VI . BÖLÜM DERS NOTLARI: KAYNAKLAR VE T İ CARET - HECKSCHER-OHLIN TEORİSİ

1. VI. BÖLÜMDERS NOTLARI: KAYNAKLAR VE TİCARET - HECKSCHER-OHLIN TEORİSİ Öğr. Gör. Elşen BAĞIRZADE Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Türk Dünyası İşletme Fakültesi Bakü - 2011 Sunumlarda Paul R. Krugman ve Maurice Obstfeld tarafından yazılmış “International Economics: Theory and Policy”ve Halil Seyidoğlu tarafından yazılmış “Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama” isimli ders kitabları temel alınmıştır. Ders: Uluslararası İktisat ve Dış Ticaret Politikası

2. İçindekiler • Giriş ................................................................................ 3 • İki Faktörlü Ekonomi Modeli ......................................... 4 • İki Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri ........................................................... 14 • Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt ................... 25 • Özet ............................................................................... 32 • V.Bölümün temel kavramları ....................................... 35 • Kaynaklar ..................................................................... 36

3. Giriş • Rikardo modeli dış ticaretin nedenini tek faktörlü model çerçevesinde ülkeler arasındaki verimlilik farklılıklarıyla açıklamış, fakat bu verimliliğin nedenlerine değinmemiştir. • Heckscher-Ohlin teorisi ilk defa İsveçli ekonomist Eli. F. Heckscher (1879-1952) tarafından 1919 yılında yayınlanan “Gelir Dağılımı Üzerine Dış Ticaretin Etkisi” isimli makalede ortaya atılmış, sonradan öğrencisi ekonomist ve politikacı Bertil Ohlinin (1899-1979) 1933 yılında yayınlanan “Bölgesel ve Uluslararası Ticaret” isimli kitabında geliştirilmiştir. • Karşılaştırmalı üstünlük teorisinin eksikliklerini ortadan kaldırma amacı taşıyan teori, aslında Heckscher-Ohlin, Faktör Eşitliği, Stolper-Samuelson ve Rybczynski Teoremlerinden oluşmaktadır.

4. İki Faktörlü Ekonomi Modeli • Gerçek dünyada, ticaret kısmi de olsa emek verimliliğindeki farklılıkla açıklandığı zaman, aynı zamanda ülke faktörlerindeki farklılıklar da ortaya çıkar. • Heckscher-Ohlin teorisi: • Ticaretin tek kaynağının faktör farklılıkları olduğunu ileri sürmektedir. • Karşılaşmalı üstünlüğün aşağıdakilardan etkilendiğini göstermektedir: • Ülkelerin nisbi faktör bolluğu (factor abundance) • Malların nisbi faktör yoğunluğu (factor intensity) • Bu aynı zamanda faktör oranları teorisi (factor-proportions theory) olarak da gösterilmektedir.

5. İki Faktörlü Ekonomi Modeli • Modelin Varsayımları • Ekonomi iki mal – giyecek ve yiyecek üretebilmektedir. • Bu malların üretimi arzı sınırlı olan iki girdi – Emek (L) ve Toprak (T) gerektirmektedir. • Yiyecek üretimi toprak-yoğun (land-intensive), giyecek üretimi ise emek-yoğundur(labor-intensive). • Tüm piyasalarda mükemmel rekabet hakimdir.

6. Birim Toprak GirdisiaTF , Her kaloriye akrla Bir kalori yiyecek üretiminde girdi bileşimleri // Birim Emek GirdisiaLF , Her kaloriye saatle İki Faktörlü Ekonomi Modeli Şekil 4-1: Yiyecek Üretiminde Girdi İmkanları

7. Faktör Yoğunluğu İki mallı (giyecekve yiyecek) ve iki faktörlü (emek ve toprak) dünyada, herhangi bir ücret-rant oranında yiyecek üretiminde kullanılan toprak-emek oranıgiyecek kullanımındakinden yüksekse, o zaman yiyecek üretimi toprak-yoğundur: TF/LF> TC/ LC Örnek: Eğer yiyecek üretimi 80 işçi ve 200 akr kullanırsa, buna karşılık giyecek üretimi 20 işçi ve 20 akr kullanırsa, o zaman yiyecek toprak yoğun, giyecek ise emek-yoğundur. İki Faktörlü Ekonomi Modeli

