VADELİ İŞLEM PİYASALARI

1. VADELİ İŞLEM PİYASALARI DERS: SERMAYE PİYASALARI HAZIRLAYAN: GÖZDE SEREZLİ ÖĞRETİM ÜYESİ: YRD. DOÇ. DR. SERDAR ÖGEL

2. VADELİ İŞLEM PİYASALARI (TÜREV PİYASALAR) • PİYASA NEDİR? • Gerçekleştirilen alım satım işlemi sonucunda el değiştiren kıymetlerin vadesine bağlı olarak piyasalar spot ve vadeli olarak ikiye ayrılır. Piyasa, aklımıza gelen tanımıyla faiz, döviz, finansal göstergeler, sermaye piyasası araçları gibi mali araçlar ile çeşitli mal ve hizmetlerin alım satımının yapıldığı fiziki veya sanal mekanlardır.

3. Spot(cari) piyasalar; döviz, pamuk, buğday vb malların alınıp satıldığı, para ve mal takasının aynı anda veya birkaç gün içerisinde yapıldığı piyasalardır. • Spot piyasalarda oluşan fiyatlar anlıktır ve sürekli değişir. O an geçerli fiyattan gerçek bir ürün alınıp satılmaktadır • Spot piyasalarda işlemler iki taraf arasında yapılır. • Aleyhte fiyat değişimleri riskine karşı korunma ihtiyacı hisseden taraflar vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerine yönelmişlerdir.

4. Vadeli işlem piyasaları; anlaşmanın bugünden yapıldığı ve yükümlülüklerin gelecek bir vadede yerine getirildiği piyasalardır. Yani mal ve paranın takası ileri bir tarihte gerçekleşir. • Bu piyasalarda taraflar, kalitesi, miktarı, vadesi, teslim yeri belirlenmiş standart bir varlığı almak yada teslim etmek için anlaşırlar. Tek değişken unsur fiyattır.

5. Vadeli işlem piyasalarında alıcı ve satıcının muhatabı takas kurumudur ve işlemler için bu kuruma teminat yatırmak zorunludur. • Bu piyasalarda işleme konu olan sözleşmeler de vadeli işlem sözleşmesi olarak anılmaktadır.

6. VADELİ İŞLEM PİYASALARININ TARİHÇESİ • İlk vadeli işlemlerin başlangıcı 1800’lü yıllar olarak kabul edilmektedir. Chicago kentinde tüccar ve üreticilerin fiyat dalgalanmalarına çözüm arayışları ile başlayan, ilk kayıtlı geleceğe yönelik sözleşme, 13 Mart 1851 yılında 3.000 kile mısır üzerine Haziran ayı Chicago teslimi olarak yapıldı. • Tam olarak ihtiyaca cevap vermeyen bu sözleşmenin ardından1848 yılında Chicago Board of Trade’i(CBOT) kurdular ve borsanın garantör olması kararlaştırıldı.

7. 1970’li yıllara kadar Amerika’da sadece tarımsal ürünler vadeli işlem sözleşmelerinde işlem gördü. 1972 yılında BrettonWoods sisteminin terk edilmesiyle döviz kurları ve faiz oranlarındaki değişim nedeniyle oluşan riskten korunmak için vadeli işlem sözleşmeleri finansal araçlara da uygulanmaya başlandı(1973 kurlar üzerine ilk sözleşme). • Türkiye’de ise ilk özel borsa kuruluşu olan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş (VOBAŞ), 19.10.2001 de kuruldu ve 2005 yılında İzmir’de faaliyete geçmiştir.

