Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur vzw

1. Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur vzw Expertisecentrum voor het religieuze erfgoed in Vlaanderen

2. Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur vzw Korte historiek en situering • Opgericht op 17 september 1997 door : • de vijf Vlaamse bisdommen (Antwerpen, Brugge, Gent, Hasselt, Mechelen-Brussel) • de Unie van Religieuzen van Vlaanderen vzw (URV) • de Vereniging van Vlaamse Norbertijnenabdijen vzw (VVNA) • de Katholieke Universiteit Leuven (KULeuven) • Erkend als landelijk expertisecentrum voor het religieus cultureel erfgoed sinds 2009 (Cultureel Erfgoeddecreet) • Sinds 2012 : nieuwe bijkomende opdracht > expertisecentrum voor het onroerend kerkelijk erfgoed (Conceptnota Bourgeois) • Gevestigd in de Norbertijner Abdij van Park Heverlee

4. Centrum voorReligieuzeKunst en Cultuurvzw Expertisecentrumvoor het religieuscultureelerfgoed 01.03.1998 Expertisecentrum voor het onroerend kerkelijk erfgoed • 01.01.2012

5. Expertisecentrum voor het religieus cultureel erfgoed in Vlaanderen en Brussel MISSIE • Behoud - beheer - valorisatie van religieus erfgoed • Expertise verwerven – delen – implementeren • Aanspreekpunt – dienstverlener – middelaar • Beheerders/eigenaars – expertisehouders – overheid

6. Religieus erfgoed = erfgoed van de erkende erediensten in Vlaanderen, in het bijzonder de katholieke eredienst

7. Expertisecentrum voor het religieus cultureel erfgoed in Vlaanderen en Brussel Algemeen : • prospectie / in kaartbrengen • Eerstelijnszorg • algemeneondersteuning en advisering (tools, instrumenten… voorregistratie, selectie …) - doorverwijzing • netwerking • projectwerking (ondersteunend / adviserend) • vorming • Rooms-katholiekeeredienst : • beleid- en visievorming (registratie, selectie, opvang / bestemming, valorisatie van religieuserfgoed) • ondersteuningvan beheer (registratie, advies, trajectbegeleiding, maatwerk, collectiemobilteit, transitdepot)

8. Expertisecentrum voor het religieus cultureel erfgoed in Vlaanderen en Brussel CRKC in cijfers : • Registratie • Inventarisatieopdrachten : 12 collecties / jaar = ca. 4.000 objecten (geregistreerd in CRKC databank of Erfgoedplus) • Totaalaantalgeïnventariseerdecollecties : 180 of 32.000 objectfiches • Collectiebeheer: • transitdepots (2) : ca. 700 m² / ca. 10.000 objecten • (kerkelijke) herbestemming : ca. 140 objecten / jaar • Eerstelijnszorgen advies : • Adviesvragen : ca. 200 / jaar • Herbestemmingsdossiers : ca. 10 / jaar • Trajectbegeleiding en projecten : ca. 3 / jaar (bv. AbdijBornem)

9. De erfgoedgemeenschappen van CRKC • Beheerders van religieus erfgoed (kerkfabrieken, kloosters, OCMW’s, …) • Onderzoekers / wetenschappelijke instellingen • Kerkelijke en burgerlijke overheden • Brede publiek

10. Situatieschets 1.Privaatrechtelijk religieus erfgoed •Erfgoed van religieuze ordes en congregaties •1082 kloosters in Vlaanderen (2009) •Scholen, hospitalen… •Dalend aantal beheerders wegens vergrijzing •Privé-bezit

11. Situatieschets 2. Publiekrechtelijk religieus erfgoed: • Andere beherende instanties: kerkfabrieken • Ca. 1800 parochiekerken in Vlaanderen • Wat met fusies van parochies • Conceptnota minister Bourgeois ‘Een toekomst voor de Vlaamse parochiekerk’:

12. Doelstellingen 2012-2016Religieus cultureel erfgoed • in kaart brengen religieus cultureel erfgoed in Vlaanderen en Brussel • beleid- en visieontwikkeling • kennisverwerving en kennisdeling /vorming • pro-actieve dienstverlening • netwerking • aandacht en werking immaterieel religieus erfgoed • duurzaamheid

13. Uitgangspunten • integrale erfgoedzorg • in situ bewaring en valorisatie • respect voor eigenheid van erfgoed • respect voor autonomie en privacy • behoud en selectie op basis van aangepast waarderingskader

14. Expertisecentrum voor het onroerend kerkelijk erfgoed • Gestart in januari 2012 • Gekaderd in Conceptnota Minister Bourgeois

15. Waarom dit expertisecentrum? • Binnen de kerk: discussie over de toekomst van het “kerk vormen” • Daaraan gekoppeld: de vraag naar het toekomstig gebruik van de parochiekerken • Geen louter Vlaams / Belgisch fenomeen: discussie gevoerd in heel West-Europa • Verheldering: discussie te vaak verengd tot “herbestemmen” parochiekerken. Ook andere aspecten belangrijk: beheer, valorisatie, …

16. Waarom dit expertisecentrum? • Conceptnota van minister Bourgeois (juni 2011) en omzendbrief betrekt, naast de kerkelijke instanties, ook andere actoren bij de discussie: • gemeentelijke overheden: i.v.m. toekomstvisie over parochiekerken op hun grondgebied • Vlaamse Overheid – Onroerend Erfgoed en Binnenlands Bestuur: zorg voor de cultusgebouwen • Erfgoedorganisaties: verbreding draagvlak voor het Onroerend Kerkelijk Erfgoed

17. Opdrachten van het expertisecentrum • Kernopdracht: optimale begeleiding van alle betrokkenen bij het behoud, beheer, valorisatie, neven-en herbestemmen van het Onroerend Kerkelijk Erfgoed. • Daartoe: centralebundeling van alle beschikbare expertise over beheer, valorisatie, nevenbestemming en herbestemming en verdere structurele uitbouw van deze expertise • Het expertisecentrum staat in voor informatie, advies en ondersteuning • Doelgroepen: gemeenten, kerkbesturen en andere betrokkenen

18. Stand van zaken

19. Bundeling van informatie • Vakbibliotheek en documentatiecentrum Inhoud: relevante boeken, naslagwerken, studies, rapporten enz. • Wordt op termijn ontsloten via de website • Website is performant gemaakt: grondig vernieuwd sedert begin januari 2013 • Online bundeling van informatie • Databank met voorbeelden uit binnen- en buitenland

20. Terminologie verhelderd • We spreken voortaan over: • Parochiekerk als huis van de plaatselijke geloofsgemeenschap • Valorisatie: versterken en bevorderen van de betekenis van het kerkgebouw • Medegebruik: door andere katholieke of christelijke geloofsgemeenschappen • Nevenbestemming • Multifunctioneel gebruik: “tijdsdelen” van dezelfde ruimte voor andere dan religieuze doeleinden • Gedeeld gebruik: “ruimte delen”, herinrichting van de ruimte met afgesloten liturgische ruimte • Herbestemming: nieuwe functie geven aan het kerkgebouw na het onttrekken aan de eredienst

21. Advies en ondersteuning • Telefonisch en via de loketfunctie van de website: antwoorden op vragen van betrokkenen, doorverwijzen • Bundeling van de veel gestelde vragen om ze toegankelijk te maken voor het bredere veld • Advies ter plaatse: op vraag van kerkbesturen en/of gemeentebesturen • 2 pilootprojecten ondersteunen: Westhoek en Gent.