8. Ücret-rant oranı, w/r CC FF Toprak-emek oranı, T/L İki Faktörlü Ekonomi Modeli Şekil 4-2: Faktör Fiyatları ve Girdi Seçimleri

9. İki Faktörlü Ekonomi Modeli • Faktör Fiyatları ve Mal Fiyatları • Stolper-Samuelson Teoremi (etkisi): • Eğer malın nisbi fiyatı artıyorsa, faktör arzı sabittirse, üretimde yoğun kullanılan faktörün nominal ve reel getirisi artıyor, diğer faktörün nominal ve reel getirisi ise azalıyor. • Tersi de gerçektir.

10. Giyeceğin Nisbi Fiyatı, PC/PF SS Ücret-rant oranı, w/r İki Faktörlü Ekonomi Modeli Şekil 4-3: Faktör Fiyatları ve Mal Fiyatları

11. Ücret-rant oranı, w/r CC FF (w/r)2 (w/r)1 SS Toprak- emek oranı, T/L Giyeceğin Nisbi Fiyatı, PC/PF (PC/PF)1 (PC/PF)2 (TC/LC)1 (TF/LF)1 (TC/LC)2 (TF/LF)2 Artış Artış İki Faktörlü Ekonomi Modeli Şekil 4-4: Mal Fiyatlarından Girdi Secimlerine

12. İki Faktörlü Ekonomi Modeli • Yiyeceğin giyeceğe göre nisbi fiyatına artış, PC/PF, aşağıdakileri doğuracaktır: • Toprak sahiplerine oranla iş.ilerin geliri azalacak,w/r. • Hem giyecek, hem de yiyecek üretiminde toprağın emeğe oranı, T/L, yükselecek veböylece her iki mal açısından emeğin marjinal ürünü de yükselecektir. • Her iki mal açısından reel ücretlerin yükselmesi ve reel rantın düşmesi yoluyla işçilerin satınalma gücü yükselecek ve toprak sahiplerinki ise düşecektir.

13. İki Faktörlü Ekonomi Modeli • Ekonominin kaynakları değiştiği zaman iki malın çıktıları nasıl değişir? • Rybczynski Teoremi (etki): • Eğer üretim faktörü (TveyaL) artıyorsa, verilmiş mal fiyatlarında onun yoğun bir şekilde kullanıldığımalın arzı artacak, diğer malın arzı ise azalacaktır. • Tersi de gerçektir.

14. İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri • Heckscher-Ohlin modelinin Varsayımları: • İki ülke var (Vatan ve Yabancı) ve bunlar aşağıdakilere sahiptir: • Aynı zevke • Aynı teknolojiye • Farklı kaynaklara • Vatan Emek/Toprak oranında Yabancıya kıyasla daha yüksek rakama sahiptir. • Her ülke iki-faktörlü ekonominin aynı üretim yapısına sahiptir.

15. İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri • Nisbi Fiyatlar ve Ticaret Haddleri • Faktör bolluğu • Vatan Yabancıyla kıyasladığımızda emek-bol(labor-abundant) ülkedir(ve Yabancı Vatanla kıyasladığımızda toprak-bol ülkedir). Toplam emek/toplam toprak oranı Vatanda Yabancıdan daha fazladır: L/T > L*/ T* • Örnek: Eğer Amerika 80 milyon işçiye ve 200 million akr toprağa sahipse, İngiltere ise 20 milyon işçiye ve 20 milyon akr toprağa sahipse, o zaman İngiltere emek-bol(labor-abundant), Amerika ise toprak-bol (land-abundant) ülkedir. • Bu halde, Vatanda kıt fakör (scarce factor)toprak, yabancıda ise emek olacaktır.

16. İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri • Ne zaman Vatan ve Yabancı birbirile ticaret yapar, onların nisbi fiyatları bir noktada birleşir.Giyeceğin nisbi fiyatı Vatanda yükselir, Yabancıda düşer. • Vatanda giyeceğin nisbi fiyatının yükselmesi giyecek üretiminde artış ve nisbi tüketiminde azalışa neden olacak ve böylece, Vatan giyim ihraç eden yiyecek ithal eden ülke olacaktır. • Tersine, Yabancıda giyeceğin nisbi fiyatında azalış onu giyecek ithalatçısı ve yiyecek ihracatçısına çevirecektir.

17. Giyeceğin Nisbi Fiyatı, PC/PF RS* RS 3 2 1 RD Giyeceğin nisbi miktarı,QC + Q*C QF + Q*F İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Şekil 4-8: Ticaret Nisbi Fiyatları Bir Noktada Birleştirir

18. İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri • Heckscher-Ohlin Teoremi: • Ülke sahip olduğu bol faktörün yoğun kullanıldığı malı ihrac edecek, kıt sahip olduğu faktörün yoğun kullanıldığı malı ithal edecektir.

19. İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri • Ticaret ve Gelir Bölüşümü • Ticaret nisbi fiyatları bir noktada birleştirir. • Nisbi fiyatlarda değişmeler her iki ülkede emek ve toprağın nisbi gelirleri üzerinde güçlü etkiye sahiptir: • Giyeceğin nisbi fiyatının yükseldiği Vatanda: • İşçiler toprak sahiplerinden daha fazla kazanırlar. • Giyeceğin nisbi fiyatının düştüğü Yabancıda ise tersine: • Toprak sahipleri işçilerden daha fazla kazanacaklar. • Ülkenin bol faktörlerinin sahipleri ticaretten kazanırlar, kıt faktörlerinin sahipleri ise kaybederler.

20. İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri • Faktör Fiyatlarının Eşitlenmesi • Ticaretin yokluğunda:emek Yabancıya oranla Vatanda daha az kazançlı, toprak ise daha fazla kazançlıdır. • Faktör-Fiyat Eşitliği Teoremi: • Uluslararası ticaret ülkeler arasında homojen faktörlerin nisbi ve mutlak getirilerinin eşitlenmesini tamamlayacaktır. • Bu o anlama geliyor ki, uluslararası ticaret uluslararası faktör hareketliliğini temsil etmektedir.

21. İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri • Gerçek dünyada uluslararası ticaret çeşitli ülkelerde homojen faktörlerin getirilerini eşitliyormu? • Günlük gözlemler bunun baş vermediğini açıklıkla göstermektedir. • Örnek: Ücretler doktorlar, mühendisler, teknisyenler, makinistler ve emekçiler için ABD’de ve Almanyada Kore ve Meksikada olduğundan daha yüksektir. • Bu koşullar altında, uluslararası ticaretin homojen faktörlerin getirilerindeki uluslararası farklılığı tamamen ortadan kaldırmaktdan çok azaltdığını söylemek daha gerçekçidir.

22. İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Tablo 4-1: Karşılaştırmalı Uluslararası Ücret Oranları (United States = 100)

23. İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri • Faktör fiyatı eşitliğinin tesbiti bakımından önemli olan üç varsayım gerçek yalandır: • Her iki ülke her iki malı üretir • Her iki ülke üretimde aynı teknolojiye sahiptir. • Her iki ülke ticaret için malların aynı fiyatlarına sahiptir. • Düşünelim ki, faktör-fiyat eşitlenmesi teoremi uluslararası ticaretin uluslararası kişibaşına gelirler arasındakı farklılıkları azaltaçağı veya ortadan kaldıracağı konusunda bir şey söylemiyor.

24. İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Tablo 4-2: Gelişmekte Olan Ülkelerin İhraç Bileşimi (Toplamın Yüzdesi)

25. Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt • Heckscher-Ohlin Modelinin testi • ABD Verilerinin Testi • Leontief paradoksu • Leontief bulmuştur ki, ABD ihracatı ithalatına oranla daha az sermaye-yoğundur, fakat ABD dünyada en fazla sermaye-yoğun ülkedir. • Global Veriler üzerinde Tester • Bowen, Leamer ve Sveikauskas Heckscher-Ohlin modeliniçok sayıda ülke verileri kullanarak test etmişler. • Bu araştırma da Leontief paradoksunu geniş ölçüde doğrulamıştır.

26. Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt Tablo 4-3: ABD İhracat ve İthalatının Faktör Yapısı (1962)

27. Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt Tablo 4-4: Heckscher-Ohlin Modelinin Testi

28. Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt • Kuzey-Güney Ticareti Testleri • Kuzey-Güney ticareti imalatda toplam uluslararası ticaret haddlerinden Heckscher-Ohlin teorisine daha fazla uygundur. • Eksik Ticaret Durumu (The Case of the Missing Trade) • 1995 yılında Trefler tarafından yapılan araştırma göstermiştir ki, örnek ülkeler arasında teknolojik farklılıklar daha geniştir.

29. Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt Tablo 4-5: ABD ve Güney Kore Arasında Ticaret (1992) (milyon dolar)

30. Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt Tablo 4-6: Ölçülmüş Teknolojik Verimlilik 1983 (United States = 1)

31. Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt • Test sonuçlarının anlamı • Heckscher-Ohlin modelinin empirik testleri aşağıdaki sonuçlara varılmasına olanak tanımaktadır: • Bu mevcut uluslararası ticaret modelini açıklamakta yeterli değildir. • Bu uluslararası ticaretin gelir bölüşümü üzerindeki etkileri analiz etme bakımından faydalıdır.

32. Özet • The Heckscher-Ohlin modeli iki mallı, iki faktörlü modeldir ve ticarettte kaynakların rolü üzerinde durmaktadır. • Emek-yoğun malın nisbi fiyatında artışemekte gelir bölüşümünü değiştirecektir: • Emeğin reel ücreti her iki mal üzre yükselecek, toprak sahiplerinin reel geliri ise her iki mal üzre azalacaktır.

33. Özet • Her hangi bir malın fiyatları için, üretim faktöründe artış bu faktörün yoğun kullanıldığı malın arzını artıracak ve diğer malın arzını azaltacaktır. • The Heckscher-Ohlin teoremiaşağıdaki ticaret haddini öngörmektedir: • Ülke bol faktörü yoğun kullanan malı ihrac edecek kıt faktörü yoğun kullanan malı ise ithal edecektir.

34. Özet • Ülkede bol faktörün sahipleri ticaretten kazanır, fakat kıt faktör sahipleri ise kaybeder. • Gerçekte, faktör fiyat eşitlenmesinin tamamlanması kaynakalarda geniş farklılıklar, ticaret engelleri teknolojideki uluslararası farklılıklardan dolayı gözlemlenmemiştir. • Empirik kanıtlar Heckscher-Ohlin modeli konusunda karmaşıktır. • Çoğu araştırmacılar yalnızca kaynaklardaki farklılıkların dünya ticaret haddleri veya dünya faktör fiyatlarını yorumlaya bileceğine inanmamaktadırlar.

35. VI. Bölümün temel kavramları • Heckscher-Ohlin teorisi veya Faktör oranları teorisi (factor-proportions theory) • Nisbi faktör bolluğu (factor abundance) • Nisbi faktör yoğunluğu (factor intensity) • Stolper-Samuelson Teoremi (etkisi) • Rybczynski Teoremi (etkisi) • Faktör-Fiyat Eşitliği Teoremi • Leontief paradoksu

36. Kaynaklar • P. Krugman and M. Obstfeld, International Economics: Theory and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley. • James Gerber, International Economics, Third Edition, Pearson Education , 2005. • H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2003. • R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, IX. Baskı, İstanbul, 2009.