BÖLÜM 6 SOSYAL-BİLİŞSEL YAKLAŞIMLAR

1. BÖLÜM 6SOSYAL-BİLİŞSEL YAKLAŞIMLAR Kariyer Danışmanlığında Sosyal Öğrenme Kuramı Sosyal-Bilişsel Kariyer Kuramı Bilgiyi İşleme Yaklaşımı ve Danışma Modeli

2. GENEL ÖZELLİKLER • Bu bölümdeki kuramlar, yaşam boyu kariyer süreci ve kariyer seçimlerini etkileyen geniş bir değişken grubu üzerinde odaklanır; sosyal koşullar,sosyal durum ve yaşam olaylarının kariyer seçimleri üzerinde anlamlı bir etkisi olduğunu savunurlar. • Kariyer seçim sürecinin anahtar ögeleri, problem çözme ve karar verme becerileridir. • ‘Öğrenme’ bu alandaki kuramların odak noktasında yer alır. • Bu bölümdeki kuramlar, hatalı düşünmenin/yanlış inançların, akılcı bir karar verme davranışını engelleyeceğini savunur.

3. KARİYER KARARI VERMEDE SOSYAL ÖĞRENME KURAMI Kuromboltz ve arkadaşları, Bandura tarafından geliştirilen genel sosyal öğrenme kuramına dayalı olarak, kariyer kararları vermenin de bireyin çevresi ile etkileşim süreci içinde oluşan bir öğrenme yaşantısı olduğunu kabul ederler. Buna göre meslek seçimi, bireyin sosyalleşme süreci içinde bir çok etkenin, karşılıklı etkileşimi ile oluşan karmaşık bir süreçtir.

4. BU SÜRECİ ETKİLEYEN VE BİÇİMLENDİREN BAŞLICA 4 ETKEN VARDIR: • Kalıtımsal özellikler • Çevresel koşul ve olaylar • Öğrenme yaşantıları • Göreve yaklaşım becerileri

5. Açıklanan bu 4 grup etken bireyleri farklı şekillerde etkiler ve bu etkiler onların kariyer kararlarına, aşağıda açıklanan dört alanda yansır: 1.Kendine ilişkin genellemeler 2.Dünya görüşü ile ilgili genellemeler 3.Karar vermede kullanılan göreve yaklaşım becerileri 4.Eylemler

6. KARİYER DANIŞMANLIĞI SÜRECİ 1.Problemi ve danışanın amaçlarını tanımlayınız. 2.Danışma süreci sonunda ulaşılacak hedefleri tartışıp anlaşma sağlayınız. 3.Problemin çözümüne ilişkin alternatifler oluşturunuz. 4.Alternatiflere ilişkin bilgi toplayınız. 5.Her bir alternatifin olası sonuçlarını tartışınız. 6.Amaçlar, alternatifler ve sonuçları yeniden birlikte değerlendiriniz. 7.Bu değerlendirmelere dayanarak danışanın karar vermesini veya seçim yapmasını sağlayınız. 8.Danışanın, yeni bir problemde bu süreci uygulaması için genelleme yapmasına yardımcı olunuz.

7. KARİYER DANIŞMASININ HEDEFİ VE KARİYER DANIŞMANLARININ ROLLERİ Kariyer gelişimi ve seçimlerini etkileyen akılcı olmayan inançları belirlemeye ve değiştirmeye çalışmak, Danışana göreve yönelim becerilerini ve karar verme stratejilerini öğretmek, Danışanın mesleki ufkunu genişletmesi için gerçek yaşam ve iş deneyimleri araştırmasını teşvik etmek, Danışan için olumlu deneyimler kazanıp olumlu pekiştireçler alabileceği fırsatlar yaratmak, Olumlu rol modelleri görme fırsatları sağlamak,

8. Danışanın kendi amaçlarını seçmesi için uygun kariyer planlama becerilerini geliştirmesine yardımcı olmak (araştırma, bilgi toplama, alternatifleri kristalleştirme, seçenekleri değerlendirme vb), • Danışanın, belirsizliğin normal bir durum olduğunu kabul etmesine ve yeni deneyimleri planlamada bu koşuldan yararlanmasına yardımcı olmak.

