KAY 361 Türk İdare Tarihi

1. KAY 361 Türk İdare Tarihi Ders 3 Konu:Ortaçağlarda Akdeniz Dünyası ve İtalyan Denizci Devletleri Okuma: Ortaylı, 2007: 75-93

2. KAY 361 VİZE SINAVI

3. Batı Roma Sonrası İtalya • M.S. 5. Yüzyıl • Kavimler göçü • İtalya (Batı Roma) çöküş döneminde girdi • İmparatorluk kurumları Doğu’da yaşadı • M.S. 9. ve 10. Yüzyıl’lar • Batı Avrupa’da Roma’nın halefi olduğunu iddia eden Büyük Karl’ın (Carolus Magnus) imparatorluğu • Tarım ve ticarette atılımlar • Kuzey ve Orta İtalya’nın denizci devletlerinin ortaya çıkışı

4. Kavimler Göçü: Barbarlar • Roma İmparatorluğu’nun idaresi ve kültürünün dışında kalan göçebe, yarı göçebe ve savaşçı kavimler • Roma’nın sınırı Tuna nehri • Bu kavimlerin bilinen tarihi Roma tarihçiliği ile başlar • Alışveriş alanları • Din- Roma Kilisesi • Dil- Latince • Roma Hukuku ve kültürü

5. Barbarlar • Kanbağı (Klanlar) • Kan davaları • Germenlerde “comitatus”: savaşçı gruplar • Feodal düzenin hiyerarşik bağlarının temellerinden biri • Kavimler Göçü • Hunlar’ın Vizigot ve Ostrogotlar’ı yerinden edip sürmesi • MS 378’de İmparator Valens Gotlar’a yenildi • İmparatorluğun bölünmeye başlaması • MS 493’te Ostrogotlar Roma’yı işgal etti • MS 6. YY’da Bizans İtalya’nın önemli bir bölümünü yeniden fethetti • Burada Avrupa’nın Batı ve Kuzey’inden farklı bir sosyal, iktisadi ve kültürel yapılanma oluştu

7. Batı Roma’dan Sonra İtalya • Artık siyasi değil, coğrafi ve kültürel bir birlik • İtalya’nın işlevleri • Doğu Akdeniz uygarlığının (Bizans, İslam...) Batı’ya taşınması • Batı Avrupa’nın hammadde kaynağı olması • Kilise adına mültezimlik • Madenlerin işletilmesi • Bu bölgelerin pazara açılması

8. Feodalizm • Germenlerin otoriter savaşçı şeflik düzeninden gelir, bir hizmet bağımlılığı • Herkes bir üstüne olduğu kadar astına yani vasalına karşı da yükümlü ve bağımlı • Vasallık ve dirlik kurumları • Eşitsizlik üzerine kurulu • Sosyal hareketlilik çok az • Üretim toprağa bağlı, geniş köylü yığınları • Bu üretimin rantını yönetici bir sınıf alır

9. Feodalizm-2 • Ulaşım kısıtlı • Ticaret değerli lüks mallar üzerine • Para ve değerli madenler kıt, dolaşımları sınırlı • Ödemeler büyük ölçüde eşya ve ürün ile • Kilise Doğu’dakinin aksine ayrı bir kurum • Piskoposlar arazi sahibi ve şehir yöneticisi olabiliyor.

10. Ortaçağ’da Avrupa • Batı Avrupa 10. YY’a kadar dünya tarihinin merkezinde değildir • Merkez, Akdeniz ve Ortadoğu’da • Servet, ticarette değil toprak ve kilisede toplanmıştır • Merkeziyetçi iktidar zayıf • 10.-13. Asırlar arasında şehirlerdeki tüccar ve zenaatkarlar bağlı oldukları siyasi otoriteden özerkliklerini elde ettiler • Ağır vergiler ve gümrükten kurtulma çabası • Dış dünya ile bağımsız ilişkiler • Önce İtalyan, sonra Hansa şehirleri • Kilise, Roma etrafında merkezileşiyordu • Latince, yazı dili • Eğitim alanında etkin

