Cahit CENGİZHAN Marmara Üniversitesi

1. İSTANBUL ANADOLU YAKASI İLKÖĞRETİM OKULLARINDAKİ BİLGİSAYAR LABARATUARLARININ YERLEŞİM PLANLARI VE ERGONOMİK KRİTERLER AÇISINDAN İNCELENMESİ Cahit CENGİZHAN Marmara Üniversitesi

2. Türkiye'de, yaşları 6-14 arasında değişen 10 milyonu aşkın öğrenciye eğitim veren 35.168 ilköğretim okulu bulunmaktadır. • M.E.B. - Dünya Bankası'nın sağladığı kredi desteğiyle, ülke çapındaki 2.802 ilköğretim okuluna 3.188 adet bilgisayar odası kurulmuştur. cahit@marmara.edu.tr

3. Hedef, 11.000 ilköğretim okuluna en az bir bilgisayar odası kurulmasıdır. • 2005’e kadar 5.100 ilköğretim okuluna 6.800 adet bilgisayar odasının kurulması amaçlanmaktadır. cahit@marmara.edu.tr

4. Öğretme ortamlarına teknolojinin girmesiyle birlikte daha da karmaşıklaşacak ortamların, bazı kriterler göz önüne alınarak düzenlenmesi hem eğitim-öğretimden alınan verimi arttıracak hem de amaçlanan hedeflere ulaşmada kolaylık sağlayacaktır. cahit@marmara.edu.tr

5. Bilgisayar destekli bir öğretimin veya bilgisayar okur yazarlığının etkin bir şekilde yaygınlaştırılarak kullanıma sunulması, öncelikle bilgisayar laboratuar /odalarının ergonomik koşullar dikkate alınarak düzenlenmesi ile mümkün olacaktır. cahit@marmara.edu.tr

6. Mekan Performans Öğeleri Teknik • Aydınlatma • Akustik • Sağlık • Dayanıklılık • Strüktüel bütünlük • Yangın Güvenlik İşlevsel • Etkinlik • Verimlilik • İş akışı • Organizasyon Davranışsal • Mahremiyet • Alansallık • Sosyal etkileşim • Yoğunluk Mekan Performans Öğeleri(Demirkan, 1995, s420) cahit@marmara.edu.tr

7. Boyut ve hacimler, Çalışma masası, Oturma yeri, Aydınlatma, Renklendirme, İklimlendirme, Gürültü Genel olarak eğitim ortamlarının düzenlenmesine ilişkin teknik kurallar; şeklinde sınıflandırılabilir. cahit@marmara.edu.tr

8. Boyut ve Hacim 24 kişilik grupları için sınıf alan ölçüleri • Alan: öğrenci başına 2 m2 • Hava hacmi: öğrenci başına 4 m3 • Derslik yüksekliği:3-3,60m • Derslik uzunluğu: 9m • Pencere yüzeyi taban alanı: 1/5 olarak belirlenmiştir. (Akgül ve Yıldırım, 1995,s431) cahit@marmara.edu.tr

9.  Öğretmen                         Klasik Yerleşim U Sırlı Yerleşim Çokgen Küme Yerleşimi  Öğretmen  Öğretmen            Yerleşim cahit@marmara.edu.tr

10. Çalışma Masası ve Sandalye cahit@marmara.edu.tr

11. ilkokullarda sıratasarım ölçüleri Akın ve Sağır (1998, s73) cahit@marmara.edu.tr

12. Aydınlatma • Eğitim ortamlarında aydınlatma şiddeti 300-500 lüks olarak kabul edilmektedir. • Aydınlatma şiddetinin üst sınırını belirleyen büyüklük ekranın (özellikleri) kendisidir. • Ekran başı çalışma ortamının aşırı aydınlatılması ekranda görsel algılamayı zorlaştırır. • Alt sınır ise görme keskinliğine bağlıdır. • Pencereden gelen ışık jaluzi, perde vb. engellenmeli, yapay aydınlatma yapılmalıdır. cahit@marmara.edu.tr

13. Renklendirme • Eğitim ortamları için genellikle açık renk tonları tercih edilmelidir. Beyaz, şampanya, vb açık renkler yanında pastel tonlardaki renkler de tercih edilebilir. • Ancak yapılan araştırmalarda ve gözlemlerimizde okullarımızda kirlenmeyi azaltmak üzere, yerden 80-120cm arasında koyu bir renkle boyanmakta, bunun üstü açık renk boyanmaktadır. cahit@marmara.edu.tr