9. KARİYER DANIŞMANLIĞI SÜRECİ, MÜDAHALE YÖNTEMLERİ VE UYGULAMALARI • Bu yaklaşımda, danışanın öncelikle öğrenme geçmişi üzerinde durulmakta ve olumsuzlukları anlaşılmaya çalışılmaktadır. • Hangi yönleri güçlüdür, başarılıdır, yaşamda neler yapmaktan hoşlanmaktadır? • İlgi envanterleri ve meslek değerleri ile ilgili araçlar kullanılabilir. • Danışanın kariyerindeki ilerlemesini engelleyen inançların üstesinden gelinmesine yardım etmek amaçlanır.

10. Müdahale yöntemlerinin başında gelişimsel ve önleyici yöntemler bulunmaktadır. Bunlar; kariyer eğitimi, nasıl iş aranacağının öğretilmesi, mesleki bilgi kaynaklarından yararlanmak, meslekleri canlandırma (simulation) olabilir.

11. İkinci olarak, uyarlanmış ve çözüm bulucu yöntemlerden yararlanılabilir. Bunlar bilişsel müdahaleler olabilir. • Örneğin, hedefleri açıklığa kavuşturma, bilişsel yeniden yapılandırma ve yeniden düzenleme, engelleme yaratan inançlara karşı fikirler üretme , bilişsel prova, öyküsel analizler , kitap okuma ve meslek üyesiyle görüşme yapma olabilir.

12. KARİYER İNANÇLARI ENVANTERİ (KİE) • Krumboltz (2001), tarafından geliştirilen Kariyer İnançları Envanteri, bir psikolojik danışmanın, danışanın kariyerindeki ilerlemesini durdurabilen sayıltıları belirleyerek yardım etmesi amacıyla geliştirilmiştir. • Danışanın isteklerini gerçekleştirmesini engelleyen ya da ona yardım eden inançları keşfetmek amaçlanmıştır.

13. KARAR VERME, PROBLEM ÇÖZME, HEDEF/AMAÇ BELİRLEMEYLE İLGİLİ ETKİNLİKLER • Karar vermeyle ilgili etkinlik ve beceri kazandırma programlarının amaç ve içerikleri ülkemizdeki karar verme ile ilgili programlarda, öğrencilerin amaç belirleme, seçeneklerin olumlu ve olumsuz yönlerini değerlendirme gibi etkinlikler yer almaktadır.

14. DEĞERLENDİRME • Öncelikle, bu kuram sayesinde, psikolojik danışmanların kendilerini basitçe “eşleştirme yapıcı” olarak görmemesi için, danışanların / öğrencilerin öğrenme görevlerine önem vermelerinin yararı anlaşılmaktadır. • Ayrıca, karar verme becerileri ve KİE gibi bir ölçme aracı sayesinde danışanların / öğrencilerin akılcı olmayan inançları üzerinde durulması da önemli bir katkıdır.

15. SOSYAL BİLİŞSEL KARİYER KURAMI(SBKK)

16. GENEL BİLGİLER • Lent, Brown ve Hackett tarafından geliştirilen Sosyal Bilişsel Kariyer Kuramı (SBKK) öğrenme temelli, bilgi işleme ve sosyal bilişsel görüş açılarından yararlanılarak geliştirilmiştir. • 1980’lerden sonra, bireyler kendi kariyer gelişimlerinin özneleri (agents) ya da biçimlendiricisi olarak görülmeye başlanmıştır. • İnsanların zaman içerisinde ve farklı durumlarda davranışlarının nasıl değiştiği, geliştiği ve davranışlarını nasıl düzenledikleri önemlidir.

