910 likes | 2.25k Views
METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI. Metinler şu açılardan sınıflandırılabilir : 1 – Metnin gerçeklikle ilişkisi ne ölçüdedir, işlevi ve yazılış amacı nedir? 2 – Metin, temelde hangi anlatım türü kullanılarak oluştu- rulmuştur?
E N D
Metinler şu açılardan sınıflandırılabilir : 1 – Metnin gerçeklikle ilişkisi ne ölçüdedir, işlevi ve yazılış amacı nedir? 2 – Metin, temelde hangi anlatım türü kullanılarak oluştu- rulmuştur? 3 – Metin sözlü anlatımla mı yazılı anlatımla mı oluşturul- muştur? 4 – Metin, dilin hangi işlevinden faydalanılarak oluşturul- muştur?
Metinler gerçeklikle ilişkileri, işlevleri ve yazılış amaçları bakı- bakımından iki ana gruba ayrılır: I – EDEBÎ METİNLER ( Sanat Metinleri ): a- Şiir, hikaye, roman, tiyatro, masal, fabl…edebi metinlerdir. b- Edebi metinlerdeki kelime, cümle ve mısraların önemli bir bölümü, günlük dildeki anlamlarından ( ilk / gerçek ) sıyrıla- rak yan anlam değeri kazanır. c- Bu tür metinlerde; sezdirme, hissettirme, çağrıştırma ön plânda tutulur. d- Üslûp kaygısı ön plândadır. e- Dil daha çok şiirsel ve heyecana bağlı işlevde kullanılır, imge- ler, kurmaca dünyalar oluşturulur. f- Edebi metin kurmaca olması yönüyle hayal gücünden az ya da çok mutlaka yararlanır.
g- Edebi metinlerde dile getirilenler, doğruluk-yanlışlık kıstası- na göre değerlendirilemez. ğ- Edebi metinlerin temel ifade şekilleri manzum veya mensur olabilir. h- Edebi metinlerde dil, öznellik içerir. ı- Bir edebi eserin anlaşılması; yazarın dili ve deneyimi ile okurun dili ve deneyimi arasındaki ortaklıkla paraleldir. i- Sanat metinlerinde olaylar, masallardaki gibi olağanüstü de olabilir, hikaye ve romanlarda olduğu gibi olmuş veya olabilecek nitelikte de olabilir. Bununla birlikte bir kurmaca metin, gerçek hayatta aynen yaşanamaz. j – Olaya bağlı metinlerde ağırlıklı olarak öyküleyici ve betimle- yici anlatımlar kullanılır.
k – Sanat metinleri, yazıldığı dönemin ilmi, felsefi, teknolojik, siyasal ve sosyal gerçekliğinden faydalanır; ama gerçeği olduğu gibi yansıt- maz. Yazar dış dünya ile ilişkili olmakla birlikte ondan farklı bir dünya sunar ve okuyucuyu bu dünyaya çeker. l – Hem anlatmaya bağlı metinler hem de göstermeye bağlı metinler za- man, mekân, kişiler ve olay örgüsü üzerine kuruludur ve kurmaca metin-lerdir. m – Anlatmaya bağlı metinlerdeki tasvirlerin yerini göstermeye bağlı me-tinlerde parantez içinde verilen açıklamalar alır. n – Göstermeye bağlı metinlerde, anlatmaya bağlı metinlerden farklı ola-rak olay ve durum anlatılmaz, göz önünde canlandırılır. o – Her edebî metin, oluşturulduğu dönemin zihniyetinden; yani sosyal hayatından, inançlarından, ekonomisinden, siyasi ortamından vb. izler taşır.
ö – Anlatmaya bağlı edebî metinlerin ortak özelliği bir olaya dayan- malarıdır. Bir anlatıdaki olayların neden-sonuç ilişkisi içinde kur- gulanmasına olay örgüsü denir p - Anlatmaya bağlı metinlerdeki olay örgüsünün göstermeye bağ- lı metinlerdeki karşılığına dramatik örgü denir. r – Okuyucuda estetik zevk uyandırmak amacıyla yazılır, güzellik esas alınır. s – Edebi metinlerde bilgilendirme amacı yoktur.
