Íslenskar bókmenntir 1550-1900 Upplýsing, bls. 69-73

Íslenskar bókmenntir 1550-1900Upplýsing, bls. 69-73 Framhaldsskólinn á Húsavík Ísl403 Herdís Þ. Sigurðardóttir

Fræðafélög og tímarit • Á upplýsingartímanum hófst starfsemi fræðafélaga á Íslandi. • Megináhersla var lögð á útgáfu bóka um veraldlegt efni.

Var þetta séríslenskt? • Fræðafélög voru mjög áberandi á upplýsingartímanum í Evrópu og N-Ameríku. • Á þessum tíma urðu miklar framfarir í prenttækni og pappír varð ódýrari. • Læsu fólki fjölgaði og bókasöfn urðu til. • Prentað mál varð sífellt mikilvægari miðill fyrir alla þjóðfélagshópa.

Hvernig var þetta aftur á Íslandi? • Frá því að prentverk kom til Íslands höfðu biskupar landsins ráðið því hvað var prentað. • Prentsmiðja var á Hólum. • Þar voru einkum prentuð gömul vinsæl guðræknirit en einnig lögbækur, dómbækur, rímnakver og fáein fornrit. • Prentsmiðjan starfaði á Hólum til 1779.

Var ekki bara hægt að stofna aðra prentsmiðju? • Árið 1773 var stofnuð prentsmiðja í Hrappsey á Breiðafirði; Hrappseyjarprentsmiðja. • Þar mátti prenta út öll önnur rit en guðsorðarit og skólabækur en á þeim hafði prentsmiðjan á Hólum einkarétt. • Alls voru gefin út 83 rit í Hrappseyjarprentsmiðju. • Aðallega voru prentuð rit um hagnýt efni en einnig voru gefnar út íslenskar bókmenntir í lausu og bundnu máli, fornrit, rímur, þýðingar á nýjum bókmenntum og ný kvæði.

Var ekki bara hægt að stofna aðra prentsmiðju?, frh. • Meðal nýrra kvæða sem prentuð voru í Hrappseyjarprentsmiðju má nefna Búnaðarbálk Eggerts Ólafssonar. • Af fræðsluefni varð Atli eftir Björn Halldórsson vinsælastur. • Atli var gefinn út 1780. • Um er að ræða fræðslurit í samtalsformi þar sem eldri bóndi ræðir við ungan mann sem vill hefja búskap og gefur honum góð ráð.

Var ekki bara hægt að stofna aðra prentsmiðju?, frh. • Í Hrappseyjarprentsmiðju var fyrsta íslenska tímaritið prentað: • Islandske Maaneds Tidender (1773-1776). • Ætlunin var að kynna íslensk málefni erlendis. • Í tímaritinu voru birtar íslenskar og erlendar fréttir og greinar um búnaðarmál og verslun.

Var ekki bara hægt að stofna aðra prentsmiðju?, frh. • Hrappseyjarprentsmiðja var lögð niður 1795 og prentverkið flutt að Leirárgörðum. • Aðallega er prentsmiðjan fræg fyrir að þar var farið að prenta annað en guðsorð. • Það tók þó tíma fyrir fólk að venjast því að kaupa annað en slíkar bækur.

Hvenær var fyrsta fræðafélagið stofnað? • Hið íslenska lærdómslistafélag var stofnað 1779. • Á stefnuskrá var að fræða Íslendinga um hagnýt efni, einkum landbúnað, og að sinna snjöllum listum. • Einnig átti að varðveita tunguna og hreinsa hana af erlendum orðum.

Hvenær var fyrsta fræðafélagið stofnað?, frh. • Félagar voru einkum embættismenn. • Í sambærilegum félögum í erlendum borgum voru fundir áberandi en sökum dreifðrar byggðar á Íslandi var slíkt erfitt. • Megináherslan var því lögð á útgáfu. • Gefið var út tímarit sem kom út einu sinni á ári: • Félagsritin / Rit Lærdómslistafélagsins.

Hvenær var fyrsta fræðafélagið stofnað?, frh. • Alls komu út 15 bindi af Ritum Lærdómlistafélagsins. • Hið síðasta líklega 1798. • Í þeim bar mest á hagnýtu efni um landbúnað, náttúrufræði, læknisfræði og heilbrigðismál. • Ekki bar mikið á skáldskap eða efni um skáldskap í tímaritinu en þó má nefna þýðingar eftir • Benedikt Jónsson Gröndal. • Jón Þorláksson.

Hvenær var fyrsta fræðafélagið stofnað?, frh. • Líklega hafa Rit Lærdómslistafélagsins ekki hlotið mikla útbreiðslu til að byrja með vegna erfiðra samgangna. • Margt bendir þó til þess að með tímanum hafi ritin skilað sér til landsmanna og jafnvel hafi tímaritið verið lesið löngu eftir að Lærdómslistafélagið lognaðist út af í lok 18. aldar.

Og hvenær kom það næsta? • Hið íslenska landsuppfræðingarfélag var stofnað 1794. • Félagið var upphaflega stofnað til þess að kaupa Hrappseyjarprentsmiðju. • Hún var flutt að Leirárgörðum í Leirársveit í Borgarfirði. • Árið 1799 var Hólaprentsmiðja svo sameinuð henni.

Og hvenær kom það næsta?, frh. • Markmiðið með Hinu íslenska landsuppfræðingarfélagi var alþýðufræðsla í víðum skilningi. • Magnús Stephensen (1762-1833) var helsti frumkvöðull félagsins en hann stjórnaði bæði prentsmiðjunni og bókaútgáfunni.