17. SBKK, ilkesel olarak Albert Bandura’nın geliştirmiş olduğu genel sosyal bilişsel kurama dayalı olarak geliştirilmiştir. • SBKK, insanın kendi gelişimi ve çevresini etkileyen kapasitesi ile ilgili belirli oluşumcu/yapılandırmacı (constructivist) sayıltıları benimsemektedir. • SBKK; birey, davranış ve çevrenin karşılıklı olarak birbirini etkilediğini kabul ederek, Bandura’nın karşılıklıüçlü adını verdiği nedensellik modelinden yararlanır.

18. Bu modele göre ; a) içsel olan bilişsel ve duyuşsal durumlar gibi kişisel özellikler, (b) dışsal çevresel etkenler ile ve (c) gözlenen (açık) davranışla (bireyin içsel ve fiziksel özelliklerinden farklı olarak) bağlantılı mekanizmalar şeklinde çalışarak, birbirlerini karşılıklı olarak etkilerler.

19. Bilişsel Birey Değişkenleri Kendini Yetkin Görme Beklentileri Nasıl elde ediliyor? Bilgilendirici kaynaklar: 1. Başarılı performans yaşantıları gösterme. 2. Dolaylı öğrenme. 3. Sosyal ikna. 4. Fizyolojik ve duyuşsal durumlar (Bandura, 1997). Sonuç Beklentileri • Nasıl elde ediliyor? • Bilgilendirici kaynaklarla paralellik gösteriyor: • İnsanların geçmişteki benzer davranışlarından sonra elde ettikleri sonuçları anımsama. • 2. Diğer insanların elde ettiği sonuçlara dikkat etme. • 3. Kişinin kendisinin ortaya çıkardığı sonuçlara ya da diğerlerinin verdiği tepkilere dikkat etme. • 4. Bedensel-fizyolojik ipuçlarına dikkat etme. Kişisel Hedefler Türleri: Seçim hedefleri Performans hedefleri

20. SBKK’ NIN ÇEVRESEL ETKİLERE İLİŞKİN GÖRÜŞLERİ • Lent ve arkadaşları (1994), ikinci düzey analizlerinde fiziksel özellikler (cinsiyet, ırk gibi), çevrenin özellikleri ve belirli öğrenme yaşantıları üzerinde durmuşlardır. • Değinilen bu değişkenlerin kariyerle ilişkili ilgi ve seçim davranışını çeşitli yollardan geçerek etkilediği düşünülmektedir. • Bu yüzden, kariyer gelişim kuramcıları seçim davranışını etkileyen hem içsel hem de dışsal etkenleri hesaba katma gereği duymaktadırlar.

21. Ortama Özgü Birey Dışı Değişkenler Çevresel Etkiler Sosyal ortam etkileri Çevrenin objektif ve algılanmış yanları Uzak ve yakın çevresel etkiler Kariyer Engelleri Kariyer ilerlemesini engelleyen iki engel türü olabilir: Birey (örneğin, düşük yetkinlik) ve ortama özgü etmenler (örneğin, önemli kişilerin onayını alamama). Kariyer engelleri zamansal bir boyut üzerinde düşünülebilir: Engellerin bir kısmı geçmişimizle ilgilidir. Örneğin, kültürel ve cinsiyet rolüyle ilgili toplumsallaşma yaşantıları gibi. Bir kısım engeller ise daha yakın etkilere sahiptir. Örneğin, işe alım sırasında cinsiyet ya da etnik ayrımcılık yaşamak gibi. Kariyer engelleri; başetme yetkinliği, duygulanım eğilimi ve sonuç beklentileri ile ilişkilidir Kariyer Destekleri Destekler, bireylerin kariyer seçimlerini oluşturmalarını ve bu amaçları doğrultusunda kendilerini geliştirmelerini kolaylaştırabilir. Bunun için kişilerin ortamlarında yeni düzenlemeler ya da yararlı kaynakların olduğu ortamlara ulaşılması için değişiklikler yapılabilir.