II – ÖĞRETİCİ METİNLER : a – Mektup, günlük, anı, biyografi, gezi yazısı, haber yazıları, fıkra, deneme, makale, eleştiri, röportaj, ilmî yazılar, tarihî yazılar, felsefî yazılar öğretici metinlerdir. b – Öğretici metinler, bir olayı, kavramı veya nesneyi, açıkla- mak, anlatmak veya bildirmek amacıyla yazılan metinlerdir. Öğretici metinlerde amaç, okura bilgi vermek, haber vermek, okuru ikna etmek veya bir konuyu açıklamaktır. c – Bir şeyleri öğretmek amaçlandığından, öğretici metinlerde üslûp, edebî metinlerde olduğu gibi öne çıkmaz. Başka bir deyişle, öğretici metinlerde sanat kaygısı yoktur. d - Öğretici metinler, kaynağını kurmacadan değil, gerçek dün- yadanalır.
e – Çoğunlukla ders kitaplarında, ansiklopedilerde, gazete ve dergilerde kullanılır. f – Öğretici metinlerde, ilmî konular da güncel konular da işle- nebilir. g – Öğretici bir metnin dili, yapısı ve konusundan hareket ede- rek hangi dönemde yazıldığını tahmin edebiliriz. h – Metinler yazıldığı dönemin hakim zihniyetini yansıtır. Bu du- rum öğretici metinlerde daha da belirginleşir; çünkü öğretici metinler ortaya çıktıkları dönemin sosyal, kültürel, ekonomik, siyasal vb. ortamını en çok konu edinen metinlerdir. ı – Öğretici metinler, edebi metinlerde olduğu gibi bir plân çer- çevesinde oluşturulur.
i – Öğretici metinlerde gerçeklik olduğu gibi verildiği için kişi, za- man, mekân ve olayda değişiklik yapılamaz. j – Ana düşünce, metinlerde verilmek istenen mesajdır, metnin yazılış amacıdır. k – Öğretici metinlerde ana düşünce, bir cümle olarak metinde doğrudan da yer alabilir, metnin tamamından da çıkarılabilir. l – Öğretici metinlerde dil, göndergesel işlevde kullanıldığından varlık ve eşyalar nesnel olarak ifade edilir. m – Her öğretici metnin anlatım özelliği, hedeflenen okuyucu kit- lesine, seçilen konuya, zihniyet ve anlatım türüne göre değişir. n – Dil ve anlatım, iletilmek istenen mesaja, metnin türüne ( fel- sefi metin, deneme, gezi yazısı vb. ), iletişim aracına, hedef kitleye göre değişir.
o – İlmî metinlerde genellikle terimler, felsefî metinlerde kavramlar kullanılır. ö – Öğretici metinlerde kelimeler genellikle gerçek ( ilk ) anlamla- rında kullanılır. Söz sanatlarına, kelimelerin mecaz anlamlarına yer verilmez. p – Farklı türdeki öğretici metinler, dil ve anlatım bakımından da birbirinden farklıdır. r – Öğretici metinlerde anlatıcı, edebî metinlerde olduğu gibi kurmaca değil gerçek kişidir. s – Öğretici metinlerde anlatım akıcı, yalın, açık ve tutarlı ol- malıdır. ş – Öğretici bir metinde, birbiriyle çelişen düşüncelere yer ve- rilmez.
t– Öğretici metinler, herkese tek bir mesajı verir. Yani, anlam tektir, edebî metinlerde olduğu gibi çok anlamlı bir anlatım yoktur. u – Deneme, fıkra gibi öznelliğin hakim olduğu öğretici metin- lerde metnin iletisi yazarın düşüncelerini yansıtır. ü - İlmî yazılar, biyografi gibi türlerde ise yazar duygularını kat- maz, bu türlere nesnellik hakimdir.
