POMORSKA KRAINA W KRATĘ

1. POMORSKA KRAINA W KRATĘ Opracowanie: Marzenna Mazur, etnograf Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku

2. OBSZAR KRAINY W KRATĘ • Nie można dzisiaj precyzyjnie określić granic "Krainy w Kratę„. • Umowne granice wyznaczone są w pasie nadmorskim długości około 80 km - poczynając od Łeby w kierunku zachodnim do miejscowości Darłowo, szerokości około 40-50 km w głąb lądu, na południu ograniczone drogą krajową nr 6 Gdańsk-Szczecin. • Granice te są jednak płynne; bowiem tradycyjne budownictwo charakteryzujące teren "Krainy w Kratę" obejmuje również znaczną część województwa zachodniopomorskiego, w kierunku Szczecina, opierając się głównie na południu o wspomnianą drogę krajową nr 6 Szczecin- Gdańsk. • Dominującym na terenie Pomorza układem przestrzennym wsi były owalnice, okólnice i ulicówki. Wiele z tych wsi do dnia dzisiejszego zachowało swój pierwotny układ.

3. POMORSKA KRAINA W KRATĘ • Dominującym elementem krajobrazu wiejskiego na Pomorzu było budownictwo szkieletowe. W kwatery drewnianych konstrukcji budynków wstawiano dyle, które owijano powrósłami słomianymi i oblepiano gliną. • Powierzchnię kwater bielono wapnem na biało, a belki drewniane zabezpieczano smołą. W ten sposób budowano chałupy mieszkalne, zabudowania gospodarcze, kuźnie, szkoły, kościoły i dwory, dużo z nich zachowało się do dnia dzisiejszego w • W wielu gminach nadmorskich (Darłowo, Sławno, Malechowo, Postomino, Ustka, Słupsk, Kobylnica, Smołdzino, Wicko). • Tego typu konstrukcje były także widocznym elementem krajobrazu architektonicznego pomorskich miast i uzdrowisk (Słupsk, Sławno, Darłowo, Ustka, Jarosławiec). • Cała Europa północna, zwłaszcza kraje basenu Morza Bałtyckiego, była w omawianym okresie podobna pod względem architektonicznym. • Symetryczny układ konstrukcji szkieletowej oraz wypełnienia kwater bielone wapnem nadały budynkom efekt wizualny przypominający kratownicę, stąd też teren, na którym zachowały się duże skupiska tego typu budownictwa nazwano " Krainą w Kratę".

4. POMORSKA ZAGRODA CZWOROBOCZNA • Główny element pejzażu wsi pomorskiej w XIX wieku stanowiła zagroda czworoboczna, w której budynek mieszkalny posadowiony jest w głębi, zwrócony licem do drogi; po obu jego stronach budowana była stodoła i budynek inwentarski, a cało¶ć zagrody zamykał - od strony drogi - budynek bramny. Gdzieniegdzie trafiały się zagrody typu otwartego pozbawione budynku bramnego. • Na terenach bogatych w urodzajne gleby rolne budynki mieszkalne były większe gabarytowo, zwykle posiadały piętro mieszkalne, a w połaci dachu znajdowały się dwa piętra gospodarcze. • W tych zagrodach - oprócz wyżej wspomnianego budynku mieszkalnego - także budynki inwentarskie i gospodarcze były dużych rozmiarów, dostosowane do areałów gospodarstwa. • Dotyczy to obszarów położonych na zachód od rzeki Słupi (wsie: Swołowo, Starkowo, Możdżanowo, Bruskowo Wielkie, Bierkowo), gdzie dominują urodzajne gleby pszeniczno-buraczane i duże gospodarstwa chłopskie. • Wymienione wsie posiadają średniowieczny rodowód osadniczy z zachowanym układem przestrzennym i kilkuwieczną ciągłość zasiedlenia.

