DENGELEME ve TEKNİK KAYIP UYGULAMALARI 04/08/2006 İsmail ÖZÇELİK Dengeleme ve Uzlaştırma Sistemi İşletme Müdürü

1. DENGELEME ve UZLAŞTIRMA YÖNETMELİĞİ DENGELEME ve TEKNİK KAYIP UYGULAMALARI04/08/2006 İsmail ÖZÇELİKDengeleme ve Uzlaştırma Sistemi İşletme Müdürü PİYASA MALİ UZLAŞTIRMA MERKEZİ pmu@teias.gov.tr

2. 1 Dengeleme 2 Kayıp Uygulamaları 3 Sayaç Okumaları GÜNDEM

3. 1 Dengeleme Dengeleme Mekanizması Yük alma (YAL) / Yük atma (YAT) Fiyat Teklifleri Teknik Parametreler Talep tahmini Sistem Marjinal Fiyatı (SMF) Sistem Dengesizlik Fiyatı (SDF) Gerçek zamanlı dengeleme GÜNDEM

4. 1 Dengeleme Dengeleme Mekanizması Yük alma (YAL) / Yük atma (YAT) Fiyat Teklifleri Teknik Parametreler Talep tahmini Sistem Marjinal Fiyatı (SMF) Sistem Dengesizlik Fiyatı (SDF) Gerçek zamanlı Dengeleme GÜNDEM

5. Bir Gün Sonrası İçin Dengeleme Birimleri Üretim Tahmini Dengeleme Mekanizmasına Genel Bakış Üretim Şirketleri Otoprodüktörler Otoprodüktör Grupları • Aylık • Yük Alma, Yük Atma Teklifleri • Günlük • Kesinleşmiş Günlük Üretim Programı • Teknik Parametreler Bir Gün Sonrası için Yük Alma / Atma Talimatları Gerçek Zamanlı Yük Alma / Atma Talimatları Gün Öncesi Üretim Planlama Gerçek Zamanlı Dengeleme Sistem Frekansı Değişimleri Sistem Kısıtları & Yan Hizmet İhtiyaçları Gerçek Zamanlı Talep Değişimleri Gerçek Zamanlı Arz Değişimleri

6. Dengeleme Piyasası Yan Hizmetler Dengeleme Dengeleme, elektrik enerjisi arz ve talebini gerçek zamanlı olarak dengede tutmak amacıyla, sistem işletmecisi tarafından yürütülen; Yük alma tekliflerinin değerlendirilerek kabul edilmesi suretiyle, dengeleme birimlerinin üretimlerinin artırılması, (b) Yük atma tekliflerinin değerlendirilerek kabul edilmesi suretiyle, dengeleme birimlerinin üretimlerinin azaltılması, (c) İlgili mevzuat hükümleri ve zorunlu ve/veya ticari yan hizmetler anlaşmaları çerçevesinde frekans kontrol ve talep kontrol hizmetinin temin edilmesi, faaliyetlerini ve bu faaliyetler için gerekli teknik ve idari işlemleri içerir.

7. Dengeleme Birimi Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği’ne göre; • Bağımsız olarak yük alabilen, yük atabilen ve • Bağımsız olarak ölçülebilen üretim tesislerinden ya da ünitelerden aşağıdakilerden her biri dengeleme birimidir: a) Toplam 100 MW ve üzerinde kurulu güce sahip bir üretim tesisi, b) 50 MW ve üzerinde kurulu güce sahip ünite, c) Bu maddenin (a) ve (b) bentlerinde tanımlanan limitlerin altında kurulu güce sahip olmakla birlikte, ilgili piyasa katılımcısı tarafından talep edilen ve talepleri MYTM tarafından uygun bulunan üretim tesisleri ve/veya üniteler.

8. Dengeleme Birimi - Muafiyetler Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği’ne göre aşağıda belirtilen üretim tesisleri dengeleme birimi olmaktan muaftır: a) Kanal veya nehir tipi hidroelektrik üretim tesisleri, b) Rüzgar enerjisine dayalı üretim tesisleri, c) Güneş enerjisine dayalı üretim tesisleri, d) Dalga enerjisine dayalı üretim tesisleri, e) Gel-git enerjisine dayalı üretim tesisleri, f) Kojenerasyon tesisleri, g) Akışkan yataklı teknolojiye dayalı üretim tesisleri.