ÖĞRETİCİ METİNLER : I – Tarihî Metinler II – Felsefî Metinler III – İlmî ( Bilimsel ) Metinler IV – Kişisel Hayatı Konu Alan Metinler a – Hatıra b – Biyografi c – Gezi Yazısı d – otobiyografi e – Mektup f – Günlük V – Gazete Çevresinde Gelişen Metinler a – Fıkra b – Makale
c - Sohbet d – Deneme e – Eleştiri f – Haber Yazısı g – Röportaj h - Mülâkat VI – Doğrudan ya da Dolaylı Olarak Sözlü Anlatımla İliş- kili Olan Metinler : a – Röportaj b - Mülâkat A – Bir Kişinin Belli Bir Topluluğa Hitaben Yaptığı Bir Konuş- manın Yazıya Aktarılmasıyla Oluşturulan Metinler a – Sunum Metinleri b – Söylev Metinleri
c – Konferans Metinleri B – Toplantılardaki Konuşma ve Tartışmaların Yazıya Aktarıl- masıyla Oluşturulan Metinler : a – Münazara Metinleri b – Forum Metinleri c – Sempozyumlardaki Tartışmaların Metinleri d – Açık Oturum Metinleri e – Panel Metinleri
EDEBÎ METİNLER ( Sanat Metinleri ) I – Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler : a – Serbest Şiir b – Koşma c – Sagu d – Semai e – Murabba f – Gazel g – Sone h – Kaside II – Olay Çevresinde Gelişen Edebi ( Kurmaca ) Metinler : A – Anlatmaya Bağlı Edebi Metinler a – Manzum Hikâye
b – Destan c – Fabl d – Mesnevi e – Halk Hikâyesi f – Roman g – Hikâye h – Masal B – Göstermeye Bağlı Edebi Metinler : a – Köy Seyirlik Oyunları b – Orta Oyunu c – Meddah d – Karagöz
e – Dram f – Komedi g – Trajedi h – Modern Tiyatro
OLUŞTURULDUKLARI ANLATIM TÜRLERİNE GÖRE METİNLER I – Öyküleyici Anlatımla Oluşturulan Metinler : a – Tarihî Metinler b – Kişisel Hayatı konu Alan Metinler c – Anlatmaya bağlı Edebi Metinler II - Açıklayıcı - KanıtlayıcıAnlatımla Oluşturulan Metinler : a – Felsefî Metinler b – İlmî Metinler c – Makale d – Deneme e – Fıkra f – Eleştiri g – Haber Yazısı
III – Söyleşmeye Bağlı Anlatımla Oluşturulan Metinler : a – Mülâkat b – Röportaj c – Söyleşi d – Göstermeye Bağlı Edebi Metinler e – Doğrudan ya da Dolaylı Olarak sözlü Anlatımla İlişkili Olan Metinler IV – Coşku ve Heyecana Bağlı Anlatımla Oluşturulan Metinler : a- Şiirler ve Şiirsel Nitelik Taşıyan Diğer Metinler
EDEBÎ METİNLERLE ÖĞRETİCİ METİNLERİN FARKLARI 1 – Sanat metinleri gerçekliği , kurgular ve yeniden oluşturur. Öğreti-ci metinler ise kurgu değildir, gerçeği olduğu gibi anlatmak, bir şeyi öğretmek, açıklamak veya bir şeyle ilgili bilgi vermek amacıyla ya-zılır. 2 – Sanat metinleri ; öğretici metinler ( makale, deneme, eleştiri… ) gibi gerçeği olduğu gibi anlatmak, bir şeyi öğretmek, bilgi vermek, açıklamak amacıyla yazılmaz. Estetik zevk ve duygu vermek ama-cıyla yazılır. 3 – Sanat metinleri aynı kişi tarafından farklı zamanlarda okundu- ğunda ya da kişiden kişiye farklı duygulanımlar, heyecanlar yaratır; bu bakımdan sanat metinlerinin öğretici metinler gibi tek bir anlamı yoktur.