5. W samym pasie nadmorskim, na ziemiach mniej urodzajnych i we wsiach rybackich, budynki mieszkalne są parterowe, zaś budynki inwentarskie i gospodarcze o wiele mniejsze. RYBACKIE ZAGRODY W SKANSENIE W KLUKACH

6. POMORSKA KRAINA W KRATĘ • Inna sytuacja miała miejsce na wschód od rzeki Słupi, gdzie przeważała wielka własność ziemska z wsiami folwarcznymi i wsiami powstałymi w wyniku akcji parcelacyjnych. • Niezwykle ciekawe zagadnienie stanowi na omawianym obszarze budownictwo związane z pomorskimi dobrami szlacheckimi. Mowa o XIX wiecznych pałacach i założeniach parkowych wokół nich. • Jedynym takim obiektem zachowanym do dnia dzisiejszego na terenie "Krainy w Kratę" jest XVIII wieczny dwór w Swochowie, nazywany przez dawnych właścicieli "Alt Kloster". Pod koniec XIX wieku właściciel tego folwarku wybudował sobie nową murowaną siedzibę z elementami konstrukcji szkieletowej, stary dwór przebudował na cztery osobne mieszkania dla robotników. Ten dwór do dnia dzisiejszego ma zachowany oryginalny układ ogniowy z kopulastym murowanym kominem i czterospadowym dachem.

7. POMORSKA KRAINA W KRATĘ • Architektura sakralna na terenie "Krainy w Kratę" reprezentowana jest przez kilkanaście kościołów gotyckich. Do dnia dzisiejszego zachowały się głównie wieże. • Kościoły te murowane były z cegły i głazów polnych, otoczone kamiennym ogrodzeniem ze starodrzewem, a przy nich znajdowały się cmentarze. Tylko niektóre kościoły były zbudowane z drewna w konstrukcji szkieletowej. Obecnie takie budowle możemy spotkać we wsi Krupy (około połowy XVI w.), Objazda z 1607 roku i późniejsze z XVIII w. w Charnowie, Staniewicach i Wytownie. • Z dawnego szkieletowego budownictwa przemysłowego zachowało się do czasów współczesnych niewiele obiektów. Są to młyny w: Zamełowie, Starkowie, Bydlinie, Kobylnicy oraz Czarnym Młynie koło Bukowa; są one nieczynne, w znacznym stopniu zdewastowane. • Do niedawna miejscową architekturę wiejską wzbogacały też stare szkieletowe kuźnie.

8. POMORSKA KRAINA W KRATĘ • Interesujące walory dawnego budownictwa szkieletowego, zwykle z XIX i pierwszej połowy XX wieku, prezentuje część nadmorskich miejscowości uzdrowiskowych i wypoczynkowych. • W dawnych wsiach rybackich, pełniących obecnie zazwyczaj funkcje wypoczynkowe, zachowało się sporo dawnych chałup i całych zagród (np. Jarosławiec, dawniej Rowy). • Kolejnym przykładem może być uzdrowisko Ustka; oprócz zabytkowych rybackich chałup, w latach dwudziestych XX wieku przy nadmorskim deptaku powstało kilka większych obiektów o charakterze wypoczynkowym oraz willi, które są zbudowane w całości lub posiadają elementy konstrukcji szkieletowej. • W wielu wsiach położonych na terenie "Krainy w Kratę" udział budynków wzniesionych po 1945 roku stanowi obecnie niewielki procent ogółu budynków. Dzięki temu wsie te zachowały swój dawny układ przestrzenny i charakter zabudowy.

9. POMORSKA KRAINA W KRATĘ • Według dr Elżbiety Szalewskiej, w pasie nadmorskim od Łeby po Darłowo znajduje się jeszcze około 1500 budynków szkieletowych: • w Swołowie - 70; • w Starym Jarosławiu - 69; • w Bierkowie - 52; • w Krzemienicy - 51; • w Starkowie - 50; • Tak duże - niespotykane nigdzie indziej w Europie - natężenie zabytkowej architektury wiejskiej podkreśla unikalny charakter tego terenu, wzmacnia jego potencjał i daje duże możliwości wykorzystania w kulturze i turystyce.