12. Karolenj İmparatorluğu • Frank kralı Klovis ile başlar (481-511) • Büyük Karl (Carolus Magnus) 800’de imparatorluk tacını giydi • İlhak edilen bölgeleri kontrol edebilecek bir hiyerarşik yapı ve askeri örgütlenme, bürokrasi yoktu • Kilise’nin yetişmiş elemanlarının kullanımı • Tarımda gelişmeler • Demirin kullanımının yaygınlaşması • Atla çekilen ağır saban • Tarımsal üretimin artışı, nakliyenin gelişimi • Çeşitli tarikatlar ormanların tarıma açılmasına ve tarımın islahına önayak oldu • Zamanla manastırların artan üretimle zengin olmaları

13. İtalyan Devletleri • Zamana uyum sağlayan bir Klasik Roma örgütlenmesi • Feodal düzene pek uymuyor • Çok ticaret yapılan, çok paranın dolaştığı, kent yönetimine ticaretin hakim olduğu bir bölge • Batı Avrupa’nın tarımsal zenginliğinden yararlanmıştır • Batı Avrupa’yı klasik dünyaya bağlama • Aracı tüccarlıkla geçinen bir sistem • Doğu’dan gelen malı Kuzey’e satarak komisyon alma • İngiliz ve Hollandalı tüccarlar bu sistemi çökertmiştir

14. İtalyan Devletleri-2 • Batı Avrupa İtalya’dan • İşletme ve ticaret yöntemlerini • Bürokrasinin kayıt ve örgütlenme esaslarını • Daha gelişmiş bir kültürel yaşamı • Bilim yapmayı öğrenmiştir • Doğu-Batı sentezi sanıldığı gibi Haçlı Seferleri ile olmamıştır • Örneğin Sicilya Krallığı bu sentezin merkezlerinden biridir

15. İtalyan Denizci Devletleri • En önemlileri • Amalfi • İlk sivrilen, Sicilya’da • Pisa • Bir süre sonra Floransa tarafından ilhak edildi • Cenova • Venedik • Doğu Akdeniz, Ege ve Karadeniz’de ticaret kolonileri • Cenova ve Venedik rekabeti • 1204 Latin istilasından ve Osmanlı’nın İstanbul ve Balkanlar’ı fethinden sonra bu rekabeti körüklemesi

16. Tarihsel Gelişim • Bazı devletler özerkliklerini Bizans’tan almışlardır • Venedik, bir Bizans şehri olarak 5. ve 6. YY’da başladı • 7. Asır’da özerkliğini elde etti • Başlangıçta monarşik, sonra oligarşik olmuşlardır • Paralı askerlere güvenilememesi, diplomasinin gelişmesine neden oldu • Denizaşırı ticaret nedeniyle ilk konsolosluklar kuruldu • Bunların raporları günümüz tarihçiliği için çok değerli

18. Venedik Cumhuriyeti • En önemli örnek • Paralı zümre hakimiyetinin olduğu oligarşik bir Cumhuriyet • 697’de ilk doç seçildi • Venedik tüccarı aynı zamanda diplomattı • 11. Asra kadar Bizans himayesinde kaldı • Bizans donanmasının asayişi sağladığı sularda ticaret yaparak zenginleşti • Sonra kendi deniz gücünü sağlamlaştırdı • Bizans kültür ve sanatından etkilendi

19. Venedik Cumhuriyeti-2 • 12. Asır başında ilk Haçlı seferine yardım etti • Lübnan ve Kudüs’te ticari koloniler ve ayrıcalıklar • İstanbul’da ticaret yapma ve antrepo kurma hakkı • 4. Haçlı seferi sonunda 1204’te Konstantinopolis Latinler tarafından yağmalanınca • Venedik yeni imtiyazlar elde etti ve çok güçlendi • Batı ve İtalya Bizans’ta sevilmemeye başlandı

20. İtalyan Denizci Devletlerinde Yönetim • Oligarşi • Seçim ve yönetim hakları zengin tüccar ailelerinin elinde • Yöneticiler bu ailelere danışarak karar alırdı • Sınıfsal geçişkenlik pek yok • “Podesta”/ “Doç” denen bir yönetici • Tüccar ve lonca temsilcileri zamanla Venedik Senatosu’nu oluşturdu • Altı mahallenin her birinde bir konsey • Denizaşırı kolonilerde o yöreden veya atanmış bir yönetici ve koloni meclisi • Anaşehir ve kolonilerde düzgün bir bürokrasi ve adaletli bir yönetim, kolonilerde kötü yönetim, baskı ve yolsuzluk