22. Begeleiding in functie van toekomstvisie en meerjarenplannen • Inventaris parochiekerken Vlaanderen: Doel: • Kennis verwerven over actuele toestand van de parochiekerken in Vlaanderen • Deze kennis bundelen tot bruikbaar instrument voor het uitschrijven van toekomstvisie parochiekerken op gemeentelijk niveau

23. Begeleiding in functie van toekomstvisie en meerjarenplannen • Ontwikkeling van een sjabloon voor uitschrijven van toekomstvisie parochiekerken • Document vanaf vandaag beschikbaar op website • Minimale elementen van deze beleidsvisie volgens nota Minister Bourgeois: • de parochiekerken als gebouw: cultuurhistorische waarde, de architecturale mogelijkheden, de bouwfysische toestand, de mogelijkheid tot compartimentering • de parochiekerk in zijn ruimtelijke omgeving • het actuele gebruik en de functie van de parochiekerk • mogelijke interesse van andere actoren.

24. Inhoud van de bevraging Parochiekerken • I. Identificatie kerkfabriek en parochie • II. Inventarisatie van het kerkgebouw • Identificatie; Bouwfysische toestand – geplande werken • Onroerend en roerend patrimonium (orgel, immaterieel erfgoed en devotie, kerkhof, parking) • Gebruik van de kerk • Eredienst • Openstelling • Valorisatie / nevenbestemming • Medegebruik voor eredienst • Herbestemming/Sloop • III. Andere gebouwen beheerd door de kerkfabriek • Pastorie en Parochiezaal • IV. Roerend patrimonium • Archief, Bibliotheek, meubilair, cultusobjecten – inventaris

25. De bevraging Parochiekerken • 1.795 kerkfabrieken werden aangeschreven. Zij beheren in totaal ca. 1.850 kerken. • Stand van antwoorden per 15/1/2013: • 1.479 kerkfabrieken reageerden (82,4%) • 1.279 vulden volledig in (71,2%) • 200 zijn gestart, maar moeten nog afronden (11,2%) • 316 kerkfabrieken reageerden nog niet (17,6%).

26. Enige voorlopige vaststellingen • Algemene toestand van de kerken: • 61% is goed • 35% is redelijk • 3% is slecht • 1%: onbekend • In gebruik voor de eredienst: • 97% ja • 3% neen

27. Vieringen: • 84% Zondagsmis tijdens het weekend: • 35% weekendmisop zaterdag • 49% weekendmis op zondag • 31%: wekelijkse mis tijdens de weekdagen • 91% begrafenisviering, huwelijksviering, doop

28. Is de kerk open buiten de eredienst? • 54% ja, waarvan 75% het hele jaar door • Zo ja voor welke activiteiten? • 91% Stilte/Bezinning • 77% Devotie • 65% Toerisme • In 27% van de kerken is bewaking voorzien tijdens de openingsuren • 46% is niet open buiten de uren van de eredienst

29. Gebruik van de kerk voor niet liturgische activiteiten: 75% • In hoofdzaak concerten (93%), tentoonstellingen (45%), repetities (37%), voordrachten (24%) • Ter beschikking gesteld op basis van gebruiksreglement en overeenkomst? • Gebruiksreglement: 22% • Schriftelijke overeenkomst bij gebruik door derden: 30% • Vergoeding gevraagd: 51%

30. Een toekomst voor de Parochiekerken? • Perceptie “kerken worden niet meer gebruikt” is tegengesteld aan resultaten bevraging: 97% wordt nog gebruikt • Slechts 54% is open buiten de uren van de eredienst (veiligheid? Personeelsinzet voor bewaking?) • Grote bereidheid om kerken ook buiten de eredienst ter beschikking te stellen: 75%

31. Regeling gebruik Parochiekerken • Gebruik van de Parochiekerken: • de Vlaamse Bisschoppen schreven richtlijnen > zie toelichting Mgr. Bonny in de namiddag • CRKC zal in samenwerking met partners instrumenten ontwikkelen om de toepassing hiervan te ondersteunen: • Model gebruiksreglement • Modellen van overeenkomsten (activiteit – lange termijn) • Voorbeelden van organisatiemodellen • Ondersteuning vrijwilligerswerk