10. SWOŁOWO EUROPEJSKA WIEŚ DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

11. SWOŁOWO STOLICA KRAINY W KRATĘ • O Swołowie zrobiło się głośno mniej więcej od połowy lat 90- tych XX wieku, przy okazji organizowanej 18 stycznia 1995 r. przez Słupski Oddział Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami oraz dr Elżbietę Szalewską - wystawy fotograficznej w Międzynarodowym Klubie Prasy i Książki EMPIK w Słupsku. Miejsce te wypełnione zostało fotogramami ukazującymi piękno tradycyjnego budownictwa pomorskiej wsi w tym m.in. Swołowa. • Wieś ze względu na swój unikalny charakter już w latach 70-tych i 80-tych XX w., była obiektem zainteresowań słupskich etnografów, jednak ówczesne władze komunistyczne niezbyt przychylnie patrzyły na wszelkie przejawy ratowania spuścizny po poprzednich-niemieckich mieszkańcach tych terenów. • Na początku lat 80-tych XX w. pracownicy słupskiego Muzeum H. Soja i E. Wójtowicz opracowali na zlecenie słupskiego konserwatora zabytków tzw. białe karty konserwatorskie dla kilkudziesięciu obiektów w Swołowie. • Zawierały one informacje o właścicielu, użytkowniku, położenie budynków, ich wielkość, rzuty poziome i pionowe, opis konstrukcji, materiału, stan zachowania oraz fotografie.

12. POŁOŻENIE SWOŁOWAGMINA SŁUPSKWOJEWÓDZTWO POMORSKIE

13. SWOŁOWO STOLICA KRAINY W KRATĘ • Swołowo jest starym miejscem osadniczym co dokumentuje wiele znalezisk, z których część jest w posiadaniu Muzeum w Koszalinie. Należy do nich kompleks 5 obiektów z okresu wpływów rzymskich które wykopano podczas badań prowadzonych w latach 30-tych i 40-tych XX wieku, w tym m.in. szklany pucharek oraz srebrną czarkę z pierwszych wieków n.e. • Wieś należy do najstarszych w regionie słupskim, a pierwsze pisemne wzmianki o niej pochodzą z 1230 roku, kiedy to sławieński książę nadał ją zakonowi Joannitów sprowadzonemu do Starego Sławna. • W dalszym okresie wieś należała do rodów szlachty pomorskiej, następnie przeszła pod Zarząd Dóbr Królewskich w Słupsku.

14. Swołowo położone jest na Pomorzu Środkowym, w zachodniej części województwa pomorskiego około 14 km na północny-zachód od Słupska. Niecały kilometr od wsi przebiega droga ze Słupska do Darłowa wybudowana pod koniec XVIII wieku, co spowodowało iż Swołowo pozostało na uboczu zachowując w nienaruszonym stanie swój układ przestrzenny. Stanowi go średniowieczny układ lokacyjny w kształcie owalnicy położonej na osi wschód-zachód, wzdłuż niewielkiego strumyka tzw. Zielonej Strugi wypływającej niedaleko zabudowań wiejskich. SWOŁOWO STOLICA KRAINY W KRATĘ

15. SWOŁOWO STOLICA KRAINY W KRATĘ • Intensywny rozwój i rozbudowa trwa od połowy XIX w. W tym okresie wzniesiono większość zachowanych do dziś budynków wchodzących w skład zagród bogatych chłopskich gospodarzy, a także budynków dla robotników rolnych, budynek na sprzęt pożarowy czy też zbudowano miejscowy kościół. • W 1851 roku we wsi było 31 domów zamieszkanych przez 236 osób, a w 1885 roku ilość domów powiększyła się ponad dwukrotnie (66), zamieszkiwało w nich 499 osób.

