DÜNYA ÜZERİNDEKİ BASINÇ KUŞAKLARI VE RÜZGARLAR

1. DÜNYA ÜZERİNDEKİ BASINÇ KUŞAKLARI VE RÜZGARLAR

2. BASINÇ • Atmosfer Basıncı Atmosfer çeşitli gazların karışımıdır. Her madenin olduğu gibi gazların da bir ağırlığı vardır. Atmosferi oluşturan gazların yere uygulamış olduğu basınca hava  veya atmosfer basıncı denir.

3. ATMOSFER BASINCININ DERECELENDİRİLMESİ Atmosfer basıncı, yere yaptığı basınç derecesine göre üçe ayrılır.

4. 1. Normal Basınç • Normal Basınç: 45° enlemlerinde, deniz seviyesinde, 0°C sıcaklıkta, 760 mm yüksekliğindeki cıvanın yaptığı basınca eşit olan atmosfer basıncına normal basınç denir. • Bu basınç 1013 milibardır.

5. 2. Alçak Basınç (Siklon) • 1013 milibardan daha az olan basınçlara alçak basınç denir. Alçak basıncın görüldüğü yerlerde yükselici hava hareketleri vardır. • Termik ve dinamik alçak basınç merkezlerinde benzer hava hareketleri görülür. • Yani alçak basınç alanlarında hava  hareketlerinin yönü çevreden merkeze doğrudur ve buradan yükselir.

6. Dünya’nın  kendi   ekseni etrafında dönmesinden dolayı, hava hareketinin yönünde sapmalar olur. • Hava kütleleri Kuzey  Yarımküre'de sağa, Güney Yarımküre’de sola doğru sapmaktadır.

7. 3. Yüksek Basınç (Antisiklon) • 1013 mb’dan daha yüksek olan basınca yüksek basınç  denir.  Yüksek  basıncın görüldüğü yerlerde daima  alçalıcı hava hareketleri  vardır.    • Alçalan hava, yere çarparak çevreye doğru yayılır.

8. Yani yüksek basınç alanlarında hava hareketlerinin yönü merkezden çevreye doğrudur. • Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesinden dolayı, merkezden çevreye doğru olan bu hava hareketi yön değiştirir.  • Hava kütleleri Kuzey Yarımküre'de sağa,Güney Yarımküre’de sola doğru sapmaktadır.

9. SÜREKLİ BASINÇ MERKEZLERİ (BASINÇ KUŞAKLARI) • Yeryüzünde Dünya’nın şekli ve günlük  hareketi sonucunda çeşitli  basınç kuşakları oluşmuştur. • Bunlar bütün yıl varlıklarını sürdürürler.

10. A) TERMİK BASINÇ ALANLARI • Ekvatoral Alçak Basınç Alanı (Tropikal Siklon) • Ekvatoral bölge üzerinde bütün Dünya’yı kuşatan sürekli bir alçak basınç alanı uzanır. Bunun nedeni buraların devamlı ısınmasıdır. Bu basınç kuşağı kışın güneye, yazın da kuzeye doğru genişler.

11. Kutuplar Yüksek Basınç Alanı (Polar Antisiklon) • Kutuplar yıl boyunca soğuk olduklarından, buralarda sürekli bir yüksek basınç alanı oluşmuştur. • Bu basınç alanı kışın genişler, yazın da daralır. • Basınç kuşakları, Kuzey Yarım Küre’de karalar üzerinde kesintiye uğrar. Güney Yarım Küre’de ise karaların oranı çok az olduğundan basınç kuşakları daha düzenli ve süreklidir!

12. B) DİNAMİK BASINÇ ALANLARI • Ekvator Üstü Yüksek Basınç Alanı (Subtropikal Antisiklon) • Ekvatoral bölgede, ısınarak yükselen hava kütleleri üst alizeler halinde kutuplara doğru eserken, gerek Dünya’nın ekseni etrafında dönmesinden, gerekse yer çekimi ve soğumadan dolayı 30° enlemleri civarında alçalır. • Sonuçta, bu enlemlerde yüksek basınç alanı oluşur. 

13. Bu kuşak Kuzey Yarım Küre’de yaz aylarında kuzeye, kış aylarında güneye kayar.  • Alçalıcı hava hareketlerine bağlı olarak havanın ısınması ve nem miktarının düşmesi nedeniyle 30° enlemleri çevresinde çöller oluşur.