22. KARİYER GELİŞİMİ İLE İLGİLİ DENENCELER VE GÜNLÜK YAŞAMDAN ÖRNEKLER • Sosyal bilişsel yaklaşım, kariyerle ilişkili ilgileri, seçimi ve performansı birbirleriyle iç içe üç ayrı model (ilgi gelişimi, seçim ve performans modelleri) şeklinde kavramlaştırmıştır ve bu modeller üzerinde denenceler oluşturulmuştur. • (s.247’de şekil 6.1’i inceleyiniz)

23. Uygulamalar • SBKK gelişimsel (developmental; öğrencilerin eğitsel/kariyer ilgi ve becerilerini teşvik ederek geliştirmek için), • Önleyici (preventive; çalışma yaşamına başlamadan önce kariyerle ilişkili zorlukları önlemek için) ve • Çözüm bulucu (remedial; kariyer seçimine ve çalışma ortamına uyuma yönelik problemlerle başa çıkmaya yardım için) kariyer müdahaleleri önermektedir.

24. OKULDAN ÇALIŞMA YAŞAMINA GEÇİŞ 6 tane birbirleriyle ilişkili sürece önem verilmektedir. Bunlar; (a)Olumlu, ancak gerçekçi yetkinlik ve sonuç beklentisi kazanma, (b)Akademik ve kariyer ilgileri geliştirme, (c)İlgi ve kariyerle ilişkili hedefler arasında bağlantılar oluşturma, (d)Hedeflerin eyleme dönüştürülmesi, (e)Akademik ve çalışma becerileri geliştirme, performansla ilgili problemlere bir çözüm bulma ve (f)Benlik ve mesleki inançların gelişimini etkileyen sosyal destek ve engellerin müzakere edilerek, tercih edilen eğitsel/kariyer seçeneklere ulaşmak amacıyla çaba gösterilmesi.

25. RİSK GRUBUNDAKİ GENÇLERE YÖNELİK ÖNERİLER • Bu kişilerin beceri gelişimlerini sağlamak kadar, yetkinlik beklentilerini de geliştirecek programlar düzenlenebilir. • Program içeriklerinde doğru sonuç beklentileri kazanmalarına, hedef saptama becerilerine önem verilebilir. • Kazandıkları çalışma becerilerinin yanı sıra değişik alanlarda da yetkinleşmeleri sağlanabilir. Örneğin, bunlar iletişim becerileri, özenli ve dikkatli olma ve engellerle başa çıkma davranışları olabilir. • Bu beceriler, çalışma yaşamına daha sağlıklı geçişlerini sağlayabilir.

26. SBKK VE KARİYER DANIŞMASI • Meslekler arasından, çalışma kişiliklerinin (araştırmacı tip, sosyal tip gibi) önemli yanlarına en uygun olanları seçmeleri için danışanlara yardım etmek. • Ancak bu sürecin önemli bir yanı, kariyer seçeneklerini daha geniş bir tarzda düşünmeye sevk etmektir. • Bunun için danışanların yanlış yetkinlik inançları ve sonuç beklentileri nedeniyle eledikleri kariyer yollarını tanımaları ve yeniden düşünmeleri teşvik edilmektedir.

27. 2 STRATEJİ ÖNERİLİR: • İlk stratejide standardize edilmiş yetenek testi, gereksinim ve ilgilere ilişkin ölçüm sonuçları kullanılmaktadır. • Kapasite ve gereksinim/değer ölçümleri sonucunda ortaya çıkan mesleki olasılıklar karşılaştırılmakta ve daha ayrıntılı biçimde tartışılmaktadır.