16. SWOŁOWO STOLICA KRAINY W KRATĘ • Kartka pocztowa ze Swołowa, lata 30-te XXw. • We wsi istniało towarzystwo oszczędności i pożyczek, spółdzielnia mleczarska, sklep towarów mieszanych. . • Po obu stronach wsi (od strony wschodniej i zachodniej) stały 2 wiatraki • Na początku marca 1945 roku do wsi (w której oprócz stałych mieszkańców przebywali dodatkowo uciekinierzy m.in. z Prus Wschodnich), wkroczyły wojska radzieckie pozostawiając Swołowo w nienaruszonym stanie. • Władze polskie przejęły oficjalnie władzę 1.08. 1945 roku. Od tego czasu następuje stopniowe zasiedlanie wsi przez polskich osadników.

17. SWOŁOWO STOLICA KRAINY W KRATĘ • W latach międzywojennych XX wieku po wschodniej stronie Swołowa wybudowano nowy budynek szkolny (1931 r.) • Do wsi doprowadzono elektryczność, wybrukowano wiejską drogę, dno stawu pośrodku wsi uszczelniono gliną i kamieniami, wyprofilowano rowy cieków, a miejsca wilgotne odwodniono.

18. SWOŁOWO STOLICA KRAINY W KRATĘ • Swołowo na początku XX w. • Czworoboczne zagrody bogatych pomorskich chłopów (rozłożone od strony północy i południa), po obu stronach brukowanej drogi zamknięte były budynkiem bramnym z szeroko frontowym domem posadowionym w głębi podwórza oraz spinającymi całość po bokach budynkiem inwentarskimi i stodołą - sprawiając wrażenie samodzielnie funkcjonujących dworów. • K. H. Pagel wymienia, iż przed II wojną światową powierzchnia wsi wynosiła 901 hektarów, a liczba ludności to 315 osób (stan na 17.V.1939 r.)

19. URZEKAJĄCE PIĘKNO SWOŁOWA – STOLICY POMORSKIEJKRAINY W KRATĘ

20. URZEKAJĄCE PIĘKNO SWOŁOWA – STOLICY POMORSKIEJKRAINY W KRATĘ

21. URZEKAJĄCE PIĘKNO SWOŁOWA – STOLICY POMORSKIEJKRAINY W KRATĘ

22. URZEKAJĄCE PIĘKNO SWOŁOWA – STOLICY POMORSKIEJKRAINY W KRATĘ

23. URZEKAJĄCE PIĘKNO SWOŁOWA – STOLICY POMORSKIEJKRAINY W KRATĘ

24. URZEKAJĄCE PIĘKNO SWOŁOWA – STOLICY POMORSKIEJKRAINY W KRATĘ

25. URZEKAJĄCE PIĘKNO SWOŁOWA – STOLICY POMORSKIEJKRAINY W KRATĘ

26. URZEKAJĄCE PIĘKNO SWOŁOWA – STOLICY POMORSKIEJKRAINY W KRATĘ

27. ZABYTKOWA ZAGRODA W SWOŁOWIE PRZEKAZANA W 2002 R. PRZEZ ZARZĄD WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO DLA MUZEUM POMORZA ŚRODKOWEGO W SŁUPSKU STAŁA SIĘ SZANSĄ NA OŻYWIENIE GOSPODARCZE I TURYSTYCZNE REGIONU O WYSOKIM STOPNIU BEZROBOCIA.

28. Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku w 2002 roku stało się właścicielem jednej z zabytkowych zagród w Swołowie. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków pod numerem A-367/1-4. Zagroda pochodzi z XIX wieku i jest przykładem budownictwa szkieletowego. Posiada charakterystyczny kształt zamkniętego czworoboku, w skład którego wchodzi: chałupa z II połowy XIX w., budynek bramny z tego samego okresu, budynek inwentarski oraz stodoła z 1858 r. • W latach 2001-2003 mgr Marzenna Mazur i inż. Andrzej Łopaciuk przygotowali program rekonstrukcji i adaptacji zabytkowej zagrody w Swołowie. Projekt zakłada stworzenie na bazie zagrody centrum kulturotwórczego w najszerszym tego słowa znaczeniu. Jesienią 2003 roku powstał zespół, który rozpoczął pracę nad wnioskiem do ZPORR. • Przygotowany projekt zakłada wiele cennych innowacyjnych rozwiązań w zakresie upowszechniania kultury. Doskonale wpisuje się w strategię gminy Słupsk, Powiatu Słupskiego oraz Województwa Pomorskiego. Zyskał akceptację Ministra Kultury, Marszałka Województwa Pomorskiego, Starosty Słupskiego i Wójta Gminy Słupsk. Projekt zakłada wykorzystanie w 75% funduszy unijnych na realizację zadania ze Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego na lata 2004 – 2006.

29. MUZEALNA ZABYTKOWA ZAGRODA NR 8 W SWOŁOWIEWIDOK BUDYNKU BRAMNEGO I SZCZYTU STODOŁY STAN Z ROKU 2000

30. MUZEALNA ZABYTKOWA ZAGRODA NR 8 W SWOŁOWIECHAŁUPA MIESZKALNA – STAN Z ROKU 2000

31. MUZEALNA ZABYTKOWA ZAGRODA NR 8 W SWOŁOWIECHAŁUPA MIESZKALNA – WIDOK OD STRONYOGRODU – STAN Z ROKU 2000

32. MUZEALNA ZABYTKOWA ZAGRODA NR 8 W SWOŁOWIEBUDYNEK OBORY Z GALERIĄ – STAN Z ROKU 2000

33. MUZEALNA ZABYTKOWA ZAGRODA NR 8 W SWOŁOWIEBUDYNEK OBORY BEZ GALERII– STAN Z ROKU 2004

34. MUZEALNA ZABYTKOWA ZAGRODA NR 8 W SWOŁOWIE STAN Z ROKU 2004

35. SWOŁOWO STOLICA KRAINY W KRATĘ

36. MUZEALNA ZABYTKOWA ZAGRODA NR 8 W SWOŁOWIEDOSKONALE ZACHOWANA KONSTRUKCJA STODOŁY – STAN Z ROKU 2000

37. Jakie funkcje pełnić będzie muzealna zagroda po zakończeniu inwestycji?

38. CHAŁUPA MIESZKALNA • na parterze ekspozycja muzealna wnętrza z XIX w. • na piętrze sala konferencyjna, pokoje gościnne, biura – miejsce spotkań regionalistów, badaczy i pasjonatów kultury regionalnej • na poddaszu magazyny etnograficznych obiektów kultury materialnej STODOŁA XVIII W. ekspozycja sprzętu rolniczego i pokaz magazynowania zboża

39. OBORA • - ekspozycja obrazująca hodowlę zwierząt (w tym mała żywa zagroda) • pracownie rękodzielnicze udostępniane miejscowym rzemieślnikom • galeria wystawowa • punkt sprzedaży rękodzieła i pamiątek regionalnych • informacja turystyczna • BUDYNEK BRAMNY • część administracyjna, socjalna • magazyny zabytków • etnograficznych

40. GOSPODA funkcja użytkowa - stylowa gospoda z tradycyjnym chłopskim jadłem - miejsce organizacji stylowych biesiad folklorystycznych Kotłownia Funkcja użytkowa, biura.

41. OGRÓD - plenerowe kino letnie, estradowe prezentacje i przeglądy zespołów folklorystycznych, plenerowe spotkania rozmaitych grup zainteresowań, itp.