10. Dengeleme Mekanizması Bilgi Gereksinimleri Dengeleme Sistemi Katılımcıları dengeleme amaçlı olarak aşağıdaki bilgileri MYTM’ye bildirirler: Aylık Olarak • Yük alma, yük atma teklif fiyatları Günlük Olarak • Günlük Üretim Programı • Teknik Parametreler

11. 1 Dengeleme Dengeleme Mekanizması Yük alma (YAL) / Yük atma (YAT) Fiyat Teklifleri Teknik Parametreler Talep tahmini Sistem Marjinal Fiyatı (SMF) Sistem Dengesizlik Fiyatı (SDF) Gerçek zamanlı Dengeleme GÜNDEM

12. 17:00-18:00 18:00-19:00 19:00-20:00 20:00-21:00 21:00-22:00 Yük Alma (YAL) / Yük Atma (YAT) Fiyatları 06:00-07:00 07:00-08:00 08:00-09:00 09:00-10:00 10:00-11:00 11:00-12:00 12:00-13:00 13:00-14:00 14:00-15:00 15:00-16:00 16:00-17:00 22:00-23:00 23:00-00:00 00:00-01:00 01:00-02:00 02:00-03:00 03:00-04:00 04:00-05:00 05:00-06:00 GÜN YAL1 YAL 2 YAL1 YAL 2 YAL1 YAL 2 YAT1 YAT2 YAT1 YAT2 YAT1 YAT2

13. MW YAL2 YAT2 YAL1 YAT1 Zaman(saat) Yük Alma, Yük Atma Teklif Fiyatları (YTL/MWh) Emre Amade Kapasite (EAK) II Minimum kararlı üretim düzeyi (MKÜD) I • Yük Alma Teklif Fiyatı 1 (YAL1): MKÜD seviyesine kadar yapabileceği üretim artışı için talep ettiği fiyat. • Yük Alma Teklif Fiyatı 2 (YAL2): MKÜD seviyesinin üzerinde yapabileceği üretim artışı için talep ettiği fiyat. • Yük Atma Teklif Fiyatı 1 (YAT1): MKÜD seviyesinin altında yapabileceği üretim azalması için ödemeyi teklif ettiği fiyat. • Yük Atma Teklif Fiyatı 2 (YAT2): MKÜD seviyesinin üzerinde yapabileceği üretim azalması için ödemeyi teklif ettiği fiyat.

14. EAK MKÜD KGÜP Yük Alma, Yük Atma Teklif Fiyatları (YTL/MWh) • Dengeleme Biriminin planlanmış üretiminin olmaması durumu: KGÜP=0 MW Emre Amade Kapasite II YAL2 Minimum Kararlı Üretim Düzeyi I YAL1 Kesinleşmiş Günlük Üretim Programı Zaman(saat) • Dengeleme Birimi’ne sadece yük aldırılabilir. • Dengeleme Birimi’nin üretimini MKÜD seviyesine kadar artırmak için teklif edilen fiyat; YAL1: YTL/MWh’tır. • Dengeleme Birimi’nin üretimini MKÜD seviyesinden EAK’ye kadar artırmak için teklif edilen fiyat; YAL2: YTL/MWh’tır.

15. EAK MKÜD Yük Alma, Yük Atma Teklif Fiyatları (YTL/MWh) • Dengeleme Biriminin planlanmış üretiminin KGÜP=MKÜDolması durumu: • Dengeleme Birimi’nin üretimi 0’a indirilerek yük attırılabilir yada üretimi MKÜD ile EAK arasında bir seviyeye artırılarak yük aldırılabilir. • Dengeleme Birimi’nin üretimini 0’a kadar azaltmak için Dengeleme Sistemi Katılımcısı tarafından teklif edilmiş olan fiyat YAT1 YTL/MWh’tır. • Dengeleme Birimi’nin üretimini MKÜD seviyesinden EAK’ye kadar artırmak için Dengeleme Sistemi Katılımcısı tarafından teklif edilmiş olan fiyat YAL2 YTL/MWh’tır. MW II YAL2 KGÜP I YAT1 Zaman(saat)