14. Kutup Altı Alçak Basınç Alanı (Subpolar Siklon) • Batı ve Kutup rüzgârları, 60° enlemleri civarında karşılaştıktan sonra yükselirler. Sonuçta bu enlemlerde alçak basınç alanı oluşur. • Kışın kara ve denizlerin farklı ısınmaları aynı enlem üzerinde farklı basınç koşullarının görülmesini sağlar. Bu nedenle kışın karalar üzerinde yüksek basınç oluşması bu basınç kuşağını kesintiye uğratır.

15. TÜRKİYE’DE ETKİLİ OLAN BASINÇ MERKEZLERİ • Türkiye farklı özellikteki basınçların etkisinde kalır. • Bu durum daha çok Türkiye’nin matematiksel konumunun sonucudur.

16. 1. Sibirya Antisiklonu • Ülkemizde doğu ve kuzeydoğudan gelen termik kökenli yüksek basınç alanıdır. • Türkiye’yi sadece kış aylarında Doğu Anadolu ve Balkanlar üzerinden sarkarak etkiler. • Az fakat etkin kar yağışı ile soğuk ve ayazın fazla olduğu hava tipini simgeler.

17. 2. Azor Antisiklonu • Ülkemizi sürekli etkileyen dinamik kökenli yüksek basınç alanıdır. • Kışın serin, yağışsız ve batı yönlü rüzgarlarla kendini belli eder. Rüzgar hızları yavaştır.

18. 3. İzlanda Siklonu • Dinamik kökenli bu alçak basınç alanı kışın etkilidir. • Ülkemize batı ve kuzeybatıdan gelir. • Hareketli hava kütlelerini getirdiği için rüzgar birkaç gün ara ile çok farklı yönlerden eser. 

19. 4. Basra Körfezi – İran Siklonu • Termik kökenli basınç alanı, yaz aylarında karaların aşırı ısınması nedeniyle oluşmuştur. • Ülkemizde güney ve güneydoğudan sokulan ve yaz aylarında etkili olan Basra Alçak Basıncı; • Aşırı çöl sıcaklarının yaşanmasına, • Yaz başlarında karaların fazla ısınması ve atmosferin üst kısımlarının daha soğuk olması nedeniyle ani, gök gürültülü, sağanak yağışlara neden olur.

20. RÜZGARLAR • Yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru olan yatay hava akımlarına rüzgâr denir. • Rüzgârın yönü, coğrafi yönlerle ifade edilir. • Rüzgâr hızı anemometre adı verilen aletle ölçülür.

21. Rüzgarların Hızını Etkileyen Faktörler • A. Basınç Farkı • Rüzgârın hızı basınç farkıyla doğru orantılıdır. • Basınç farkı çok ise rüzgâr hızlı, basınç farkı az ise rüzgâr yavaş eser. iki bölge arasındaki basınç farkının sona ermesi ile rüzgâr etkinliği kaybeder.

22. B. Basınç Merkezleri Arasındaki Uzaklık • Aynı basınç farklarına sahip, birbirinden farklı uzaklıktaki noktalar arasında rüzgârların hızı farklıdır. Birbirine yakın olan noktalar arasında, izobar yüzeylerinin eğimi fazladır ve rüzgâr hızlı eser. • Birbirine uzak olan noktalar arasında ise, izobar yüzeylerinin eğimi azdır ve rüzgâr yavaş eser.

23. C. Dünya’nın Dönüşü • Dünya’nın dönüşüne bağlı olarak rüzgârlar, düz çizgiler yerine saparak hareket ederler. • Bu sapmalar ise onlara hız kaybettirir.

24. D. Sürtünme • Engebeli arazilerde rüzgârlar çok fazla engellerle karşılaştığı için hızları azalır. • Bundan dolayı, rüzgârların hızı, sürtünmenin azaldığı düz ve açık alanlarda fazladır.

25. RÜZGAR GÜLÜ MODELİ

26. Rüzgarların Yönünü Etkileyen Faktörler • A. Basınç Merkezlerinin Konumu • Rüzgârın yönünü belirleyen, öncelikle basınç merkezlerinin konumudur. • Basınç merkezleri yer değiştirdikçe rüzgârın yönü de değişir.

