JAK TO ZROZUMIEĆ? - LIRYKA

1. JAK TO ZROZUMIEĆ? - LIRYKA

2. Twórczość literacką dzieli się zwykle na trzy rodzaje literackie: RODZAJE LITERACKIE EPIKA LIRYKA DRAMAT

3. O zakwalifikowaniu danego utworu do jednego z rodzajów decydują trzy czynniki: • postawa podmiotu literackiego wobec świata przedstawionego, • sposób ukształtowania wypowiedzi, • budowa świata przedstawionego (kompozycja).

4. LIRYKA Najważniejszym wyróżnikiem liryki jest obecność osoby mówiącej — podmiotu lirycznego. Poznajemy przeżycia, odczucia, myśli, wrażenia i przekonania podmiotu lirycznego, co wyraża się również w organizacji języka wypowiedzi.

5. Dzięki zastosowanym środkom poetyckim wiersz może przekazać wiele treści, oddziałuje na wyobraźnię czytelnika, wprawia go w zadumę, zastanawia. Podmiotowi lirycznemu podporządkowany jest cały świat przedstawiony.

6. Ze względu na sposób wyeksponowania podmiotu lirycznego można wyróżnić: • lirykę bezpośrednią, • lirykę pośrednią • lirykę zwrotu do adresata.

7. Jak dobrze Mogę zbieraćjagody w lesiemyślałemnie ma lasu i jagód. [...]Jak dobrze Jestem z tobą tak mi serce bije myślałem człowiek nie ma serca.(Tadeusz Różewicz, Jak dobrze)

8. Jak dobrze Mogę zbieraćjagody w lesiemyślałemnie ma lasu i jagód. [...]Jak dobrze Jestem z tobą tak mi serce bije myślałem człowiek nie ma serca.(Tadeusz Różewicz, Jak dobrze) CZASOWNIKI UŻYTE W 1. OSOBIE

9. Osoba mówiąca ujawnia się w pierwszej osobie („ja"). Przedstawia swoje przeżycia, myśli, stan ducha. Wówczas wypowiedź podmiotu lirycznego staje się wyznaniem. Jak dobrze Mogę zbieraćjagody w lesiemyślałemnie ma lasu i jagód. [...]Jak dobrze Jestem z tobą tak mi serce bije myślałem człowiek nie ma serca.(Tadeusz Różewicz, Jak dobrze)

10. Jak dobrze Mogę zbieraćjagody w lesiemyślałemnie ma lasu i jagód. [...]Jak dobrze Jestem z tobą tak mi serce bije myślałem człowiek nie ma serca.(Tadeusz Różewicz, Jak dobrze) Jest to LIRYKA BEZPOŚREDNIA

11. O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesiennyI pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny [...]Jęk szklany... płacz szklany... a szyby w mgle moknąI światła szarego blask sączy się senny...O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...(Leopold Staff, Deszcz jesienny)

12. O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesiennyI pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny [...]Jęk szklany... płacz szklany... a szyby w mgle moknąI światła szarego blask sączy się senny...O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...(Leopold Staff, Deszcz jesienny) W powyższym fragmencie podmiot liryczny nie ujawnia się bezpośrednio, lecz swoje myśli i stan ducha (smutek, melancholię) wyraża za pośrednictwem opisu deszczu.

13. Jest to LIRYKA POŚREDNIAOsoba mówiąca nie ujawnia się wprost, lecz ukrywa się za opisem, sytuacją, dialogiem. Nie prezentuje więc swoich stanów uczuciowych w formie wyznania, ale pośrednio.

14. Zdarza się, że podmiot opowiada o pewnym wydarzeniu. Wówczas wiersz ma formę małej scenki, w której występują elementy fabuły. Na plan pierwszy wysuwa się świat przedstawiony, a podmiot liryczny pozwala wypowiadać się bohaterom. Sytuacja liryczna należy do świata przedstawionego i nie odnosi się do podmiotu lirycznego. Jednak poprzez zaprezentowaną sytuację podmiot liryczny wyraża swój stosunek do tematu, problematyki, tradycji, języka itp.

15. Idzie Kasia borem lasem, koszyk jagód niesie, Aż ci jej rusałka zastąpiła w lesie. „Odpowiedz, dziewczyno, na te trzy pytania, Bo cię załaskoczą moje łaskotania: Co kwitnie bez kwiatu? bez powodu bieży?Co śniegiem bieluchnym w skwarnym lecie śnieży?" Rozśmieje się dziewczę i na to odpowie; „Woda bez powodu bieży po dąbrowie, A paproć bez kwiatu zakwita po lesie, A śnieg letni — piana, którą woda niesie". (Teofil Lenartowicz, Rusałka)

16. Szukajcieprawdy jasnego płomienia! Szukajcie nowych, nie odkrytych dróg... Za każdym krokiem w tajniki stworzenia Coraz się dusza ludzka rozprzestrzenia, I większym staje się Bóg! Każda epoka ma swe własne cele I zapomina o wczorajszych snach... Nieściewięc wiedzy pochodnię na czele I nowy udział bierzcie w wieków dziele, Przyszłości podnoście gmach! [...] (Adam Asnyk, Do młodych)