21. Yönetim • Kavşak noktadaki şehirler pazar yeriydi • İyi bir yol ve posta sistemi • Tüccarların olduğu yerlerde bu devletlerin temsilcileri ve mahkemeleri de vardı • İlk devlet bankalarının kuruluşu • Faizle kredi dağıtımı • Sorunlar • Artan nüfus ve yetersiz altyapı • Açlık, pislik, salgın hastalık ve suçta artış • Şehirlerin beslenmesi sorun oldu

22. Loncalar ve Zenaat Hayatı • Sıkı bir devlet denetimi • Çalışan sayısı, terfiler, hammadde ve üretimin kalitesi • Yünlü ve ipekli dokumalar, cam sanayii, barutçuluk, gemi yapımı işlerinde çalışanlar seyahat edemezlerdi • Lonca erbabı, yönetici, tüccar, asker ve diplomata göre daha düşük statüde • Üretim ve ticaret ağını ören tüccar ise en makbul kişidir • Eğitimli bir sınıf • Kuzey Avrupa’dan İtalya’ya iş idaresi öğrenmeye gelinirdi

23. Ticaret ve Ekonomik Yapı • Yollar emniyetsiz olduğundan ticaret toplu halde yapılır • Ticareti devlet organize eder • Seferleri aristokrat yönetici grubun üyeleri yönetir • Vergi geliri az, asıl gelirler gümrük, tuz tekeli, civar köyler ve denizaşırı kolonilerin vergisinden gelir • Geniş sermayeli, çok ortaklı şirket değil, aile şirketi tipi egemen • 13.YY’dan itibaren Floransa florini ve Venedik dükası her yerde geçerli paralar • İtalyanca Akdeniz’de Lingua Franca • Güney Almanya’daki Hansa şehirleri ile rekabet

24. Sosyal Yapı • Kölelik ve harem kurumları var • Yabancılar gözlem altında ve ayrı mahallelerde yaşıyordu • Yahudiler gibi gruplar sosyal haklardan mahrumdu

25. HANSA BİRLİĞİNİN ÖNEMLİ ŞEHİRLERİ

26. Hansa Şehirleri ve Novgorod • 13. ve 14. Asırlarda Alman İmparatorluğu’nda tarım ve ticaretin zenginlik yaratması ile kurulan ticari ve siyasi bir şehirler birliği • Kuzey Avrupa’nın İtalya’nın etkisinden kurtulup ona rakip olması • Kültürel etkileşim • Feodal düzen çözülürken başladı; merkezi devlet ve milli ekonomik sistemler oluşunca Hansa Birliği de dağıldı

27. Hansa Şehirleri ve Novgorod-2 • Oligarşik bir yönetim • Zengin tüccarlar şehir meclislerine hakim oldu • Hansa Birliği Meclisi oluştu • İngiltere, Baltık Bölgesi, Danimarka ve Rusya’da ticari imtiyazlı bölgeler • Ticari anlaşmalar ve çıkar birliği ile kolonileştirme • Slav-Germen çatışması

28. Hansa Şehirleri ve Novgorod-3 • İtalyan şehirlerinin aksine lüks eşya, kumaş ve baharattan çok balmumu, kürk, tuz, balık ve kıymetli ağaç gibi malların ticareti • Askeri donanma ve ordu yönünden zayıftı • Nüfusları azdı ve çevredeki bölge üzerinde bir hakimiyet kuramadılar

29. KAY 361 Türk İdare Tarihi Ders 4 Konu: 12. ve 13. Yüzyılda Anadolu Selçuklu Devleti Okuma: Ortaylı, 2007, sf. 95-110.

30. Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı • İslamiyet öncesi Türk kavimleri Orta Asya ve Maveraünnehir (Amuderya/Seyhun ve Siriderya/Ceyhun nehirleri arası), Kafkasya, Volga boyları ve Yakındoğu’da etkili • Türkler, 10. Asır’dan itibaren İslamiyet’i kabul etmeye başlayıp, Ortadoğu tarihinde önemli bir güç haline gelmişlerdir • “İslam’ın kılıcı” olma misyonu

32. Selçuklular Öncesi İslam Dünyası • 9. Asır sonunda Müslümanlar Akdeniz’i hakimiyetleri altına almışlardı • Aynı dönemde Bizans yeniden güçlenip fetihlere girişmişti • Sicilya’da İslam ve Bizans’ın kaynaştığı kültürel bir ortam kurulmuştu • İslam fetihleri 10. Asır’da durakladı ve Abbasiler’le iktidar parçalanması dönemine girdi • Endülüs (Emevi Halifeliği), Kuzey Afrika, Suriye ve Mısır’da yerel hanedanlar bağımsızlıklarını ilan ettiler • 945’te Şii Buveyhiler Bağdat’taki Abbasi halifesini velayetleri altına aldılar

