecznych. Wyjątkiem była propozycja objęcia katedry na Wydziale Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Stu

17. Obóz jeniecki w Żyrardowie. Wrzesień 1939 r. W 1933 r. w artykułach (m. in. Niemcy bez maski, Koszulizacja Niemiec, Rasa nordycka) piętnuje faszyzm i antysemityzm.. Ośmiesza Hitlera wystawiając na widok publiczny w oknie wypożyczalni książek "Zdrój" (założoną przez córkę i żonę w 1930 r.) sensacyjne powieścidło napisane kiedyś przed obecnego Fuhrera. Rozwściecza tym miejscowych Niemców. Gdy w 1939 r. Żyrardów zostaje zajęty przez hitlerowców obawia się zadenuncjowania przez volksdeutschów. Wraz z całą ludnością Żyrardowa przeżywa dramatyczny exodus na podmiejskich polach i całą gehennę lat okupacji. Z braku innych możliwości Hulkowie utrzymują się jedynie z wypożyczalni książek "Zdrój" mocno przetrzebionej przez żandarmerię z niedozwolonych pozycji. W 1940 r. przed świętem 3 Maja zostają aresztowani jako zakładnicy na wypadek zorganizowania polskich demonstracji. W czerwcu córka pisarza Elżbieta, tylko dzięki odpowiedniemu świadectwu lekarskiemu, unika wywiezienia na roboty do Reichu. W mieszkaniu Hulki odbywa się wielogodzinna rewizja. Kończy się tym, że pisarz musi złożyć pisemne oświadczenia, że nie będzie nikomu użyczać swojego prywatnego księgozbioru. Niemcy nie mają pojęcia o antyhitlerowskich artykułach Hulki publikowanych przed wybuchem wojny i dają pisarzowi spokój. stu

18. Fragment ekspozycji biograficznej ukazującej okres okupacji oraz życie rodzinne i towarzyskie w tamtym okresie. Gabinet Pisarza Pawła Hulki – Laskowskiego w Żyrardowie. stu

19. Niemieccy żołnierze na żyrardowskim rynku. Paweł Hulka – Laskowski już na początku okupacji zaczyna pisać wspomnienia z tego okresu "Księżyca nad Cieszynem". We wrześniu 1940 r. udaje się do Karolina pod Warszawą, gdzie grono miłośników literatury zorganizowało przymierającym z głodu artystom dwutygodniowe wczasy. Przybyło na nie wiele wybitnych osobowości m. in. Karol Irzykowski, Kazimierz Junosza-Stępowski, Stefan Kisielewski. Gospodarzą tamMira Zimińska z Tadeuszem Sygietyńskim. Zjazd takiej elity musiał zostać zauważony przez gestapo, które zorganizowało obławę i zamknęło wszystkich na Pawiaku. Podobnie, jak inni Hulka-Laskowski był przesłuchiwany w Alei Szucha. Po kilku tygodniach,dzięki starania rodziny i przyjaciół został zwolniony z aresztu. Niemcy nie dają mu jednak spokoju. Najpierw próbują nakłonić pisarza do udziału w opracowaniu monografii Żyrardowa gloryfikującej znaczenie działalności niemieckiej na terenie miasta i okolic. Miało to na celu uznanie Żyrardowa jako "historycznie niemieckiego" i wcielenie go do Rzeszy. Później był naciskany, aby wykorzystał swoje czeskie pochodzenie i podpisał volkslistę, na co odpowiedział: "Trzysta lat wrośliśmy w Polskę i polskość. Czeskie pochodzenie jest tylko pochodzeniem. Czeskich przodków szanuję ... ale jestem Polak".

20. Karol Irzykowski (1873 -1944) Pisarz i przyjaciel Pawła Hulki – Laskowskiego. Ten z natury wielki humanista głęboko przeżywa dramat lat okupacji i tragedie dotykające Jego znajomych, przyjaciół i rodzinę. W 1940 r. przyjmuje pod swój dach zabiedzoną w Łodzi siostrę. W czasie jej choroby opala jej pokój swoim cennym zbiorem czasopism. Siostra umiera 28 XII 1942 r. Po powstaniu warszawskim, w październiku 1944 r. Hulka - Laskowski sprowadza do żyrardowskiego szpitala Karola Irzykowskiego, który z groźną raną uda leżał w fatalnych warunkach w szpitalu w Milanówku. Niestetyi tu nie udało się go uratować. Zmarł 2 XII 1944 r. i czasowo został pochowany na żyrardowskim cmentarzu. Potworne zbrodnie i ogrom ludzkich nieszczęść, których Hulka - Laskowski jest świadkiem, powodują u niego głęboka pogardę dla narodu panów, wyrażoną w pierwszym wydaniu Księżyca nad Cieszynem pisaniem słowa "niemiec" z małej litery.

