TÜRKÇE VE DİL BİLGİSİ

1. TÜRKÇE VE DİL BİLGİSİ Belgin AKSUTürk Dil Kurumu Uzmanı

2. Bu programı gerçekleştirdiği için Hazine Müsteşarlığına teşekkür ederiz. Türk Dil Kurumu

3. Ana dili olarak dünyada en çok konuşulan diller 1. Çince (Bütün lehçe ve diyalektleri) 2. Hintçe (Bütün lehçe ve diyalektleri) 3. İspanyolca 4. İngilizce 5. Türk dili (Türk yazı dilleri ve lehçeleri) 6. Fransızca 7. Rusça 8. Portekizce 9. Arapça 10. Almanca

4. Türk Lehçeleri, yirmi yazı dili hâlinde 200 milyonu aşkın kişi tarafından yazı dili ve konuşma dili olarak kullanılmaktadır.

5. 12 milyon km2’lik bir alanda Türk dilinin çeşitli lehçeleri konuşulmaktadır.

6. Türkçe, eklemeli (bitişken) bir dildir.

7. Bu sayede: • Yeni sözler ve terimler türetme veya birleştirme yoluyla üretilir. • Ad veya eylem köklerine, gövdelerine getirilen yapım ekleriyle türetme yapılır. • Türetme sırasında kökte değişme yaşanmaz. Bir örnek: Bilişim <bil – i – ş – i – m B.Ü. Eylem kökü Bağlayıcı ünlü E.E.Y.E. E.A.Y.E. İşteşlik

8. Sözlerin birleştirilmesi yoluyla da yeni sözler ve yeni terimler türetilebilir. Bu tür sözlere birleşik söz denir. • Birleştirme sırasında kimi kez sözlerin yapısında değişme görülürken, çoğu kez de görülmez. Bir örnek: Bilgisayar < bil – gi + say – ar Eylem kökü Eylem kökü E.A.Y.E. E.A.Y.E.

9. TÜRKÇENİN TARİHİ • İlk yazılı kaynaklarımız Orhun (Orhon) Yazıtları VIII. yüzyıla aittir. • Ancak son yapılan kazılarla, Orhun yazısıyla yazılmış metinlerin Sibirya’dan Kafkasya’ya, buradan da Doğu Avrupa’ya kadar olan geniş alanda yayılma özelliği gösterdiği anlaşılmıştır. • Yeni bulunan yazıtlar, Türkçenin tarihini daha da eskiye götürecektir.

10. Bugünkü dillerin büyük bir bölümü, hatta bugünkü bazı dillerin atası sayılan diller bile yokken TÜRKÇE VARDI…

11. Konuşma dili olarak ise Türkçenin tarihi çok daha eskilere gitmektedir. • Türkçenin konuşma dili olarak en az 5.000 yıllık bir geçmişi vardır.

12. Türkçenin sağlam bir yapısı ve direnç gücü var. TÜRKÇE, ZENGİN BİR SÖZ VARLIĞINA SAHİPTİR…

13. Türk dili dillerin en zenginlerindendir, yeter ki bu dil şuurla işlensin…Gazi M. Kemal

14. Divanü Lügat-it-Türk’ün söz varlığı 8.500 civarındaydı. Bugün yalnızca yazı dilimiz, 111.000’i aşkın söz varlığına sahip.

15. Bölge ağızlarımızın söz varlığı, Bilim ve sanat terimlerimiz, Deyimlerimiz, atasözlerimiz, zenginliklerimizdir…

16. Akrabalık adlarımız, Renk adlarımız, Yemek adlarımız, … son derece zengindir.

17. Amca, dayı, hala, teyze, baldız, bacanak, elti, görümce, babaanne, anneanne… böle : Teyze çocuğu

18. Doğadaki bütün renkler Türkçede karşılığını bulmuştur…. deve tüyü duman rengi bakır çalığı bakır kırı bakır rengi bakla çiçeği bal rengi balköpüğü barut rengi ateş kırmızısı böcek kabuğu buğday rengi camgöbeği çivit mavisi demir kırı demir pası deniz mavisi yavruağzı