8. İLGİLİ TANIMLAR Dayanak Varlık: Tarafların alıp sattığı vadeli işlem sözleşmelerinin hangi varlıkla ilgili olduğunun ifadesidir (faiz, hisse senedi endeksi, döviz, v.b.).Uzun Pozisyon: Alım İşlemi (Vadeli işlem sözleşmesinde uzun taraf, dayanak malı, sözleşmede belirtilen fiyat üzerinden teslim alma hak ve yükümlülüğüne sahip olan taraftır).Kısa Pozisyon: Satış İşlemi (Vadeli işlem sözleşmesinde kısa taraf dayanak varlığı, sözleşmede belirtilen fiyat üzerinden teslim etmekle yükümlü olan taraftır).

9. Açık Pozisyon: Bir sözleşmede, ters işlemle kapatılmamış uzun veya kısa pozisyon sayısıdır. (her uzun pozisyon karşısında bir kısa pozisyon olduğundan, uzun veya kısa pozisyonların birini hesaba katmak yeterli olmaktadır).Başlangıç Teminatı: Bir vadeli işlem sözleşmesi pozisyonu alındığında veya alınmadan önce, pozisyon için takas merkezine yatırılması gereken teminattır.Sürdürme Teminatı: Sürdürme teminatı başlangıç teminatının % 75’idir. Pozisyonun Kapatılması (Ters İşlem): Önceden açılmış uzun veya kısa pozisyonun aynı miktarda ters pozisyon alınmak suretiyle kapatılmasıdır. Bir başka deyişle, müşterinin aldığı sözleşme kadar satması veya sattığı sözleşme kadar almasıdır.

10. Vadeli İşlemlerin Dünyadaki Yeri Ve Dayanak Varlıklar Dünyada sözleşmeleri yapılan türev araçların dayanak varlıkları: • Tarım( emtia endeksi, baklagil ve yağlı tohumlar, bitkiler, orman, mandıra, çiftlik hayvanları, arpa, kakao, pamuk vs), • Enerji(ham petrol, doğalgaz, kömür elektrik vs.), • Hisse endeksleri (ABD endeksleri,uluslararası endeksler), • FX (Euro FX, Euro FX Vadeli,Kanada Doları Futures vs) • Faiz oranları • Madenler (altın, bakır, gümüş, platin vs) • Hava durumu (Chicago HDD aylık vadeli futures ve opsiyon sözleşmeleri). • Demir dışı metaller (demir cevheri) • Navlun • Çevre (kükürt, bölgesel sera gazı )

11. Dünyada Türev Araçların İşlem Gördüğü Borsalar

12. ÜLKEMİZDE BULUNAN VOB’TA PİYASALAR Borsada dört ayrı piyasa mevcuttur: • 1-Hisse Senedi • 2-Döviz • 3-Faiz • 4-Emtia+ Hisse senedi piyasasında; hisse senedi endekslerine ve hisse senetlerine dayalı, Döviz piyasasında; yabancı paralara dayalı, Faiz piyasasında; hazine bonosu, devlet tahvili veya diğer kısa veya uzun vadeli faiz oranlarına dayalı, Emtia+ piyasasında ise sayılanların dışında kalan emtia ve diğer dayanak varlıklara dayalı vadeli işlem sözleşmelerinde işlem yapılabilir.

13. Türev Araçları Hangi Amaçlarla Kullanılabilir? • Bu araçlar; korunma(risk sıfırlayıcıları), spekülasyon ve arbitraj amaçlı kullanılabilir. • Korunma uzun pozisyonlu(alım), kısa pozisyonlu(satım) ve çapraz korunma olarak üç şekilde yapılabilir. • Vadeli işlem piyasalarının en önemli kullanım amacı yatırımcıyı fiyat değişimi riskinden korumaktır.