16. EAK KGÜP MKÜD Yük Alma, Yük Atma Teklif Fiyatları (YTL/MWh) Dengeleme Biriminin planlanmış üretimin MKÜD ile EAK arasında bir seviyede olması durumu:(MKÜD< KGÜP < =EAK) • Dengeleme Birimi’nin üretimi MKÜD’e kadar bir seviyeye ya da 0’a indirilerek yük attırılabilir ya da üretimi KGÜP ile EAK arasında bir seviyeye artırılarak yük aldırılabilir. • Dengeleme Birimi’nin üretimini KGÜP’ten MKÜD’e kadar bir seviyeye azaltmak için Dengeleme Sistemi Katılımcısı tarafından teklif edilmiş olan fiyat YAT2 YTL/MWh’tır. • Dengeleme Birimi’nin üretimini MKÜD’ten 0’a kadar azaltmak için Dengeleme Sistemi Katılımcısı tarafından teklif edilmiş olan fiyat YAT1 YTL/MWh’tır. • Dengeleme Birimi’nin üretimini KGÜP seviyesinden EAK’ye kadar artırmak için Dengeleme Sistemi Katılımcısı tarafından teklif edilmiş olan fiyat YAL2 YTL/MWh’tır. MW YAL2 YAL2 II YAT2 YAT2 I YAT1 YAT1 Zaman(saat)

17. Yük Alma, Yük Atma Teklif Fiyatları (YTL/MWh) • Dengeleme Birimi için ilgili dönemde yapılması planlanmış üretimin KGÜP= EAK olması durumu: MW • İlgili dönem için Dengeleme Birimi’ne sadece yük attırılabilir. • Dengeleme Birimi’nin üretimini KGÜP’ten EAK ile MKÜD arasında bir seviyeye azaltmak için Dengeleme Sistemi Katılımcısı tarafından teklif edilmiş olan fiyat YAT2 YTL/MWh’tır. • Dengeleme Birimi’nin üretimini MKÜD’ten 0’a kadar azaltmak için Dengeleme Sistemi Katılımcısı tarafından teklif edilmiş olan fiyat YAT1 YTL/MWh’tır. EAK KGÜP II YAT2 MKÜD I YAT1 Zaman(saat)

18. 1 Dengeleme Dengeleme Mekanizması Yük alma (YAL) / Yük atma (YAT) Fiyat Teklifleri Teknik Parametreler Talep tahmini Sistem Marjinal Fiyatı (SMF) Sistem Dengesizlik Fiyatı (SDF) Gerçek zamanlı Dengeleme GÜNDEM

19. Teknik Parametreler • Teknik Parametreler: • Minimum Kararlı Üretim Düzeyi • Emreamade Kapasite • Yüklenme Hızı • Yük Düşme Hızı • Diğer Teknik Parametreler • Teknik parametreler dengeleme sistemi katılımcıları tarafından belirlenir ve MYTM’ye bildirilir. • Teknik parametreler dengeleme birimi bazında bildirilir. • Normal işletme koşullarında dengeleme birimlerine verilen talimatların ilgili dengeleme birimine ilişkin teknik parametreler ile tutarlı olması esastır.

20. Teknik Parametreler: MKÜD, EAK

21. Teknik Parametreler: Yüklenme / Yük Düşme Hızları

22. Teknik Parametreler • Minimum Kararlı Üretim Düzeyi:

23. Teknik Parametreler • Emreamade Kapasite:

24. Teknik Parametreler • KGÜP, MKÜD, EAK

25. Teknik Parametreler • Yüklenme Hızı: • Yük Düşme Hızı:

26. Teknik Parametreler • Devrede olmayan dengeleme biriminin senkronize olup yüklenmeye başlaması için gereken süre (dak.) (Yönetmelik Madde 36-e) • Devrede olan dengeleme biriminin YAL talimatını yerine getirmeye başlaması için gereken süre (dak.) (Yönetmelik Madde 36-f) • Devrede olan dengeleme biriminin YAT talimatını yerine getirmeye başlaması için gereken süre (dak.) (Yönetmelik Madde 36-g) • Dengeleme biriminin YAT talimatı ile 0 yüke indirilmesi durumunda, yeniden yüklenmeye başlamadan önce 0 yükte kalması gereken minimum süre (dak.) (Yönetmelik Madde 36-h) • Dengeleme biriminin YAL talimatı ile MKÜD seviyesine ya da MKÜD seviyesinin üzerine çıkarılması durumunda, dengeleme biriminin yeniden yük düşmeye başlamadan önce MKÜD seviyesinde ya da MKÜD seviyesinin üzerinde kalması gereken minimum süre (dak.) (Yönetmelik Madde 36-i)