17. Szukajcieprawdy jasnego płomienia! Szukajcie nowych, nie odkrytych dróg... Za każdym krokiem w tajniki stworzenia Coraz się dusza ludzka rozprzestrzenia, I większym staje się Bóg! Każda epoka ma swe własne cele I zapomina o wczorajszych snach... Nieściewięc wiedzy pochodnię na czele I nowy udział bierzcie w wieków dziele, Przyszłości podnoście gmach! [...] (Adam Asnyk, Do młodych) Czasowniki w TRYBIE ROZKAZUJĄCYM

18. Cechą charakterystyczną tej odmiany liryki jest bezpośrednie zwrócenie się podmiotu lirycznego do adresata („ty" lirycznego). Adresatem może być osoba lub grupa osób, zjawisko, pojęcie. Wiersz może mieć wówczas charakter wezwania lub apelu. Jest to LIRYKA ZWROTU DO ADRESATA

19. Lirykę można również klasyfikować ze względu na podejmowany temat. Wyróżnić można następujące odmiany: • lirykę miłosna, • lirykę refleksyjno – filozoficzną, • lirykę religijną, • lirykę patriotyczną.

20. w twoich doskonałych palcach jestem tylko drżeniem śpiewem liścipod dotykiem twoich ciepłych ust zapach drażni — mówi: istniejesz zapach drażni — roztrąca noc w twoich doskonałych palcach jestem światłem [...] (Halina Poświatowska, wiersz z tomu Hymn bałwochwalczy)

21. w twoich doskonałych palcach jestem tylko drżeniem śpiewem liścipod dotykiem twoich ciepłych ust zapach drażni — mówi: istniejesz zapach drażni — roztrąca noc w twoich doskonałych palcach jestem światłem [...] (Halina Poświatowska, wiersz z tomu Hymn bałwochwalczy) Jest to LIRYKA MIŁOSNA koncentruje się na wyrażaniu uczuć miłosnych, doznań erotycznych.

22. kamyk jest stworzeniem doskonałym równy samemu sobie pilnujący swych granic wypełniony dokładnie kamiennym sensem o zapachu który niczego nie przypomina niczego nie płoszy nie budzi pożądania […] (Zbigniew Herbert, Kamyk)

23. W pierwszej zwrotce wiersza podejmowane są rozważania o doskonałości kamienia kamyk jest stworzeniem doskonałym równy samemu sobie pilnujący swych granic wypełniony dokładnie kamiennym sensem o zapachu który niczego nie przypomina niczego nie płoszy nie budzi pożądania […] (Zbigniew Herbert, Kamyk)

24. natomiast w kolejnych występują argumenty potwierdzające postawioną tezę. kamyk jest stworzeniem doskonałym równy samemu sobie pilnujący swych granic wypełniony dokładnie kamiennym sensem o zapachu który niczego nie przypomina niczego nie płoszy nie budzi pożądania […] (Zbigniew Herbert, Kamyk)

25. Jest to LIRYKA REFLEKSYJNO – FILOZOFICZNA wyraża poglądy na temat istoty życia, człowieka, świata, wartości. kamyk jest stworzeniem doskonałym równy samemu sobie pilnujący swych granic wypełniony dokładnie kamiennym sensem o zapachu który niczego nie przypomina niczego nie płoszy nie budzi pożądania […] (Zbigniew Herbert, Kamyk)

26. Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie,I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi na niebie. [...] (Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie)

27. Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie,I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi na niebie. [...] (Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie) Powyższy wiersz jest dziękczynną modlitwą skierowaną do Boga.

28. Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie,I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi na niebie. [...] (Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie) Jest to LIRYKA RELIGIJNA dotyczy przeżyć religijnych, stosunku człowieka do Boga. Może mieć charakter pochwalny, dziękczynny lub błagalny.

29. Wstań, Polsko moja! Uderz w czyn! I znów przebojem w bój szalony! Już płonie lont podziemnych min.. Krwawą godzinę biły dzwony... Zerwane pęta — uderz w czyn! Wstań, Polsko moja! Strząśnij proch! [...] (Józef Mączka, Wstań, Polsko moja)

30. ojczyzna to kraj dzieciństwa miejsce urodzenia to jest ta mała najbliższa ojczyzna (Tadeusz Różewicz, oblicze ojczyzny) Jest to LIRYKA PATRIOTYCZNA podejmuje aktualne problemy życia społecznego i narodowego. Często pełni funkcję agitacyjną — jej celem jest bezpośrednie oddziałanie na czytelnika. Liryka patriotyczna może mieć również charakter refleksyjny. Wówczas przedstawiane przeżycia dotyczą np. miłości do ojczyzny, smutku po utracie niepodległości itp.