21. Grób pisarza i jego żony na cmentarzu ewangelickim w Cieszynie Wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej nazwał "powrotem człowieka". Pisarz doczekał wreszcie należnych mu honorów. Jako pierwsza złożyła mu wizytę delegacja "kościuszkowców", składając pełne uznania wyrazy szacunku. Niedługo po tym, w marcu 1945 r. otrzymał nagrodę państwowi za "wieloletnią, żywą, uczciwą i nieskazitelnie demokratyczną działalność literacką". Pech chciał, że w ciągu kilku pierwszych miesięcy 1945 r. leżał chory na zapalenie woreczka żółciowego, co wpłynęło na dalsze pogorszenie ogólnego stanu zdrowia. Jego przyjaciele czynili starania, aby umożliwić choremu pobyt na Śląsku Cieszyńskim, za którym ogromnie tęsknił.W tym samym czasie odwiedził osobiście dom Hulki-Laskowskiego ówczesny minister spraw zagranicznych, dobry znajomy pisarza Wincenty Rzymowski, zlecając Mu ważną misję państwową związaną z wytyczaniem spornej granicy polsko-czeskiej na Zaolziu. Osłabiony chorobą, pełen obaw i zarazem radości wyjechał w Cieszyńskie. Zmarł niespodziewaniena wylew krwi do mózgu 29 X 1946 r. W manifestacyjnym pogrzebie Pawła Hulki-Laskowskiego uczestniczyło około siedmiu tysięcy osób wraz z oficjalną delegacją z Żyrardowa. Grób pisarza znajduje się na cmentarzu ewangelickim w Cieszynie. Tam tez spoczywa, zmarła w 1976 roku jego żona Kazimiera.

22. Oryginalne listy pisarza oraz Jego pióro. Gabinet Pisarza Pawła Hulki – Laskowskiego w Żyrardowie. Pisarz pozostawił po sobie ponad trzytysięczny księgozbiór oraz bogate archiwum prasowe. Wiele propozycji przysyłali Mu z osobistymi dedykacjami sami autorzy. W zbiorach pisarza zachowały się 92 takie autografy, obejmujące alfabetycznie 61 nazwisk, od Janusza Andrzejewskiego do Juliana Żuławskiego. Hulka prowadził też bardzo rozległa korespondencję z C. Lombroso, L. Tołstojem, Z. Nałkowską, K. Irzykowskim, J. Parandowskim, J. Kandem-Bandrowskim, E. Zegadłowiczem i wieloma innymi wybitnymi przedstawicielami świata kultury, sztuki i polityki. Dzięki swojej uznanej pozycji i popularności zaliczał się do ówczesnej elity krytyczno-literackiej.

23. Paweł Hulka – Laskowski znany jest głównie z książek ,,Mój Żyrardów” oraz ,,Księżyc nad Cieszynem” Napisał jeszcze powieść o życiu ewangelików "Porucznik Reiger" (1927) oraz niedokończone dzieło o Katullusie. Ważna jest też antologia"Pięć wieków herezji" (1939), do której materiały zbierał przez kilka lat. • Napisał książkę o ucisku narodowościowym ludności Polskiej na Zaolziu "Śląsk za Olzą"(1938) oraz obszerną książkę o Czechach. Niestety jej rękopis, przechowywany ze względów bezpieczeństwa spłonął podczas powstania w 1944 r. O wieli bogatszy jest Jego dorobek translatorski. Hulka tłumaczył z angielskiego, francuskiego, niemieckiego, czeskiego i rosyjskiego. Dzięki Jego przekładom czytelnicy polscy mogli poznać "Przygody dobrego wojaka Szwejka" - J. Haska. Trylogię: "Hardubal", "Meteor" i "Zwyczajne życie" - K. Capka, "Babunię" - B. Niemcowej, "Amerykę" - E. Ludwiga, "Rodzinę Thibault" - R. Martina du Gard, "Życie św. Franciszka z Asyżu" - Sabatiera, "Napoleona" - Mereżkowskiego, "Rokoko" - Bohema, "Ludzi genialnych" – Kretschmera i "Fabrykę Absolutu" - K. Capka. Tłumaczył również aktualną publicystykę europejską, w tym także serię sześciu tomików S. Stalla o wychowaniu seksualnym i świadomym macierzyństwie. Dorobek publicystyczny i krytycznoliteracki Hulki-Laskowskiego jest wprost nie do ogarnięcia. Swoje artykuły zamieszczał w przeszło 70 czasopismach, w tym miedzy innymi w Wiadomościach Literackich, Tygodniku Ilustrowanym, Gazecie Polskiej, Polsce Zbrojnej, Czarno na Białym, Wolnomyślicielu, Bluszczu, Sygnałach, Ilustrowanej Republice, Nowym Dzienniku, Ilustrowanym Kurierze Codziennym i szeregu pism ewangelickich. Pisywał też do pism zagranicznych SlarischeRundschau, SlovenskyPřehled i L`Europe Centrale. W okresie powojennym współpracował z katowicką Trybuną Robotniczą, Odrodzeniem, Warszawą i Głosem Żyrardowa.