14. Yatırımcı, vadeli işlem sözleşmesi satarak söz konusu ürüne sahip olmadığı halde, örneğin ürünü henüz tarladayken , sözleşmeye konu olan ürünün spot fiyatında gelecekte meydana gelebilecek düşmeye karşı korunabilmektedir. Bu tip korunmaya açığa korunma denilmektedir.(kısa kor.). • Örneğin; pamuğa dayalı üretim yapan bir tekstil firması, pamuğa dayalı vadeli işlem sözleşmesi satın alarak ürünün spot fiyatında gelecekte olabilecek yükselmeye karşı korunabilmektedir .Bu tip korunmaya uzun korunma denilmektedir. • Çapraz korunma, spot piyasada sahip olduğumuz pozisyonun aynısını vadeli piyasalarda bazen bulamayabiliriz.bu durumda çapraz korunma kullanılır.

15. Türev Araçları Hangi Amaçlarla Kullanılabilir? • Vadeli işleme konu ürünün vadeli işlem fiyatı ile spot piyasa fiyatı arasındaki farka “baz” denir. • Spot fiyat ile vadeli fiyat arasındaki fiyat farkının artması veya azalması riskine baz riski diyoruz. • Baz riski= spot fiyat- vadeli fiyat

16. Spekülatif Amaçlı İşlemler • Spekülatörler genellikle korunmak isteyenlerin yok etmek istedikleri riskleri, kar fırsatı görerek zarar etme pahasına üstlenirler. • Spekülatörlerin olmadığı piyasalarda üreticiler ellerindeki ürünleri mümkün olan en yüksek fiyattan satmak isterken, alıcılar mümkün olan en düşük fiyattan almak isteyecekleri için orta bir fiyat seviyesinde buluşmaları çok zor olacaktır. • Spekülatörler bir nevi gerçek alıcı ve satıcılar arasında arabulucu gibidirler. 

17. Korunma amacı taşımayan işlemler spekülatif işlemler olarak kabul edilir.  • Spekülatörler için fiyatların seviyesinin ne olduğu değil hangi yönde hareket ettiği önemlidir. • Bu nedenle spekülatörler beklentileri alıp satarlar. • Örneğin spekülatörler, bir dövizin değer kazanacağını düşünerek, bugünden vadeli olarak satın alıp, vade sonunda satarak kar elde etmeye çalışır. • Spekülatörlerin tahminlerinin gerçekleşmemesi durumunda zarar söz konusu olur.

18. Arbitraj Amaçlı İşlemler • Arbitraj; bir ürün aynı anda farklı piyasalarda farklı fiyatlardan işlem görüyorsa, eş zamanlı olarak düşük fiyattaki piyasadan alınıp yüksek fiyattaki piyasada satma işlemidir. • Örneğin, bir mal coğrafi olarak farklı yerlerde farklı iki fiyattan işlem görüyorsa arbitrajcı hemen ucuz olan yerden alır, pahalı olan yerde satar ve böylece risksiz kar elde eder. • Arbitrajcıların varlığı piyasaların birbirleriyle uyumlu ve dengeli hareket etmesine ve doğru fiyat oluşumuna katkı sağlar.

19. VADELİ İŞLEM PİYASALARININ TEMEL FONKSİYONU İki temel fonksiyonu vardır. Bunlar ; risk yönetimi ve geleceğe yönelik fiyat keşfi. • Risk yönetimi: vadeli işlem piyasaları tarafların riske karşı korunmaları ve risklerini yönetebilmelerine imkan sağlar. • Geleceğe yönelik fiyat keşfi: geleneksel piyasalarda fiyatlar anlık değişmeler yaşar ve on dakika sonra fiyatların ne olacağını kestirmek mümkün değildir. Ama spot piyasadaki fiyatlar gelecek fiyatların hesaplanmasında referans oluşturur.

20. 2012 yılı işlem hacminin TL cinsinden aylık gelişimi2012 yılında TL cinsinden toplam işlem hacmi, 2011 yılına göre %8 azalarak 439.799.289.264 TL den 403.932.738.475 TL’ye gerilemiş.

21. 2012 yılı işlem hacmi 2011 yılının işlem hacminin 0,92 katına ulaşmıştır. (VOB verilerinden yararlanılmıştır)

22. 2012 yılı TL cinsinden işlem hacminin en büyük kısmını %93 ile endex sözleşmeleri oluşturmuştur.