28. İkinci strateji standart kart tasnifi işlemlerinin bir miktar değiştirilmesi ile ilgilidir.Şöyle uygulanır: • Standart uygulamada da yapıldığı gibi, ilk olarak “seçebilirdim,” “sorunlu” ve “seçmek istemezdim” kategorilere uygun düşen meslek isimlerinin tasnifi • Bundan sonra “sorunlu” ve “seçmek istemezdim” kategorilerindeki meslekleri, şu seçenekleri yansıtan alt kategorilere ayırması istenir: • (a) Yetkinlik beklentisi inançlarına uygun olan (“eğer gereken becerilere sahip olduğumu düşünseydim, seçebilirdim”), • (b) sonuç beklentilerine uygun olan (“değer verdiğim şeyleri bana sunmuş olsalardı, seçebilirdim”), • (c) ilgilerinin yetersiz olduğu (“hiçbir koşulda seçmek istemezdim”) ve • (d) diğer özellikleri olan meslekler.

29. SEÇİM VE BAŞARIYA ULAŞMAK İÇİN ENGELLERİN AŞILMASI • Bir kariyeri amaçlaması ve başarılı olması için potansiyel engelleri dikkatli biçimde düşünmelerine, • Karşılaşabilecekleri bu engelleri analiz etmelerine ve • Mesleki beceriler geliştirmelerini zorlaştıracak olası engelleri önlemek ve aile ya da akran çevrelerinden sosyal destek alabilmek için stratejiler hazırlamalarına yardım etmek amaçlanmalıdır.

30. DEĞERLENDİRME • Özellikle, ilgilerin nasıl geliştiği ve değiştiği bu kuram sayesinde daha iyi anlaşılmıştır. • Yeteneği oranında başarılı olamayan öğrencilere yönelik çözüm bulucu müdahale çalışmaları bakımından da bu kuramdan yararlanmak olasıdır. • Benzer şekilde, risk altındaki gençlik, işsizler ya da motivasyonu düşük öğrencilerle yapılacak çalışmalar bakımından bu kuramdan yararlanılabilir. • Bu bakımdan özellikle kuramın hedef belirlemeyle ilgili olarak sunduğu bilgiler yararlı olabilir.

31. BİLGİ İŞLEME YAKLAŞIMI

32. KARİYER GELİŞİM SÜRECİNE İLİŞKİN TEMEL ÖNERMELERİ 1.Kariyer seçimleri, bilişsel ve duygusal süreçlerin karşılıklı etkileşimlerinin bir sonucudur. 2.Kariyer seçimleri bir problem çözme eylemidir. 3.Bireyin kariyer problemlerini çözme kapasitesi; bilişsel işlemler kadar, geçerli bilgilere sahip olmaya bağlıdır.

33. 4.Kariyer problemlerinin çözümü, üst düzey bellek işlevleri gerektiren bir görevdir. 5.Bireyin kariyer sorunlarını çözmesinde ‘motivasyon’ önemli bir öğedir. 6.Kariyer gelişimi, bireyin sürekli gelişimini ve bilgi yapılarındaki değişimleri içerir. 7.Kariyer kimliği, bireyin kendisine ilişkin bilgi ve algılarına dayanır.

34. 8.Kariyer olgunluğu, bir kişinin kariyer problemlerini çözme yeterliğine/gücüne dayanır. 9.Kariyer danışmanlığında sonal hedef, bilgiyi işleme becerilerinin gelişimini kolaylaştırarak bireyin başarılı olmasını sağlamaktır. 10.Kariyer danışmanlığının sonal amacı, danışanların, karar verici ve problem çözücü bir birey olarak kendilerini geliştirmelerini sağlamaktır.

35. ANAHTAR KAVRAMLARI * Problem, * Problem çözme, * Karar verme, * Bilgi işleme alanları piramidi * İASDU döngüsü: İletişim, analiz, sentez, değerlendirme, uygulama döngüsü

36. Problem; Mevcut durum ile arzu edilen durum arasındaki boşluk olarak tanımlanır. Boşluk, bir insanın olduğu yer ile olmak istediği yer arasındaki farktır.