31. CHARAKTERYSTYCZNE CECHY BUDOWY WIERSZA

32. RYTM W utworach poetyckich występuje określony rytm (wyjątek stanowi wiersz wolny). O rytmie, zrytmizowaniu wypowiedzi mówimy wówczas, gdy w utworze regularnie powtarzają się podobne lub takie same zespoły elementów brzmieniowych. Zespołami takimi mogą być np. wyrazy o jednakowej liczbie sylab i określonym akcencie. Na rytmiczność wiersza duży wpływ ma również podział na wersy i występujące w utworze rymy.

33. RYMY: Rym to podobne lub takie same brzmienia zakończeń wyrazów występujących najczęściej na końcu wersów.

35. Próżno uciec, próżno się przed miłością schronić, Bo jako lotny nie ma pieszego dogonić? (Jan Kochanowski, O miłości)

36. Próżno uciec, próżno się przed miłością schro-nić, Bo jako lotny nie ma pieszego do-go-nić? (Jan Kochanowski, O miłości) Rymy ŻEŃSKIE to rymy półtorazgłoskowe, w których rymowaniu podlega ostatnia sylaba i część sylaby przedostatniej, np. wrza-wa, ka-wa.

37. Obudziłam się dzisiaj z rana na wezgłowiu mokrym od łez... i zakwita pod oknem bez. (Kazimiera Iłłakowiczówna, Przebudzenie)

38. Obudziłam się dzisiaj z rana na wezgłowiu mokrym od łez... i zakwita pod oknem bez. (Kazimiera Iłłakowiczówna, Przebudzenie) Rymy MĘSKIE to rymy jednozgłoskowe; rymują się wyrazy jednosylabowe, np. dół — wół, koc — moc.

39. Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie. Dwóch wilków jedno w lesie nadybali jagnię. Już go mieli rozerwać, rzekło: „Jakim prawem?" „Smacznyś, słaby i w lesie!" — Zjedli niezabawem. (Ignacy Krasicki, Jagnię i wilcy)

40. Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie. Dwóch wilków jedno w lesie nadybali jagnię. Już go mieli rozerwać, rzekło: „Jakim prawem?" „Smacznyś, słaby i w lesie!" — Zjedli niezabawem. (Ignacy Krasicki, Jagnię i wilcy) Rymy DOKŁADNE rymujące się zakończenia wyrazów mają identyczne brzmienie, np. wieniec— zieleniec. Wyrazy rymujące się mają tak samo rozłożone akcenty.

41. Począłem cię w marmurach światła i w drzewie wonnych sosen, moja ty rzeko nieodgadła dłutami wioseł. [...] (Krzysztof Kamil Baczyński, Świętość)

42. Począłem cię w marmurach światłai w drzewie wonnych sosen, moja ty rzeko nieodgadładłutami wioseł. [...] (Krzysztof Kamil Baczyński, Świętość) Rymy NIEDOKŁADNE rymujące się zakończenia wyrazów mają brzmienie tylko przybliżone, np. daleko — rzeką, powietrze — Wreszcie.

43. Narwali bzu, naszarpali, Nadarli go, natargali, Nanieśli świeżego, mokrego, Białego i tego bzowego. [...] (Julian Tuwim, Rwanie bzu)

44. Narwali bzu, naszarpali, a Nadarli go, natargali, a Nanieśli świeżego, mokrego, b Białego i tego bzowego. [...] b (Julian Tuwim, Rwanie bzu) Rymy parzyste występują w wersach sąsiadujących ze sobą: opisuje się je, używając symboli literowych w następujący sposób: aabb.

45. To nie liście i nie listki, Nie listeczki jeszcze nawet — To obłoczek przezroczysty, Pozłociście zielonawy. [...] (Julian Tuwim, Brzózka kwietniowa)

46. abab To nie liście i nie listki, Nie listeczki jeszcze nawet — To obłoczek przezroczysty, Pozłociście zielonawy. [...] (Julian Tuwim, Brzózka kwietniowa) Rymy KRZYŻOWE zwane też przeplatanymi; rymuje się co drugi wers, a więc wers pierwszy z trzecim i drugi z czwartym: abab.

47. Wypłynąłem na suchego przestwór oceanu, Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi,Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,Omijam koralowe ostrowy burzanu. [...] (Adam Mickiewicz, Stepy Akermańskie)

48. abba Wypłynąłem na suchego przestwór oceanu, Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi,Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,Omijam koralowe ostrowy burzanu. [...] (Adam Mickiewicz, Stepy Akermańskie) Rymy OKALAJĄCE rymuje się wers pierwszy z ostatnim i drugi z trzecim – abba. Zwykle dotyczy strof czterowersowych.

49. UWAGA!!! Poszczególne podziały rymów tworzy się na podstawie różnych kryteriów. Określając rodzaj rymów występujących w utworze, należy wziąć pod uwagę każde z kryteriów, np. w bajce Jagnię i wilcy I. Krasickiego rymy określimy jako: żeńskie, dokładne, parzyste.

50. RODZAJE WIERSZA (SYSTEMY WERSYFIKACYJNE)