14. İklimlendireme • Eğitim ortamlarında ısı ve nem çalışma performansını etkilemektedir. • Laboratuar ortamında önerilen • sıcaklık: 19,4-22,8 oC, • bağıl nem: %30-%70, • hava hareketi: 150-510 mm/sn arasında olmalıdır. (Akgül ve Yıldırım, 1995, s 431). • Laboratuar, derse ara verildiğinde havalandırılmalı, öğrencilerin bol oksijenli ortamda çalışmaları sağlanmalıdır. cahit@marmara.edu.tr

15. Gürültü • Eğitim ortamının fazla gürültülü olması öğretmen ve öğrenciler arasındaki iletişim süreçlerini olumsuz etkileyecektir. • Eğitim ortamları için önerilen gürültü düzeyi 30dB ile sınırlandırılmıştır. • Gürültü kaynakları dışarıda ise kapı, pencere, duvar yalıtımı yapılarak, içeride ise cihaz ve araçlara (soğutucu fanlar, regülatör, klima vb.) gerekli bakımlar yapılarak azaltılmalıdır. cahit@marmara.edu.tr

16. Güvenlik • Eğitim ortamlarında öğrencilerin bir kaza yada yaralanmaya maruz kalmaması için güvenlik tedbirleri de alınmalıdır. • Fizik, kimya laboratuarlarında olduğu gibi bilgisayar laboratuarlarında da bu güvenlik kuralları öncelikle anlatılmalı ve uyarıcı levha ve işaretler ile belirtilmelidir. • Uyarı levhaları ile fişlerin çekilmemesi, prizlere yabancı madde sokulmaması, ekran ve klavye üzerine sıvı dökülmemesi, vb uyarı işaretleri ile laboratuar kullanım kurallarının yazılı olduğu bir panonun bulunması da faydalı olacaktır. cahit@marmara.edu.tr

17. Amaç • Eğitim ortamlarında ergonomik düzenlemeler yapılması, ortamlarının kalitesini, dolayısı ile verimi arttıracak, öğretmen ve öğrencilerin “insancıllaştırılmış” bir ortamda öğrenme yaşantıları geçirmelerini ve kalıcı öğrenmelerden, deneyim kazanmalarını kolaylaştıracaktır. • Okullarımızda kurulacak, bilgisayar laboratuarlarının yukarıda da kısaca bahsedilen bu faktörlere göre düzenlenmesi, kurulu bulunanların ise gözden geçirilmesi ile olumlu çalışma koşulları sağlanacaktır. cahit@marmara.edu.tr

18. Amaç • Bu temel düşünce ile bilgisayar laboratuarlarının ergonomik kurallara uygunluk açısında incelenmesi bu çalışmanın temel amacını oluşturmaktadır. • Bu amaçla araştırma aşağıdaki sorulara yanıt aramaktadır. • Oturma düzeni ve yerleşim planı ergonomik faktörler göz önüne alınarak düzenlenmiş midir? • Aydınlatma ve pencere düzenlemesi ergonomik kurallara uygun mudur? • Çalışma masaları ve oturma yerleri ergonomik kriterlerle uygunluk göstermekte midir? • Güvenlik önlemleri belirlenmiş, uyarı işaret ve levhaları bulunmakta mıdır? cahit@marmara.edu.tr

19. Yöntem Araştırmada İstanbul ili Kadıköy, Üsküdar ve Ümraniye ilçelerinde, bilgisayar laboratuarı bulunan, 10’u (%42’si) özel, 14’ü (%58’i) devlet, 24 ilköğretim okulundaki 33 bilgisayar laboratuarı incelenmiştir. cahit@marmara.edu.tr

20. Bulgular ve YorumOturma Düzeni ve Yerleşim • Araştırmaya katılan okullarda bulunan lâboratuarların oturma düzenleri genellikle sıralı düzendedir. • Sınıf mevcutlarının fazla olması klasik yerleşimi arttırmaktadır. • Görüşmeler sonucunda; laboratuar düzenleme kararları idareciler, teknik servis elemanları ve en son olarak da öğretmenler tarafından verildiği belirlenmiştir. cahit@marmara.edu.tr

21. Bulgular ve YorumAydınlatma • Araştırmaya katılan okulların laboratuarları büyük oranda 30 (%90,9) florasan lamba ile aydınlatılmaktadır. • Güneş ışığına en yakın ışığı sağlayan bu lambaların seçimi yerindedir. Ancak bu lambalar armatürsüz kullanılmışlardır. cahit@marmara.edu.tr