19. Sözlerin yanlış yazılışıEklerin yanlış yazılışıDüzeltme iminin kullanılmamasıKesme iminin kullanılmamasıBitişik veya ayrı yazılan sözlerin kurallarına uymamaBağlaçların yanlış yazılışı YAZILIŞ YANLIŞLARI

20. Düzeltme işareti adem (yokluk), âdem (insan); adet (sayı), âdet (gelenek, alışkanlık); alem (bayrak), âlem (dünya, evren); alim (her şeyi bilici), âlim (bilgin); aşık (ayak bileğindeki kemik), âşık (vurgun, tutkun); hakim (hikmet sahibi), hâkim (yargıç); hali (pazar yerini), hâli (durumu, vaziyeti); hala (babanın kız kardeşi), hâlâ (henüz); şura (şu yer), şûra (danışma kurulu).

21. dergâh, tezgâh, yadigâr; dükkân, hikâye, kâğıt, kâr, mahkûm, mekân, sükûn, sükût;

22. dâhilî, edebî, fikrî, haricî, fennî (Türk) askeri ve askerî (okul), (İslam) dini ve dinî (bilgiler), (fizik) ilmi ve ilmî (tartışmalar), (Atatürk'ün) resmi ve resmî (kuruluşlar)

23. -ki aitlik ekinin yazılışı akşamki, yarınki, duvardaki, Turgut'unki, yoldaki, ondaki, yazıdaki, onunki. bugünkü, dünkü, öbürkü.

24. ki Bağlacı demek ki, kaldı ki, bilmem ki. belki, çünkü, hâlbuki, mademki, meğerki, oysaki, sanki. Babam geldi mi ki? Başbakan konuşacak mı ki?

25. da/de bağlacı Kızı da geldi gelini de. Orhan da biliyor. Oğluna da bildirdi. Sen de mi kardeşim? Konuşur da konuşur. Ayrı yazılan da, de hiçbir zaman ta, te şeklinde yazılmaz. Ya sözüyle birlikte kullanılan da mutlaka ayrı yazılır (ya da).

26. Ayşe de geldi (Ayşe'de geldi değil). devede kulak, evde kalmak, yolda kalmak, ayakta durmak, çantada keklik. Yeme de yanında yat.

27. mı, mi, mu, mü Soru Ekinin Yazılışı Kaldı mı? Olur mu? İnsanlık öldü mü? Verecek misin? Okuyor muyuz? Çocuk muyum? Gelecek miydi? Ölür müsün, öldürür müsün? Güzel mi güzel! Yağmur yağdı mı dışarı çıkamayız. Vaz mı geçtin?

28. Birleşik sözler kaynana (< kayın ana), kaynata (< kayın ata), nasıl (< ne asıl), niçin (< ne için), pazartesi (< pazar ertesi), sütlaç (< sütlü aş), birbiri (< biri biri).

29. azletmek, azledilmek, emretmek, hükmetmek, hükmolunmak, kaybolmak, kaydedilmek, keşfetmek, keşfedilmek, küfretmek, nakletmek, neşretmek, neşrolunmak, sabretmek, seyretmek, şükreylemek, zikretmek; affetmek, affolunmak, hissetmek, reddeylemek, reddolunmak, zannetmek.

30. Organ Bildiren Sözlerle Kurulan Bitki, Hayvan, Hastalık, Eşya, Tarz, Yiyecek Adları aslanağzı (bitki), aslanpençesi (bitki), civanperçemi (bitki), danaburnu (böcek), itdirseği (arpacık), kedigözü (lamba), balıksırtı (desen), dilberdudağı (tatlı), .