Hver var Magnús Stephensen? • Magnús var svo gott sem einráður í Landsuppfræðingafélaginu og hafði lengi vald yfir einu prentsmiðju landsins. • Hann var mjög alþjóðlegur í hugsun og duglegur að kynna menningu annarra þjóða. • Um leið réðist hann harkalega á það sem honum fannst bera vott um heimóttarhátt Íslendinga.

Hver var Magnús Stephensen?, frh. • Magnús var umdeildur maður og miklar deilur spunnust í kringum nýja sálmabók sem kom út 1801. • Í bókinni voru lagðar aðrar áherslur en áður hafði verið gert og voru margir óánægðir með það. • Bókin var uppnefnd Leirgerður (sbr. leirburður) enda var hún prentuð í Leirárgörðum. • Mörgum þóttu sálmarnir í henni vera illa kveðnir.

Hvað gaf Magnús út? • Meðal þess sem Magnús gaf út voru Minnisverð tíðindi (1796-1808). • Fréttatímarit þar sem raktir voru helstu atburðir utanlands og innan í yfirlitsgreinum. • Þetta var fyrsta tímarit á íslensku sem prentað var hér á landi. • Annað tímarit sem Magnús gaf út var Klausturpósturinn (1818-1827). • Efni þess tímarits voru fréttir, greinar um ýmis mál og skáldskapur.

Hvað gaf Magnús út?, frh. • Meðal útgáfurita Magnúsar voru rit um guðfræði, sagnfræði og fræðslu- og uppeldismál. • Ekki var hins vegar mikið skrifað um atvinnumál. • Sum ritanna vöktu deilur og þá einkum rit um uppeldis og fræðslumál sem og guðfræði (sbr. „Leirgerði“).

Hvað gaf Magnús út?, frh. • Magnús gaf út allmikið af skáldskap í formi safnrita. • Sumt var frumsamið en annað þýtt og staðfært. • Þar á meðal var barnaefni sem var nýjung. • T.d Sumargjöf handa börnum (1795). • Magnús vildi að bækurnar væru uppbyggilegar. • Hann var á móti ýmsu efni sem áður hafði verið vinsælt, s.s. rímum, þjóðsögum og fornritum. • Ástæða þess var sú að hann var á móti hjátrú og því sem kom í veg fyrir þekkingu. • Sjá afstöðu hans á bls. 71-72.

Hvað gaf Magnús út?, frh. • Framan af voru margir félagsmenn í Landsuppfræðingafélaginu og mörg ritanna sem gefin voru út á vegum þess náðu mikilli útbreiðslu. • Félagið var leyst upp árið 1827.

Og það þriðja? • Hið íslenska bókmenntafélag var stofnað árið 1816 og er enn við lýði. • Margir höfðu áhyggjur af stöðu íslensk máls á þessum tíma en ritmál var orðið ansi dönskuskotið. • Sá sem einna mestar áhyggjur hafði af þessari þróun var Dani að nafni Rasmus Christian Rask (1787-1832) en hann hvatti til þess að myndað yrði félag, m.a. til að standa vörð um íslenska tungu. • Bókmenntafélagið var síðan stofnað í tveimur deildum: • Önnur var í Reykjavík. • Hin í Kaupmannahöfn. • Jón Sigurðsson var forseti Hafnardeildar Hins íslenska bókmenntafélags 1851-79 og hefur forsetanafnbótina þaðan.

Og það þriðja?, frh. • Félaginu var ætlað að efla þekkingu Íslendinga á öllu því sem snerti stöðu landsins og styrkja þannig þjóðlega menningu. • Bókmenntafélagið gaf út Íslensk sagnablöð (1817-26) þar sem raktir voru helstu atburðir innan lands og utan. • Frá 1827 tók Skírnir við og gegndi sama hlutverki. • Skírnir kemur enn út en hefur frá 1905 aðallega verið fræðirit. • Nú birtir Skírnir einkum greinar um íslenskar bókmenntir að fornu og nýju. • Skírnir er elsta starfandi tímarit á Norðurlöndum.

Vatnsenda-Rósa og Ármann á Alþingi • Vatnsenda-Rósa (1795-1855). • Skáldkona sem fyrst og fremst er kunn fyrir kvæði um ást í meinum og ástarsorg. • „Augað mitt og augað þitt“ • Baldvin Einarsson (1801-1833). • Kunnur fyrir útgáfu tímaritsins Ármann á Alþingi eður almennur fundur Íslendinga. Ársrit fyrir búhölda og bændafólk á Íslandi. • Ritið kom út á árunum 1829-1832. • Efnið var mjög í anda lærdómslistafélagsins og tengdist einkum landbúnaði og öðrum atvinnuvegum. • Ritið lagðist niður þegar Baldvin Einarsson fórst í bruna.

Herranótt • Skólapiltar í Skálholti héldu á hverju hausti gleðihátíð sem þeir nefndu Herranótt. • Elstu heimildir um íslenska leikritun tengjast þessari hátíð. • Skólapiltar sömdu leikrit til að flytja á hátíðinni. Þetta gerðist þó ekki fyrr en skólinn var fluttur til Reykjavíkur. • Einn þeirra sem skrifaði leikrit fyrir skólapilta var Sigurður Einarsson (1759-1827). • Narfi, frumfluttur 1799. • Deilir á uppskafningshátt Íslendinga sem apa allt eftir útlöndum og þykir allt þaðan fínt.

Atli e. Björn Halldórsson • Nemendur skiptast á um að lesa úr Atla. • Bls. 145-147 í Rótum.

Íslenskar bókmenntir 1550-1900 Upplýsing, bls. 69-73