42. Jakie cele chcemy osiągnąć? • Wzrost potencjału turystycznego wykreowanego już produktu markowego „Kraina w Kratę”, jako czynnika stymulującego rozwój gospodarczy gminy, powiatu i województwa. • Uratowanie i zachowanie Swołowa jako wsi europejskiego dziedzictwa kulturowego. • Wzrost atrakcyjności turystycznej i kulturowej regionu. • Powstanie licznych punktów gastronomicznych i agroturystycznych - rozwój i ożywienie regionu. • Aktywizacja społeczności lokalnej poprzez rozwój tradycyjnych rzemiosł wiejskich i rękodzieła w oparciu o program „ginących zawodów”, produkcja i sprzedaż wyrobów pamiątkarskich. • Wydłużenie sezonu turystycznego w regionie – wyjście z całoroczną ofertą o charakterze kulturalnym i turystycznym. • Zwiększenie turystyki przyjazdowej – wprowadzenie oznaczeń na mapach turystycznych. • Ułatwienie dostępu do kultury i turystyki.

43. W jaki sposób zamierzamy zrealizować postawione cele? • Utworzenie tętniącego życiem Ośrodka Animacji Kultury Pomorza w zabytkowej zagrodzie w Swołowie. • Utworzenie warsztatów tradycyjnego rzemiosła i rękodzieła ludowego oraz nieodpłatne udostępnienie ich miejscowej ludności. • Stworzenie nowoczesnej propozycji prezentacji kultury ludowej. • Utworzenie bazy noclegowej i ciekawej oferty kulturalnej przyciągających turystów. • Organizacja szeregu cyklicznych imprez : filmowych, muzycznych, rękodzielniczych, itp. • Organizacja konferencji naukowych we współpracy z ośrodkami akademickimi.

44. Wymierne korzyści z realizacji projektu. • Powstanie prężnego, z solidnym zapleczem merytorycznym, Ośrodka Animacji Kultury Pomorza w zachodniej części województwa pomorskiego. • Uratowanie przepięknej architektury zagrody (2034 m2 zrekonstruowanej powierzchni obiektów zabytkowych). • Podniesienie rangi wsi i regionu poprzez powstanie w Swołowie Filii słupskiego Muzeum - instytucji mającej wieloletnią tradycję i znakomite osiągnięcia w zarządzaniu tego typu placówką (dla porównania - Skansen w Klukach). • Utworzenie kilkunastu nowych stanowisk pracy dla miejscowej ludności. • Tworzenie miejsc noclegowych w samej zagrodzie oraz ożywienie ruchu agroturystycznego we wsi i regionie. • Rozwój wsi i regionu ze względu na wzmożony ruch turystyczny (motele, parkingi, drogi dojazdowe, stacje benzynowe, bary szybkiej obsługi, usługi pamiątkarskie itp.). • Wzrost atrakcyjności turystycznej regionu. • 100% wzrostu ilości imprez odbywających się w odbudowanych obiektach.

45. Jakie będzie oddziaływanie projektuw przeciągu krótkiego czasu? • Uratowanie wsi przed degradacją i zniszczeniem. Rozwój wsi i regionu. • 20 utrzymanych miejsc prac. • 40 000 osób rocznie uczestniczących w imprezach kulturalnych. - 50 000 turystów rocznie odwiedzających obiekty. • 15 000 osób odwiedzających domenęinternetową.

46. MUZEALNA ZABYTKOWA ZAGRODA W SWOŁOWIECENTRUM KULTUROTWÓRCZYM POMORSKIEJ KRAINY W KRATĘ

47. MUZEALNA ZABYTKOWA ZAGRODA W SWOŁOWIECENTRUM KULTUROTWÓRCZYM POMORSKIEJ KRAINY W KRATĘ

48. MUZEALNA ZABYTKOWA ZAGRODA W SWOŁOWIECENTRUM KULTUROTWÓRCZYM POMORSKIEJ KRAINY W KRATĘ

49. MUZEALNA ZABYTKOWA ZAGRODA W SWOŁOWIECENTRUM KULTUROTWÓRCZYM POMORSKIEJ KRAINY W KRATĘ

50. MUZEALNA ZABYTKOWA ZAGRODA W SWOŁOWIECENTRUM KULTUROTWÓRCZYM POMORSKIEJ KRAINY W KRATĘ