27. Teknik Parametreler Devrede olmayan (0 yükteki) dengeleme birimine verilen YAL talimatı: MW YAL talimatının yerine getirilmeye başlaması için gereken süre: 20 dak. (Madde 36-f) Yüklenme eğrisi 12:35 12:55 13:00 zaman Talimatın MYTM tarafından iptal edilebileceği en son zaman Devrede olmayan dengeleme biriminin senkronize olup yüklenmeye başlaması için gereken süre: 5 dak. (Madde 36-e)

28. Dengeleme Birimleri her gün 14.30 a kadar bir sonraki gün için saat saat üretimlerini web deki yazılımı kullanarak MYTM’ne bildirir. Diğer üretim Birimleri her gün 14.30 a kadar bir sonraki gün için saat saat üretimlerini bölge BYTM’ne bildirir. Günlük Üretim Proğramı

29. 1 Dengeleme Dengeleme Mekanizması Yük alma (YAL) / Yük atma (YAT) Fiyat Teklifleri Teknik Parametreler Talep tahmini Sistem Marjinal Fiyatı (SMF) Sistem Dengesizlik Fiyatı (SDF) Gerçek zamanlı Dengeleme GÜNDEM

30. Yük Tahmin Planının Yapılması MYTM tarafından,her gün saat 09:30’a kadar, bir sonraki güne ait talep tahmini, tüm dengeleme sistemi katılımcılarına duyurulur ancak MYTM yük tahmin planını tahminin geçerli olduğu saate kadar sürekli güncelleyebilmektedir. Yük Tahmin Planı

31. Yük Tahmin Planı

32. Gün Öncesi Planlama Dengeleme birimleri tarafından karşılanacak talep belirlenir.

33. 1 Dengeleme Dengeleme Mekanizması Yük alma (YAL) / Yük atma (YAT) Fiyat Teklifleri Teknik Parametreler Talep tahmini Sistem Marjinal Fiyatı (SMF) Sistem Dengesizlik Fiyatı (SDF) Gerçek zamanlı Dengeleme GÜNDEM

34. Sistem Yük Atma Yönünde 1. Saat için : Toplam Üretim Talep Tahmini Yük Atma İhtiyacı 17150 MW 17000 MW 150 MW Sistem işletmecisi tarafından en yüksek yük atma teklif fiyatı veren ve teknik parametreleri uygun olan dengeleme birimlerine yük atma talimatı verilerek bu dengesizlik giderilir. KGÜP

35. Dengeleme Birimi Kodu TeklifFiyatı (Lira) Teklif Edilen Miktar ( MW) Sistemin Durumu: 150 MW enerji fazlası bulunmaktadır. 01 100 20 20 20 10 100 150 MW 02 90 20 03 80 10 + 04 7 100 04 70 05 60 100 Sistemdeki enerji fazlası kadar yük atma (üretmek yerine sistemden elektrik alma) talimatı Milli Yük Tevzi Merkezi tarafından 01, 02, 03 ve 04 kodlu dengeleme birimlerine verilmiştir. Böylece sistemdeki enerji fazlası giderilmiştir. 06 60 20 07 50 20 08 50 50 09 50 50 10 4 10 .. .. .. Bu dengeleme işlemi sonucunda; En son yük atma talimatı verilen 04 kodlu dengeleme biriminin teklif fiyatı o saate ait sistem marjinal fiyatı olur. .. .. .. .. .. .. Teklif fiyatları en Pahalıdan en ucuza doğru sıralanır. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 1 saat için Sistem Marjinal Fiyatı = 70 Lira .. .. .. 55 30 100 56 30 400 Talimat verilen diğer 01, 02, 03 kodlu dengeleme birimleri de bu fiyattan sisteme ödeme yapar. 57 30 50 58 20 50 59 10 20 60 10 20 Saatlik Sistem Marjinal Fiyatının Belirlenmesi Sistemin Yönü: Yük Atma