33. Selçuklular Öncesi İslam Dünyası • Hıristiyan dünyasında toparlanma • 9. ve 10.Asır’da Bizans yeniden güçlendi • Girit, Kıbrıs ve Suriye’de fetihler • Normanlar, Güney İtalya ve Sicilya’yı Araplardan aldı • Haçlılar Kudüs ve Filistin’e kadar gitti • 1099’da Kudüs düştü • Endülüs’te Hıristiyan fetihleri • İslam dininin yayılması durdu • Kuzey ve Doğu Avrupa’nın putperest kavimleri arasında Hıristiyanlık yayıldı • Bizans da Slavlar üzerinde etkili oldu ve güç kazandı

35. Selçukluların Tarih Sahnesine Girişi • Türklerin siyaset sahnesine çıkmasıyla İslam tarihinde yeni bir atılım dönemi başladı • İlk Türk İslam Devleti Gazneliler değil • Hükümdar, komutan ve ordu Türk ama halk ve idare farklı etnik yapıda • İlk Türk İslam Devleti Karahanlılar • Maveraünnehir ve bugünkü Türkistan’da Oğuz-Uygur hakimiyeti • Göçebeliğe dayanan siyasi konfederasyonlar • Başkent, çadır-ordugah bir şehir • Yüksek bir örgütlenme düzeyi ve hareket yeteneği

36. Selçukluların Tarih Sahnesine Girişi • Oğuzlar’ın Maveraünnehir’den devlet olarak çıkmaları Selçuk Bey ve torunları Tuğrul ve Çağrı beylerin İslam dinini (Sünni kolunu) kabul etmeleri ile • İslam Devleti’nde meşruiyet kazanmışlardır • Selçuklular ilk olarak Karahanlı Devleti’nin kapıkulu askeriydiler • 1040’da Gazneli Sultan Mahmud’un oğlu Sultan Mesud’u Dandanakan’da yenerek İran hakimiyetini elde ettiler • 1055’de Tuğrul Bey İran fethini tamamlayıp Bağdat’a girdi • Abbasi halifesinin koruyucusu oldu • 1071’de Doğu Anadolu’da (Malazgirt) Bizans’ı yendiler • Mısır’daki Şii Fatimiler’in Suriye’deki nüfuzunu kırdılar

37. Selçukluların Tarih Sahnesine Girişi • İran Büyük Selçukluları halifeliği almadan imamet (yöneticilik) görevini alan sultanlar • Meşruiyeti hilafet çerçevesinde tartışılmayan yeni bir kurum: sultanlık • İlk defa Arap olmayan bir imparatorluk • Arap hükümdarlarının köle olarak kullandığı Türk unsuru, bu dünyanın hakimi olmuştur

39. Selçuklu İkta Sistemi • İkta, Selçuklu’lardan çok önce İslam devletlerinde ortaya çıkan bir vergileme ve vazife (maaş) sistemidir • İkta sahibi, ya bazı gelir ve vergileri toplar, ya da yaptığı iş gereği bazı vergilerden muaftır • Selçuklu ikta’sında sadece askeri değil, idari kadrolar da bu sisteme dahildir • Sadece asayiş, savunma ve din konusunda görev yapan devlet görevlilerine değil, kanaat önderlerine de verilir

40. Selçuklular’ da Dil ve Din • Diller • Bürokrasi ve edebiyat dili Farsça • Günlük hayatta, sözlü edebiyatta ve orduda Türkçe • Medrese, yargı ve hukukta Arapça • Dinler • Türkler, Şamanizm’den başka Budizm, Maniheizm ve Ortadoğu’dan çıkan tüm tektanrılı dinlerden etkilenmişlerdir • Hıristiyan ve Yahudiler, zımmi statüsünde yaşıyorlardı

41. Selçuklular’da Bürokrasi • İşlevsel olarak bölünmüş büyük memurlar • İçinden eyalet amirlerinin seçildiği yüksek memurlara “amid”, • Ulaşım ve haberleşme işlerine “barid”, • Maliyeye “müstavfi” bakar • Asayiş amiri, polis şefi (Emir-i Dad) • Başvezir ve divan sistemi