31. düşünebilmek, yapabilmek, uyuyakalmak, gidedurmak, çıkagelmek, düşeyazmak, öleyazmak, uçuvermek

32. alaşağı (etmek), albeni, ateşkes, çalçene, çalyaka, dönbaba, gelberi, incitmebeni, rastgele, sallabaş, sallasırt, sıkboğaz, unutmabeni; çekyat, geçgeç, kaçgöç, kapkaç(çı), örtbas, seçal (self-servis), veryansın (etmek), yapboz (puzzle), yazboz

33. ağaçkakan, cankurtaran, çöpçatan, gökdelen, oyunbozan, saçkıran, akımtoplar, basınçölçer, bilgisayar, çoksatar, değerbilmez, etyemez, kuşkonmaz, külyutmaz, tanrıtanımaz, varyemez, vurdumduymaz.

34. albastı, ciğerdeldi, çıtkırıldım, fırdöndü, gecekondu, hünkârbeğendi, imambayıldı, külbastı, mirasyedi, serdengeçti, şıpsevdi, zıpçıktı, eltieltiyeküstü (desen).

35. dedikodu, kaptıkaçtı, oldubitti, uçtuuçtu (oyun); biçerdöver, konargöçer, okuryazar, uyurgezer, yanardöner, yüzergezer; çakaralmaz

36. balköpüğü, camgöbeği, devetüyü, fildişi, gülkurusu, kazayağı, kavuniçi, narçiçeği, tavşankanı, vişneçürüğü, yavruağzı.

37. akağaç, akçaağaç, akkavak, alacamenekşe, alaçam, karaçalı, karadut, kızılağaç, sarıçiçek; akkefal, alabalık, sarıbalık; akdoğan, alacakarga, beyazsinek, bozayı, karasinek; aksu, karahumma, kızılyara, mavihastalık, maviküf.

38. akşamüstü, akşamüzeri, ayaküstü, ayaküzeri, bayramüstü, gerçeküstü, ikindiüstü, olağanüstü, öğleüstü, öğleüzeri, suçüstü, yüzüstü ayakaltı, bilinçaltı, gözaltı, şuuraltı

39. Alper, Aydoğdu, Gülnihal, Gündoğdu, Varol; Adıvar, Atatürk, Gökalp, Güntekin, Karaosmanoğlu, Yurdakul; Boynueğri Mehmet Paşa, Yirmisekiz Çelebi Mehmet.

40. Çanakkale, Gümüşhane; Acıpayam, Pınarbaşı, Şebinkarahisar; Beşiktaş, Kabataş.

41. Akşehir, Suşehri, Yenişehir; Atakent, Batıkent, Sarıyer, Yenimahalle; Karabağ, Uludağ; Kocatepe, Tınaztepe; Akdeniz, Kızıldeniz; Acıgöl; Kızılırmak, Yeşilırmak; İncesu, Karasu

42. Abidinpaşa, Bayrampaşa, Davutpaşa, Ertuğrulgazi, Kemalpaşa (ilçesi); Necatibey (Caddesi), Mustafabey (Caddesi), Gazi Osmanpaşa (Üniversitesi)

43. Düsseldorf, Fontainebleau, Nürnberg, Neustadt, Schwarzwald

44. Ile-de-France, Saint-Bernard, Saint-Gothard.

45. güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu.

46. İkiyüzellialtımilyarbeşyüzyirmibeşmil-yonyediyüzellibin lira

47. başağırlık, başbakan, başçavuş, başeser, başfiyat, başhekim, başhemşire, başkahraman, başkarakter, başkent, başkomutan, başköşe, başmüfettiş, başöğretmen, başparmak, başpehlivan, başrol, başsavcı, başşehir, başyazar. aşçıbaşı, binbaşı, çarkçıbaşı, çeribaşı, elebaşı, mehterbaşı, onbaşı, ustabaşı, yüzbaşı.

48. Caferoğlu, Karaosmanoğlu, Orazbeykızı; Candaroğulları, çapanoğlu, eloğlu, hinoğluhin, elkızı.

49. ağababa, ağabey, beyefendi, efendibaba, hanımanne, hanımefendi, hacıağa, hanımnine, hıyarağalık, kadınnine, paşababa.

50. dalkavuk, dalkılıç, daltaban, daluyku