24. Pamiątkowa tablica na ścianie budynku przy ulicy Narutowicza 34. Dla mieszkańców naszego miasta Paweł Hulki- Laskowski pozostanie na zawsze niekwestionowanym najwybitniejszym żyrardowianinem. Dowodami pamięci i szacunku było nazwanie Jego imieniem jednej z ulic, umieszczenie w 1966 r. tablicy pamiątkowej na domu przy ulicy Narutowicza 34, w którym mieszkał i tworzył, a gdzie została otwarta filia Muzeum Okręgowego w Żyrardowie - Gabinet Pisarza. Jego imię nosi także Miejska Biblioteka Publiczna i Ośrodek Badania Kultury Miasta TPŻ. W 1996 r., w 50 rocznicę śmierci pisarza i 80 lecie uzyskania przez Żyrardów praw miejskich Rada miejska uhonorowała Pawła Hulkę-Laskowskiego bezprecedensowym, zaszczytnym tytułem "Zasłużonego dla Miasta Żyrardowa".

25. Gabinet Pisarza Pawła Hulki – Laskowskiego. Oddział Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie. Decyzją Rady Miejskiej Żyrardowa rok 2001 uchwalony został Rokiem Pawła Hulki-Laskowskiego. Powołany został Komitet Organizacyjny Obchodów Roku Pawła Hulki-Laskowskiego, w skład którego weszli przedstawiciele świata kultury i nauki oraz Rodziny Pisarza. Komitet opracował całoroczny, wielowątkowy i wielce interesujący program, który przybliżył postać i działalność wybitnego żyrardowianina. Spośród najważniejszych przedsięwzięć zorganizowanych zgodnie z przyjętym programem należy wymienić: sesję naukową z udziałem znawców biografii i twórczości Pisarza, "Dzień Kultury Czeskiej", wydanie reprintu książki "Mój Żyrardów", wystawę przygotowaną przez Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie zatytułowaną "Paweł Hulka-Laskowski 1881-1946. Pisarz z żyrardowskim rodowodem".

26. Gabinet Pisarza jest atrakcją turystyczną na szlaku ,,Spacer po XIX wiecznej osadzie fabrycznej” o czym informuje specjalna tablica.

27. BIBLIOGRAFIA Paweł Hulka – Laskowski ,,Mój Żyrardów” Biuro Wydawnictwa HWIU ,,Libra”. Warszawa 1981. Krzysztof Zwoliński ,,Zakłady Żyrardowskie w latach 1885 -1915” Książka i Wiedza. Warszawa 1979. ,,Muzeum w Żyrardowie 1961 -1996” pod redakcją Jerzego Naziębły. Muzeum Okręgowe w Żyrardowie. Żyrardów 1996. ,,Żyrardów i okolice w okresie wojny i okupacji 1939 – 1945” pod redakcją Bogusława Nietrzebki. Muzeum Okręgowe w Żyrardowie. Żyrardów 2009. ,,Mały Słownik Pisarzy Polskich. Część II” pod redakcją Włodzimierza Maciąga. Książka i Wiedza. Warszawa 1981. • ,,Paweł Hulka Laskowski 1881-1946. Pisarz z żyrardowskim rodowodem” pod redakcją Bogusława Nietrzebki • Muzeum Mazowsza Zachodniego. Żyrardów2002.

28. Dziękuję za obejrzenie mojej prezentacji!