4 – Öğretici metinlerde dilde kesinlik aranırken sanat metinlerinde dilde kesinlik aranmaz. 5 – Edebî metinlerde “ üslûp “ ön plândadır. , öğretici metinlerde ise uslüp kaygısı yoktur. “ Mesaj “ ön plândadır. 6 – Edebî metinlerde dil, öznellik içerir; öğretici metinlerde olduğu gibi göndergesel işlevde değil daha çok şiirsel işlevde kullanılır. 7 – Kelimeler öğretici metinlerde genellikle gerçek anlamında kullanı- lırken edebî metinlerde genellikle yan ve mecaz anlamlarda kulla- nılır. 8 – Sanat metinlerinde kişi, zaman, mekan, tarih değiştirilebilir. Öğ-retici metinlerde değiştirilemez.
9 - Sanat metinlerinde öyküleyici ve betimleyici anlatım türleri kullanılır. Öğretici metinler açıklayıcı anlatım türüyle kaleme alınır. 10 - Sanat metinlerinde söz sanatları kullanılır. Öğretici metinlerde ge-nellikle söz sanatları kullanılmaz. 11 - Sanat metinlerinde kesinlik yoktur. Öğretici metinlerde kesinlik vardır. 12 - Sanat metinlerinde kelimeler soyuttur. Öğretici metinlerde ise so- muttur
Anlatmaya ve göstermeye bağlı metinlerin ortak özellikleri : • Kişi, mekân, zaman ve olay ögeleriyle kurulurlar. • Gerçek bir olaya dayalı olabilecekleri gibi tümüyle tasar-lanarak da yazılabilirler. Gerçek bir olaya dayansalar bile gerçeğin bire bir kopyası değildirler. • Her sanatçı aynı olay ve temaya, yaratıcılık göstererek kendi üslubu ve bakış açısıyla farklı bir boyut ve biçim kazandırır. Bu yüzden sanatsal (kurmaca) her eser tektir, benzersizdir. • Sanatsal (kurmaca) eserlerda üslup kaygısı ağır basar. • Dil, duygusal ve çağrışımsaldır. • Her sanatsal metin bir iletişim aracıdır.
Estetik bir zevk vermek, okuru kurgulanmış bir hayatın içine çekerek kendi sınırlı hayatının dışına çıkarmak, eğ-lendirmek gibi amaçlarla kaleme alınırlar. • Genellikle serim, düğüm, çözüm aşamalarına dayalı klâ-sik bir planla yazılırlar. • Temel malzeme dildir.
Anlatmaya ve göstermeye bağlı metinlerin farklılıkları: 1 - Anlatmaya bağlı türlerde olayın mutlaka bir anlatıcısı vardır. Bu anlatıcı olayı ilahî bakış açısıyla, kahramanın bakış açısıyla ya da gözlemci bakış açısıyla anlatır. 2 - Göstermeye bağlı eserlerde, sosyal hayatta karşılaşabi-leceğimiz olaylar sahnede gösterilir. 3 - Göstermeye bağlı eserdeki olaylar aktör (erkek oyun-cu), aktris (bayan oyuncu) adı verilen oyuncular tarafın-dan canlandırılır. Sosyal yaşamın ve insan karakterinin eleştirisi yapılır.
4 - Bu iki tür arasında kullanılan dil ve anlatım biçimi de birbirinden farklıdır. Anlatmaya bağlı eserlerdeuzun ve kurallı cümleler kullanılırken göstermeye bağlı eserlerdegünlük konuşma dili kullanılır. Cümleler daha açık ve kı-sadır. Söylenen sözün izleyici tarafından anlaşılması bek-lenir, bunun için daha açık ve kısa cümleler kullanılır. Ko-nuşma dilinin canlılığı sahnede yansıtılır.