22. Bulgular ve YorumPencerelerde Koruyucu Perde - Anahtar • Araştırma kapsamında incelenen okul laboratuarların çoğunda olumlu bir durum olarak, pencereden gelen ışık perde, jaluzi v.b. araçlarla azaltılmış ve doğrudan ortama girmesi engellenmiş olduğu görülmüştür. cahit@marmara.edu.tr

23. Bulgular ve YorumOturma Yeri Özellikleri Çalışma masaların sağlam, titreşim ve sallanmaya dayanıklı oldukları, üst yüzey ölçülerinin ve altında yeterli bacak boşluğu bulunduğu gözlenmiştir. Öğrencilerin ders süresi boyunca, sırt ve kol dayanakları olmayan taburelerde oturmak zorunda olmaları, ileriki yaşlarda ortaya çıkacak oturma bozukluklarına neden olabileceği düşünülmelidir. cahit@marmara.edu.tr

24. Bulgular ve YorumGüvenlik Okullar elektrik tesisatları büyük çoğunlukla öğrencilerin erişemeyeceği şekilde kanal veya boru içinden yapıldığı görülmektedir. Kullanım talimatları ve uyarı levhalarının çoğunlukla bulunmadığı, hatırlatıcı bilgilerin asıldığı gözlenmiştir. cahit@marmara.edu.tr

25. Sonuç ve Öneriler • Bilgisayar laboratuarlarında öğretmen kontrolünü sağlamak üzere U düzen tercih edilebilir. Düzenleme amaca ve yaş grubuna uygun yapılmalıdır. • Aydınlatma güneş ışığına en yakın ışık sağlayan lambalar ile armatürler kullanılarak yapılmalı, ışıma ve keskin gölgeler önlenmelidir. • Pencereler den gelen fazla ışık koruyucular (perde, jaluzi vb.) ile engellenmelidir. • Pencere tarafı ayrı bir anahtar ile çalışmalıdır. cahit@marmara.edu.tr

26. Sonuç ve Öneriler • Çalışma masaların sağlam, titreşim ve sallanmaya dayanıklı oldukları görülmüştür. Çalışma ortamı olarak masalarda, üst yüzey ölçülerinin ekran, klavye, fare vb. için yeterli olduğu, alt kısımda ise yeterli bacak boşluğu bulunduğu gözlenmiştir. • ideal olarak belirlenmiş çalışma yeri ölçüleri, 9-10 yaş öğrencileri için yüksekliği yaklaşık 10 cm kısaltılarak kullanılabilir. Ayak dayama yerleri ise 10-20 cm tahta bloklar yada ızgara destekler konarak ayarlanabilir. cahit@marmara.edu.tr

27. Sonuç ve Öneriler • Oturma yerleri incelendiğinde, yükseklik ayarının genelde bulunduğu, ancak sırt ve kol desteklerinin bulunmadığı görülmüştür. • Oturma yerlerinin yükseklik ayarları yapılabilmeli, sırt ve kollar için dayama destekleri bulunmalıdır. • Laboratuar duvarları açık renk yada pastel tonlarda boyanmalı, renkler ışığı yansıtmayacak şekilde mat, göz almayacak tonlardan seçilmelidir. cahit@marmara.edu.tr

28. Sonuç ve Öneriler • Bilgisayar laboratuarlar ders arasında mutlaka havalandırılmalıdır. • İmkanlar ölçüsünde ortam ısı ve nem oranları sabit tutulmalı, klima cihazları kullanılmalıdır. • 30dB’den daha fazla gürültü oluşturan kaynaklar belirlenerek azaltıcı tedbirler alınmalıdır. cahit@marmara.edu.tr

29. Sonuç ve Öneriler • Elektrik tesisatı ve sigortalar, açıkta bırakılmamalı, panel, tablo, kanal, boru vb. korumaya alınmalıdır. • Gerekli uyarı işaretleri priz, kanal ve panolar üzerine konarak hayati tehlike bulunduğu belirtilmelidir. • Araçlar için anlaşılır kullanım talimatları hazırlanmalı, uyarı levhaları ile birlikte uygun yerlere asılmalıdır. cahit@marmara.edu.tr

30. Soru ve Öneriler İlginiz için teşekkür ederim. Soru ve önerilerinizi cahit@marmara.edu.tr adresine iletebilirsiniz. Cahit CENGİZHAN cahit@marmara.edu.tr