23. Vadeli işlemler dünyada kullanılan terminolojiye göre türev araçlar olarak ifade edilmektedir. Türev araçlar ise: • Alivre İşlem Sözleşmeleri (forward) • Vadeli İşlem Sözleşmeleri (futures) • Opsiyon Sözleşmeleri • Takas Sözleşmeleri (swaps)

24. Değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı olan finansal araçlar türev araç olarak adlandırılmaktadır. • Öyleyse : Vadeli işlem piyasaları kavramı “türev piyasalar” ı • Vadeli işlem sözleşmeleri kavramı “futures” sözleşmelerini • Geleceğe yönelik sözleşmeler “alivre yani forward” sözleşmelerini ifade eder.

25. Alivre Sözleşmeler (Forwards)-1 • Geleceğe yönelik (Alivre) sözleşme, satıcının belli bir ürünü ileri bir tarihte, baştan anlaşılan bir fiyat üzerinden alıcıya teslim etmesini öngören sözleşmelerdir. • Sözleşmenin şartları ( fiyat, miktar, kalite, zaman ve yer) alıcı ile satıcı tarafından karşılıklı belirlenmektedir. • Alivre sözleşmeleri taraflar arasında serbestçe yapıldığı için karşılıklı bir güven gerektirir. Diğer bir ifadeyle alivre sözleşmelerde kredi riski vardır.

26. Alivre Sözleşmeler (Forwards)-2 •  Taraflardan birinin yükümlülüğünü yerine getirmeme riski, garanti altına alınmış değildir. • Alivre sözleşmelerde taraflar vade sonuna kadar pozisyonlarını kapatamazlar. Pozisyonların kapatılması sözleşmenin iptali ile mümkündür. • Alivre sözleşmeler, sözleşmede özel bir hüküm yoksa bir başkasına devredilemez. • İki taraf arasında yapılan alivre sözleşmeler diğer piyasa katılımcılarının bilgisine açık değildir.

27.  Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures)-1 • Vadeli işlem sözleşmesi esasen standart hale getirilmiş alivre sözleşmelerdir. •  İleri bir tarihte, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte ekonomik veya finansal göstergeyi, sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni veya dövizi alma veya satma yükümlülüğü getiren sözleşmedir •  Alım satıma konu mal ve finansal aracın niteliği, miktarı, süresi ve teslim yeri standart olarak tanımlanmıştır.  •  Tek değişken, alım satım sırasında oluşan fiyattır.

28. Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures)-2 • Vadeli işlem sözleşmeleri, vadeli işlem borsalarında işlem görür ve borsa takas kurumunun garantisi altındadır. • alım satım yapmak isteyen yatırımcılar sözleşme bazında belirlenmiş olan teminatları yatırmak zorundadır. • Vadeli işlem sözleşmelerinde pozisyon alan yatırımcı vade sonuna kadar beklemek zorunda değildir.

29. Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures)-3 Örneğin; • Haziran 2005’te, Borsa’da işlem gören, Ekim 2005 pamuk vadeli işlem sözleşmesinde on sözleşme alım yaptığımızı varsayalım. İşlem fiyatı 2,300 TL/Kg olsun. Bu işlemi yapan yatırımcı dilerse Ekim 2005 tarihinde son işlem gününe kadar pozisyonunu koruyabilir, dilerse vadeye kadar beklemeksizin pozisyonunu ters işlemyaparak kapatabilir. • Yatırımcı Ekim 2005 vadeli işlem sözleşmesinde, son işlem gününe kadar dilediği kadar alım satım yapabilir.