27. B. Yeryüzü Şekilleri • Rüzgârlar basınç merkezleri arasında hareket ederken, yeryüzü şekillerine çarparak yön değiştirirler. • Bir bölgede rüzgârın yıl içerisinde en fazla estiği yöne hakim rüzgâr yönü denir. • Hakim rüzgâr yönü yer şekillerine göre ortaya çıkar.

28. C. Dünya’nın Dönüşü • Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucunda, rüzgârlar basınç merkezleri arasındaki en kısa yolu izleyemezler. • Rüzgârlar, Kuzey Yarım Küre’de hareket yönünün sağına, Güney Yarım Küre’de ise hareket yönünün soluna saparlar.

29. Yüksek basınç alanlarında rüzgârlar, merkezden çevreye doğru hareket ederler. • Alçak basınç alanlarında ise rüzgârlar, çevreden merkeze doğru hareket ederler.

30. RÜZGAR TÜRLERİ • 1. Sürekli (Yıllık) Rüzgarlar Dünya üzerindeki, sürekli alçak ve yüksek basınç alanları arasında esen rüzgârlardır.

31. a. Alizeler • 30° Kuzey ve 30° Güney enlemlerindeki dinamik yüksek basınç alanlarından, Ekvator’daki termik alçak basınç alanına doğru esen rüzgârlardır. • Başlangıçta sıcak ve kurudurlar. Ancak, denizler üzerinden geçerken nem kazanırlar. • Tropikal kuşaktaki karaların doğu kıyılarına bol yağış bırakırlar. Bu nedenle Doğu rüzgârları da denir.

32. Sürekli olmaları ve yönlerinin belli olması nedeniyle, yelkenli gemiler döneminde bu rüzgârlardan faydalanılmıştır. • Ekvatoral bölgede karşılaşan Alizeler, 3 - 4 km kadar yükselerek kutuplara doğru hareket ederler. Bunlara da ters alize (üst alize) adı verilir. Ters alizeler, dönenceler üzerinde alçalarak tropikal çöllerin oluşmasına neden olurlar. • Sıcak okyanus akıntılarının oluşumuna neden olurlar.

33. b. Batı Rüzgarları • 30° enlemlerindeki dinamik yüksek basınç alanlarından, 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgârlardır. • Başlangıçta sıcak ve kurudurlar. Ancak, denizler üzerinden geçerken nem kazanırlar. • Orta kuşaktaki karaların batı kıyılarına bol yağış bırakırlar. • 60° enlemleri civarında Kutup rüzgârları ile karşılaşarak cephe yağışlarına yol açarlar.

34. c. Kutup Rüzgarları • Kutuplardaki termik yüksek basınçlardan, 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgârlardır. • Soğuk ve kuru oldukları için, etkili oldukları alanlarda sıcaklığı azaltarak kar yağışlarına neden olurlar. • 60° enlemleri civarında Batı rüzgârları ile karşılaşarak cephe yağışlarına yol açarlar. • Soğuk okyanus akıntılarının oluşumuna neden olurlar.

35. 2. Devirlik (Mevsimlik) Rüzgarlar • Kıtalar ve okyanuslar arasındaki ısınma ve sıcaklık farkları sonucu meydana gelen rüzgârlardır. • Mevsimlik rüzgârların en tanınmış olanı musonlardır.

36. a. Yaz Musonu • Yaz mevsiminde karalar denizlere göre daha fazla ısınır. Bu nedenle buralarda alçak basınç alanları oluşur. • Aynı mevsimde deniz ve okyanuslar daha serin oldukları için, yüksek basınç alanı durumundadırlar. • Bunun sonucunda, deniz ve okyanuslardan kara içlerine doğru büyük bir hava akımı olur. Bu rüzgârlara yaz musonu denir.

37. Yaz musonları deniz ve okyanuslardan kaynaklandıkları için bol nem taşırlar. Bundan dolayı etkili oldukları yerlere bol yağış bırakırlar. • Görüldüğü yerler • Ön ve Güney Asya ile Hint Okyanusu arasında • Doğu Asya ile Büyük Okyanus’a bağlı denizler arasında • Kuzey Amerika ile Meksika Körfezi arasında • Batı Afrika ile Gine Körfezi arasında • Doğu Afrika ile Hint Okyanusu arasında

38. b. Kış Musonu • Kış mevsiminde karalar, denizlere oranla daha fazla soğuyarak yüksek basınç alanı oluştururlar. • Bu nedenle karaların iç kesimlerinden deniz ve okyanuslara doğru büyük bir hava akımı olur. Bu rüzgârlara kış musonu denir.