42. Anadolu (Rum) Selçukluları • İran’daki Büyük Selçuklu Devleti’nin Anadolu’daki uzantısı • Tam bir vasallık ilişkisi yok • Anadolu’nun etnik, kültürel ve ekonomik bir değişim geçirmesi • Ülkede Hellenlerle birlikte çeşitli etnik grupların (Ermeniler, Süryaniler, Gürcüler, Kaldeliler, Yahudiler, Kürtler ve Araplar) bulunması Türkçe’nin ortak dil olabilmesini; • Din ve mezhep birliği olmaması da İslam’ın yayılmasını kolaylaştırmıştır • İran, Arap ve Türkmen akınları ülkeyi zayıflatmıştır • İç karışıklık ve savaşlar, idari otorite ve düzeni özlenir hale getirmiştir

43. Anadolu (Rum) Selçukluları • Anadolu’nun Türkçe’nin ve Türk’lüğün hakim olduğu bir alan olması zamanla olmuştur • 11. Asır’dan beri yoğun bir Oğuz Türkmen aşiretleri göçü • Göçebe hayattan yerleşikliğe geçerek yeni bir sentez • 1071 Malazgirt zaferi ile Roma Kilisesi ilk kez Türkler’e karşı bir ittifak misyonu yüklendi • Haçlı Orduları bazen sadece yıpratıldı ve bazen de kılıçtan geçirildi • Bizans, Selçuklular ve Haçlılar arasında ittifak ve savaş kombinasyonları

45. Anadolu (Rum) Selçukluları • Selçuklu Sultanı, Türkmen beylerine fethettikleri yerlerin hakimiyet fermanını veriyordu • 1176 Myriokefalon Savaşı Bizans karşısındaki nihai zafer • Parlak devirleri 13. Asır başı ile 1243 Kösedağ Savaşı arası • İtalyanlar aracılığı ile ticaret • Göçebelerin toprağa yerleştirilmesi

46. Selçuklu Toprak Sistemi • Arazi çeşitleri • Vergileri hükümdara giden “has”lar • Gelirleri idareci ve askerlere maaş olan veya işleyenin vergiden muaf olduğu “ikta” sistemi toprakları • Eski sahiplerine “mülk” olarak bırakılan miras ve alım satıma konu olabilen topraklar • Genelde şehirler ve çevresinde • Vakıf statüsündeki topraklar • Köylü öşürünü mal olarak vakıf yönetimine verir

47. Selçuklu Ordusu • Geleneksel imparatorluğun başlıca görevi orduyu donatmak ve beslemek; asayişi sağlamaktır • Yaya ve süvarilerden oluşan bir kapıkulu ordusu • Harp esirleri ve satın alınan kölelerden • Merkezde, üç ayda bir maaş • İkta sahibi askerler bölgesel önderlere tabii idi • Bu hiyerarşinin en başında da melik-ül-ümera (beylerbeyi gibi) vardı

48. Selçuklu’da Vergiler • Ana vergi “öşür” • Malların pazara naklinde alınan resimler • Sınırlardaki göçebe ve köylüler askeri hizmetlerinden dolayı vergiden bağışık • Hıristiyan köylülerden baş vergisi (cizye) • Aşiretlerden “muharrerat” adında yıllık bir vergi alınırdı

49. Selçuklu’da Merkez Örgütü • Büyük Selçuklu idare sisteminin bir benzeri • Bürokratlar İran’dan gelme • İran, Osmanlı ve Bizans saraylarında bulunan memurlarla aynı işlevler, benzer görevliler • Sultan tüm Müslümanlar’ın olduğu kadar gayrimüslimlerin de lideri • Saltanat, hükümdar ailesinin ortak malı • Kanlı taht kavgaları

50. Selçuklu’da Merkez Örgütü • Divan (ofisler) sistemi • Maliye, arazi ve ikta kayıtları, levazım, resmi yazışmalar, idari işler hakkında divanlar • Başvezir ve vezirler sistemi • Başvezir aynı zamanda hükümdar vekili ve ordunun kumandanı • Kadı-ül-Kudat • Kadıların tayin ve terfii ile görevli • Hizmetlerin çoğu (sağlık, su, kanalizasyon, imaret, eğitim...) vakıflar tarafından veriliyordu