33. Opsiyonlar-1 • Opsiyon sözleşmeleri, ödemiş olduğu prime karşılık belirli bir vadede ya da vadeye kadar belirli bir varlığı, belirli bir miktarda, belirli bir fiyattan alma ya da satma hakkı veren sözleşmelerdir. • Opsiyon, satın alan tarafa herhangi bir ürünün fiyatını bugünden sabitlemek koşulu ile bu ürünü ileride bir vadede satın alma ya da satma hakkını veren bir anlaşmadır.

34. Opsiyonlar-2 • Opsiyonu satın alan taraf (uzun taraf), aldığı bu hak karşılığında satıcıya (kısa taraf) prim adı verilen tutarı ödemek zorundadır. • Dolayısıyla opsiyon sözleşmesi, alıcı taraf açısından bir hak sağlamakta, buna karşılık satıcı tarafı, bu hakkı satan taraf olarak yükümlülük altına sokmaktadır. • Opsiyonları, forward, futures ve swap gibi türev ürünlerden ayıran en önemli fark, tanınan hakkın kullanılıp kullanılmamasıdır. • Bu nedenle opsiyon yerine seçmeli veya tercihli işlem de denilebilir.

35. Opsiyonun tarafları: • Lehdar: Uzun pozisyon sahibi, • Keşideci: Kısa pozisyon sahibi, • Ters işlem: Uzun pozisyon sahibinin kısa, kısa pozisyon sahibinin uzun pozisyon almak suretiyle ilk pozisyonlarını kapatmaları.  Opsiyon türleri: • Alım opsiyonu • Satım opsiyonu

36. Alım opsiyonu: alıcısına, belli bir vadeye kadar veya vadede, opsiyona dayanak oluşturan varlığı, opsiyonu satan yatırımcıya ödediği bir prim karşılığında belli bir fiyattan alma hakkı verir. • Alım opsiyonu satan yatırımcı, alanın alma hakkını kullanmak istemesi durumunda, dayanak varlığı anlaşılan fiyat üzerinden satmakla yükümlüdür.

37. Satım opsiyonu: alıcısına dayanak varlığı satma hakkı tanımaktadır. • Satım opsiyonu satan yatırımcı ise, dayanak varlığı, satım opsiyonu alan yatırımcının talebi halinde belirli bir fiyattan satın almakla yükümlüdür.

39. Opsiyon Tipleri-1 Dünyada işlem gören iki tip opsiyon vardır; • Avrupa tipi opsiyonlar • Amerikan tipi opsiyonlar

40. Opsiyon tipleri-2 • İkisi arasındaki tek fark uzun opsiyon sahibinin haklarını kullanabileceği zaman dilimidir. •  Avrupa tipi opsiyonlarda lehdar (uzun pozisyon sahibi) hakkını (opsiyonu) sadece vade bitim tarihinde borsa tarafından belirlenen zaman diliminde kullanabilir. Ondan önce kullanamaz. • Amerikan tipi opsiyonlarda ise lehdar hakkını (opsiyonu) opsiyonun yazım tarihi ile vadesi arasındaki her hangi bir süre içinde kullanabilir.

41. Opsiyon Alım Satımında Kullanılan Kavramlar-1 • Kullanım fiyatı: Alıcının talebi halinde, opsiyon satıcısının opsiyona konu olan dayanak varlığı ne kadardan alacağını yada ne kadardan satacağını belirleyen fiyat kullanım fiyatıdır. • Organize piyasada kullanım fiyatı borsa tarafından, • Tezgahüstü piyasada ise tarafların karşılıklı olarak belirlemesi ile belli olur.

42. Opsiyon Alım Satımında Kullanılan Kavramlar-2 Opsiyon primi: elde edilecek hakkın bedelidir. • Opsiyonun fiyatıdır. • Prim opsiyon alıcısı için giderdir ve satıcıya bir gelir teşkil eder.