32. Procedure parochiekerkenplan / toekomstvisie • Verschilt enigszins per Bisdom > beleidsteksten op onze website • Globaal worden volgende stappen genomen: • Stap 1: Pastoraal plan • Wordt opgesteld door parochies, parochiefederaties, dekenaten • Doel: • nadenken over organisatie van pastorale activiteiten • Daaraan gelinkt: welke infrastructuur is daarvoor nodig (welke parochiekerken zullen gebruikt worden, welke worden eventueel niet meer, of slechts gedeeltelijk gebruikt)

33. Stap 2: overleg parochie met kerkfabriek • Doel: gebruik van de parochiekerk(en) beheerd door de kerkfabriek definiëren • Vanaf deze fase kan (informeel) overleg met gemeente plaatsvinden • Stap 3: bundeling van pastorale plannen en pastoraal gebruik kerken op gemeentelijk niveau • Inzichten van de parochies en kerkfabrieken van de gemeente worden gebundeld tot één globaal plan • Regie is in handen van het CKB • Plan wordt aan de Bisschop / vicariaat parochies voorgelegd

34. Stap 4: ontwerp van parochiekerkenplan / toekomstvisie • Uitgeschreven voor CKB • Besproken met Gemeentebestuur • Eindtekst door CKB • Voor goedkeuring voorgelegd aan de Bisschop • Na goedkeuring: voorgelegd aan Gemeentebestuur • Stap 5: met de visie als basis, wordt meerjarenplan opgesteld • Te onderhandelen met gemeentebestuur • Goedgekeurd door de Gemeenteraad uiterlijk einde juni 2013

35. Principes • Bisschop beslist over gebruik van parochiekerken en over eventueel onttrekken aan de eredienst van niet meer gebruikte kerken • Overleg tussen de formeel betrokken partijen belangrijk: parochie, kerkfabriek, CKB, Gemeentebestuur en Bisdom • Strakke timing: deadline 30 juni 2013

36. Hoe toekomst vormgeven? • Voor elke vorm van gebruik: keuzes aftoetsen • Gebruik dat conform is met de waarde en geschiedenis van het gebouw: respectvolle omgang • Bij neven- en herbestemming aandacht voor: • Veiligstellen van monumentwaarde, ook op lange termijn • Als het kan: dicht aansluiten bij sociale, maatschappelijke functies, zo mogelijk in combinatie met (kern van) religieuze functie • Draagvlak van de betrokken gemeenschap(pen) verwerven en in stand houden: parochie, buurt, verenigingen,…

37. Voorbeelden? • > zie de namiddagsessies • > zie ook databank op onze website

38. Voorbeeld - Nevenbestemming Gertrudisvan Nijvelkerk, Heerle (NL) • Deelgemeente van Roosendaal met veel sociale woningen • Kerk was te groot voor de (Rooms-Katholieke) geloofsgemeenschap • Kerk is beschermd als rijksmonument • Met verschillende partners gezocht naar een nevenbestemming in “gedeeld gebruik” in functie van versterken van sociale cohesie van Heerle

40. Partners: • Bisdom en kerkbestuur • Gemeente Roosendaal: ontving subsidie van Provincie Noord-Brabant voor dit project • AramisAlleeWonen(projectontwikkelaar van o.m. sociale woningen in Heerle) werd eigenaar van de kerk en daarmee opdrachtgever • Oomen Architecten waren de ontwerpers

41. Uitwerking: • 3 functies worden gecombineerd via een slimme indeling van de monumentale ruimte • Religieuze functie met afgesloten kapel voor kleine diensten en het voormalige kerkschip voor de zondagsdiensten (multifunctioneel gebruikt samen met dorpshuis) • Ontmoetingsfunctie: dorpshuis met vergaderzalen en een presentatieruimte (kerkschip) • Sociale functie: huisartsenpraktijk • Resultaat: • Kerk is opnieuw de ontmoetingsplek geworden voor de gemeenschap

42. Religieuze functie • Kapel in de vroegere linkerzijbeuk

43. Gedeeld religieus-ontmoeting • Het kerkschip wordt voor beide functies gebruikt: multifunctioneel gebruik

44. Ontmoeting: dorpshuis • Vergaderzalen • Ontmoetingsruimte

48. Huisartspraktijk