36. 24. Saat için : Sistem Yük Alma Yönünde Toplam Üretim Talep Tahmini Yük Alma İhtiyacı 19 000 MW 19 150 MW 150 MW Sistem işletmecisi tarafından en ucuz yük alma teklif fiyatı veren ve teknik parametreleri uygun olan dengeleme birimlerine yük alma talimatı verilerek bu dengesizlik giderilir. KGÜP

37. Dengeleme Birimi Kodu TeklifFiyatı (Lira) Teklif Edilen Miktar ( MWh) Sistemin Durumu:150 MW enerji açığı mevcuttur . 01 10 10 10 20 20 50 50 150 MW 02 20 20 03 30 20 04 40 50 05 50 + 05 5 50 06 60 60 Sistemdeki enerji açığı kadar yük alma (üretim) talimatı Milli Yük Tevzi Merkezi tarafından 01,02, 03,04 ve 05 kodlu dengeleme birimlerine verilmiştir. Böylece sistemdeki enerji açığı giderilmiştir. 07 70 40 Teklif fiyatları en ucuzdan pahalıya doğru sıralanır. 08 80 50 09 90 50 10 100 10 .. .. .. Bu dengeleme işlemi sonucunda; En son üretim talimatı verilen 05 kodlu dengeleme biriminin teklif fiyatı o saate ait sistem marjinal fiyatı olur. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 24. saat için Sistem Marjinal Fiyatı = 50 Lira .. .. .. 55 130 100 56 130 400 Talimat verilen diğer 01,02, 03,04 kodlu dengeleme birimlerine de bu fiyattan ödeme yapılır. 57 140 50 58 158 50 59 159 20 60 160 20 Saatlik Sistem Marjinal Fiyatının Belirlenmesi Sistemin Yönü: Yük Alma

38. Gün Öncesi Planlama Her bir dengeleme birimi için YAL1, YAL2, YAT1, YAT2 miktarları belirlenir.

39. MYTM Talep tahmini ve GÜP leri değerlendilerek oluşan talimatları saat 16.00 ya kadar web üzerinden gönderir. Uygulamanın yeni ve ilk olması nedeniyle talimatlar sözlü olarak da gönderilmektedir. Talimatlar itiraz olmaması halinde 17.00 de kesinleşir. YAL/YAT Talimatlarının Gönderilmesi

40. Sistem Dengesizlik Fiyatının Hesaplanması (SDF) 70 inci madde uyarınca hesaplanan, “t” dengeleme biriminin, sistem marjinal fiyatını belirleyen üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler ile aynı yönde ve etiket değeri 0 (sıfır) olan, saatlik kabul edilen yük teklif miktarı (MWh), n “u” uzlaştırma dönemi içerisindeki saat sayısı, m “u” uzlaştırma dönemi içerisindeki sistem marjinal fiyatını belirleyen üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler ile aynı yönde ve etiket değeri 0 (sıfır) olarak yük alma veya yük atma teklifi “s” saat içerisinde kabul edilen dengeleme birimi sayısı,

41. 1. Gün 2. Gün SMF KEYM SMF*KEYM SMF KEYM SMF*KEYM (YTL/MWh) (MWh) (YTL) (YTL/MWh) (MWh) (YTL) 17:00-18:00 58.00 2.000 116.000 58,00 2.000 116.000 18:00-19:00 58.00 1.200 69.600 60.90 1.000 60.900 Uzlaştırma Puant Dönemi 19:00-20:00 65.25 2.500 163.125 60.90 1.200 73.080 20:00-21:00 69.60 3.000 208.800 69.60 2.000 139.200 21:00-22:00 72.50 1.800 130.500 69.60 1.000 69.600 Total 10.500 688.025 Total 7.200 458.780 … 30. Gün TOPLAM SMF KEYM SMF*KEYM KEYM SMF*KEYM … (YTL/MWh) (MWh) (YTL) (MWh) (YTL) 17:00-18:00 … 58.00 2.000 116.000 60.000 3.480.000 18:00-19:00 … 58.00 1.000 58.000 30.200 1.754.500 Uzlaştırma Puant Dönemi 19:00-20:00 … 60.90 2.000 121.800 59.700 3.646.605 20:00-21:00 … 65.25 2.000 130.500 61.000 4.002.000 21:00-22:00 … 69.60 1.000 69.600 30.800 2.148.900 … Total 8.000 495.900 241.700 15.032.005 SDF= 62.19 YTL/MWh Sistem Dengesizlik Fiyatı 15.032.005 YTL SDF= 241.700 MWh SDF=62.19 YTL/MWh