43. ALIM OPSİYONU İLE İLGİLİ UYGULAMA-1 A) Sözleşmeyi satın alan açısından alım opsiyonu 1. OLASILIK: Hisse senedinin fiyatının(piyasa fiyatı) 9000 TL olduğunu varsayalım. Önceden şubat ayı sonuna kadar vadeli 8000 TL işlem fiyatlı satın alım hakkı veren opsiyon sözleşmesi imzalanmıştır ve sözleşmenin primi 400 TL dir. • Bu durumda; Beko hisse senetlerini piyasa fiyatından (9000 TL) daha ucuza satın alma olanağı doğacağından (8000TL), opsiyon hakkı kullanılacaktır.

44. ALIM OPSİYONU İLE İLGİLİ UYGULAMA-2 • Çünkü yatırımcı için, 9000-8000 = 1000TL kar 400 TL prim(ödenen) …………. 600 TL net kar söz konusu olur

45. ALIM OPSİYONU İLE İLGİLİ UYGULAMA-3 II. OLASILIK: Hisse senedinin fiyatının 8400 TL olduğunu varsayalım.bu durumda opsiyon yine kullanılacaktır. • Çünkü opsiyon sahibi ödediği primi geri alacaktır. 8400- 8000 = 400 TL kar 400 TL prim (ödenen) ……………. 0 kar yada zarar olur.

46. ALIM OPSİYONU İLE İLGİLİ UYGULAMA-3 • III. OLASILIK: Hisse senedi fiyatının değişmeyip 8000 TL olarak kaldığını varsayalım. Bu durumda opsiyon kullanılmaz. Başlangıçta ödenen 400 TL prim, opsiyon sahibinin zararını oluşturur. • IV. OLASILIK: Beko hisse senedi fiyatının 7500 TL ya düştüğünü varsayalım.bu durumda piyasadan daha ucuza alım imkanı doğacaktır. Bu nedenle opsiyon kullanılmaz. Ödediği 400 TL prim kadar zarar edilir.

47. ALIM OPSİYONU İLE İLGİLİ UYGULAMA-4 B) Sözleşmeyi satan açısından alım opsiyonu 1.OLASILIK: Hisse senedinin fiyatı 9000 TL. opsiyon sahibi opsiyonu kullanacağından, satıcı, hisse senetlerini 8000 TL den satmak zorunda kalacaktır.bu durumda opsiyon satıcısı hisse başına 600 TL zarar edecektir. 9000-8000= 1000 tl zarar 400 tl prim (alınan) ………….. 600 tl net zarar

48. ALIM OPSİYONU İLE İLGİLİ UYGULAMA-5 • II. OLASILIK: Hisse senedinin piyasa fiyatının 8400 tl olduğunu varsayalım. Bu durumda da opsiyon kullanılır. Satan için herhangi bir zarar yoktur. 8400- 8000 = 400 tl zarar 400 tl prim (alınan) ………….. 0 tl kar yada zarar yok

49. ALIM OPSİYONU İLE İLGİLİ UYGULAMA-6 • III. OLASILIK: Fiyatın değişmediğini 8000 tl olduğunu varsayalım. Hisse senedi fiyatı değişmediğinde opsiyon sahibi opsiyonu kullanmayacağından, hisse başına 400 tl prim satıcının karını oluşturur. • IV. OLASILIK: Hisse senedinin cari fiyatı 7500 tl ya düştüğünü varsayalım. Opsiyon yine kullanılmaz ve 400 TL prim satıcının karını oluşturur.

50. SATIM OPSİYONU İLE İLGİLİ UYGULAMA-1 A) Sözleşmeyi alan açısından satım opsiyonu 1.OLASILIK: Hisse senedi piyasa fiyatının 9000 tl olduğunu varsayalım. Opsiyon sahibinin elinde bulunan sözleşme kendisine hisse senetlerini 8000 tl den satma imkanı vermektedir. • Bu nedenle opsiyon sahibi opsiyonu kullanmaz. Bu durumda başlangıçta ödediği 400 tl prim kadar zararı olur.