39. Kış musonları kara kaynaklı oldukları için soğuk ve kurudurlar. Bu nedenle başlangıçta yağış getirmezler. • Ancak, denizler üzerinden geçtikten sonra bir karaya varırlarsa yamaç yağışlarına yol açarlar.

40. 3. Yerel Rüzgarlar • Bir bölgede, kısa süre içerisinde esen rüzgârlara yerel rüzgârlar denir.

41. a. Meltem Rüzgarları • Gün boyunca oluşan sıcaklık ve basınç farkları sonucu meydana gelirler. • Gündüz, karalar daha çok ısınacağı için alçak basınç alanı, denizler ise yüksek basınç alanıdır. • Bunun sonucunda denizden karaya doğru rüzgâr eser. Bu rüzgâra deniz meltemi denir.

42. Gece ise, karalar daha fazla soğuyarak yüksek basınç alanı durumuna geçerler. Denizler daha sıcaktır ve basınç azdır. • Bunun sonucunda da, karadan denize doğru rüzgâr eser. Bu rüzgâra kara meltemi denir.

43. Gündüz, dağ dorukları vadilerden daha erken ısınır ve alçak basınç oluşur. Vadiler ise, daha serindir ve yüksek basınç alanıdır. Bunun sonucunda, vadi tabanlarından dağ yamacına ve doruklarına doğru rüzgâr eser. Bu rüzgâra vadi meltemi denir. • Geceleri ise, dağ yamaçlarında ve yüksek plâtolarda hızla soğuyan hava yüksek basınç alanı oluşturur. Alçak ovalar ve vadiler ise, nem oranının daha fazla olması nedeniyle sıcaktır ve alçak basınçlar görülür. Bunun sonucunda da, dağ yamaçlarından alçak ova ve vadilere doğru rüzgâr eser. Bu rüzgâra dağ meltemi denir.

44. b. Sıcak Yerel Rüzgarlar • > Föhn (Fön) Rüzgarları • Hava kütleleri dağ zirvesine doğru çıkarken, sıcaklığı azalır. Belli bir yükseltiden sonra bünyesindeki nemi yağış olarak bırakır. Dağın arka yamacına geçtiğinde kuru özelliktedir ve yamaca sürtünerek alçalır. • Sürtünmenin etkisiyle sıcaklığı artar. Dağ zirvelerinden aşağıya doğru sıcak ve kuru olarak esen bu rüzgârlara föhn rüzgârı denir.

45. Föhn rüzgârı, İsviçre’de Alpler’in kuzey yamaçlarında görüldüğünden bu ismi almıştır. • Föhn rüzgârı Türkiye’de, Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları’nın denize bakan yamaçlarında kışın ve ilkbaharda görülür.

46. > Sirokko • Kuzey Afrika’da, Büyük Sahra Çölü’nden sıcak ve kuru olarak Akdeniz’e doğru esen rüzgârdır. • Fas, Tunus ve Cezayir’de etkisi belirgindir. Akdeniz’i geçerken nem kazanır. İspanya, Fransa ve İtalya’nın güney kıyılarına yağış bırakır.

47. > Hamsin • Sudan’dan gelen ve Mısır’dan Akdeniz’e doğru esen rüzgârdır. • Sıcak, kuru ve boğucu bir rüzgârdır.

48. Diğer Sıcak Yerel Rüzgarlar • Samyeli (Keşişleme) : Güneydoğu Anadolu’da görülür. Sıcaktır ve kurutucu etkiye sahiptir. • Lodos: Ülkemizde Güneybatı’dan eser. Nemlidir. Anadolu’da kışın soğuk ve kurudur. • Kıble: Ülkemizde Güney’den esen sıcak rüzgarlardır.

49. c. Soğuk Yerel Rüzgarlar • > Bora • Dalmaçya kıyılarında, Dinar Alpleri’nden Adriyatik Denizi’ne doğru esen soğuk ve kuru rüzgârdır. Hızı fazladır.

50. > Mistral • Fransa’nın Rhone Vadisi’ni izleyerek Akdeniz’e doğru esen soğuk ve kuru rüzgârdır.