37. Problem çözme; • Bireylerin mevcut durum ile arzu ettikleri durum arasındaki boşluğu kapatacak bilgi ve kavramaya yönelik stratejiler edinmelerini içerir. • Problem çözme sürecinin amacı boşluğu kapatmak için kişi tarafından istenilir bir seçeneği bulmaktır.

38. KARAR VERME SÜRECİ; • İstenilen seçeneği belirli hareket adımlarına dönüştürmektir. • İş bulma sürecini düşündüğümüzde elde edilen bir iş, problem çözümü sürecinin sonucu iken, o işi elde etmek için harekete geçme, karar verme sürecinin bir sonucudur.

39. BİLGİ İŞLEME ALANLARI PİRAMİDİ; • Kariyer seçiminde önemli bilişsel boyutları içeren piramit modelinde yer alan ilk üç boyut genellikle kariyer kuramlarında geleneksel olarak yer alan bilgileri kapsamaktadır.

40. Üst biliş Karar verme becerileri (İASDU) Kendini tanıma Meslekleri tanıma KARAR PİRAMİDİ

41. İASDU Döngüsü

42. İletişim: İletişim aşaması boyunca, dış (birey için önemli kişilerden gelen bilgiler ya da olaylar gibi) ya da iç (bireyin algıları veya olumsuz duyguları gibi) ip uçlarının sonucunda bireyler mevcut durumlarıyla arzu ettikleri durum arasında bir boşluk olduğunun farkına varırlar.

43. Analiz: Analiz sürecinde bireyler problemlerinin zihinsel bir modelini yaratırlar ve tercih edilen mesleğin, eğitim programının ve işin özelliklerini daha iyi anlamak için öğeler arasındaki ilişkileri, örneğin, kendileriyle ilgili bilgileri ile seçeneklerle ilgili bilgileri ilişkilendirirler.

44. Sentez: Problemin yaratıcı alternatiflerle yeniden yapılandırılması. Bu aşamada bireyler seçenekleri dolaylı bir biçimde inceleyip belirginleştirmeye çalışırlar ve eylem yollarını formüle ederler.

45. Değerlendirme: Değerlendirme aşamasında, bireyler her seçeneğin kendilerine, kendisi için önemli gördüğü diğer kişilere, kendi kültürel grubuna ve genel olarak toplumsal maliyetini ve faydalarını değerlendirir ve sonunda deneme niteliğinde bir ilk seçimde bulunur.

46. Uygulama: İASDU döngüsünün son aşaması olan uygulama aşamasında bireyler değerlendirme aşamasında yaptıkları seçimi uygulamak için bir yürütme planı ve stratejisi yaratır ve ona bağlı kalırlar.

47. Piramidin en üstünde yürütme süreci alanı yer alır; başlatma, koordine etme, depolanmış bilgiyi geri getirme ve yeniden düzenleme gibi becerileri içerir. • Bu beceriler üst-biliş (metacognition) olarak kabul edilir ve problem çözümünde kullanılan “içsel konuşma”, “öz farkındalık” ve “kontrol” süreçlerinden oluşur.

48. KARİYER DANIŞMA SÜRECİ • Bilgiyi işleme yaklaşımı, genel olarak danışma ve müdahale süreçlerinde kuramın 10 temel önermesini kullanmaya odaklanır. • Kariyer gelişimini destek programlarında, öğrencilere öğrenme yaşantıları sunularak onların karar verme/problem çözme yeterliklerini geliştirmek temel strateji olarak benimsenir.

49. KARAR MODELİ

50. KARİYER DANIŞMANLIĞI SÜRECİ(7 ADIMLIK UYGULAMA MODELİ) 1 Başlangıç Görüşmesi 2 Ön değerlendirme 3 Problemi Tanımlama 4 Amaçları Formüle Etme 5 BÖP Geliştirme 6 BÖP Uygulama HAYIR Problem Çözüldü mü? 7 Sonuçları gözden geçirme ve genelleştirme Çıkış EVET