42. Sistem Marjinal Fiyatı (SMF), Sistem Dengesizlik Fiyatı (SDF) • Sistem Marjinal Fiyatı (SMF) MYTM tarafından dengeleme amaçlı verilen YAL/YAT talimatları sonucunda bu hizmeti veren dengeleme birimlerine ödenecek/tahsil edilecek saatlik enerji fiyatıdır. • Sistem Dengesizlik Fiyatı (SDF) Bir fatura dönemi içerisindeki her bir uzlaştırma dönemi için saatlik sistem marjinal fiyatlarının ağırlıklı ortalamasıdır.

43. 1 Dengeleme Dengeleme Mekanizması Yük alma (YAL) / Yük atma (YAT) Fiyat Teklifleri Teknik Parametreler Talep tahmini Sistem Marjinal Fiyatı (SMF) Sistem Dengesizlik Fiyatı (SDF) Gerçek zamanlı Dengeleme GÜNDEM

44. Gerçek Zamanlı Dengeleme • Sistem arz – talep dengesinde gerçek zamanda meydana gelen değişimler: • Öncelikli olarak Yan Hizmetlerden • Bunu takiben Dengeleme Piyasasından karşılanır. • Gerçek zamanlı YAL, YAT tekliflerinin değerlendirilmesinde Gün Öncesi Planlama ile aynı kriterler geçerlidir. • Gerçek zamanlı YAL, YAT tekliflerinin değerlendirilmesinde dengeleme birimlerinin teknik parametreleri öncelik alır. • Sistem İşletmecisi sistem güvenliğini temin etmek için Acil Durum Talimatları verebilir.

45. YAL / YAT Talimatları

46. 1 Dengeleme 2 Kayıp Uygulamaları 3 Sayaç Okumaları GÜNDEM

47. 2 Kayıp Uygulamaları Uzlaştırmaya Esas Elektrik Enerjisi Teslim Noktası Transformatör Kayıp Katsayısı Hat Kayıp Katsayısı Dağıtım Sistemi Kayıp Katsayısı İletim Sistemi Kayıp Katsayısı Muafiyetler Kayıplarla İlgili EPDK Kurul Kararı KAYIP UYGULAMALARI

48. Uzlaştırmaya Esas Elektrik Enerjisi Teslim Noktası Madde 9 Uzlaştırma hesaplamalarında, piyasa katılımcılarının elektrik enerjisini ilgili uzlaştırma dönemine ilişkin iletim sistemi kaybına sahip, çekiş yapılan bir iletim sistemi bağlantı noktasında satın aldığı ve/veya sattığı kabul edilir. Uzlaştırma hesaplamaları için esas alınan alış–satış noktası, uzlaştırmaya esas elektrik enerjisi teslim noktası olarak adlandırılır. KAYIP UYGULAMALARI

49. Kayıtlı ölçüm sistemleri tarafından ölçülen çekiş miktarları aşağıdaki esaslar çerçevesinde ilgili kayıp katsayıları uygulanmak suretiyle uzlaştırmaya esas çekiş miktarlarına dönüştürülür: KAYIP UYGULAMALARI Uzlaştırmaya Esas Veriş Çekiş Miktarları

50. 2 Kayıp Uygulamaları Uzlaştırmaya Esas Elektrik Enerjisi Teslim Noktası Transformatör Kayıp Katsayısı Hat Kayıp Katsayısı Dağıtım Sistemi Kayıp Katsayısı İletim Sistemi Kayıp Katsayısı Muafiyetler Kayıplarla İlgili EPDK Kurul Kararı KAYIP UYGULAMALARI