Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich do 2015 roku

1. Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich do 2015 roku Warszawa 8 grudnia 2009 Prof. dr hab. Jerzy Bański Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN

2. Plan prezentacji • UWAGI OGÓLNE • POWIĄZANIA FUNKCJONALNE I RELACJE MIASTO-WIEŚ • ZRÓWNOWAŻONE I KONKURENCYJNE ROLNICTWO • OBSZARY KONCENTRACJI PROBLEMÓW DEMOGRAFICZNYCH • WNIOSKI Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

3. POWIĄZANIA FUNKCJONALNE MIASTO wiedza, wysoki rozwój gospodarczy, wysoki poziom życia, rdzeń rozwoju, obszar wzrostu, koncentracja ludności, dominacja usług, przemysłu i handlu, itd. zależność WIEŚ peryferia, niski standard życia, monofunkcyjność, dominacja rolnictwa, odpływ ludności, bieda, itd. Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

4. Co to jest obszar wiejski ? kontinuum złożoność prostota intensywność ekstensywność koncentracja dekoncentracja polifunkcyjność monofunkcyjność sztuczność naturalność dynamizm stagnacja STREFA PODMIEJSKA Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

5. Migracje Liczba wydanych pozwoleń na budowę domów mieszkalnych 1995-2001 (Wesołowska, UMCS) 2003 Strefa podmiejska jest elementem kontinuum miejsko-wiejskiego, który charakteryzuje słabnąca różnorodność i intensywność zjawisk społecznych i gospodarczych w miarę oddalania się od miasta w kierunku obszarów wiejskich. Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

6. Funkcje gospodarcze Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

7. Struktura funkcjonalna gmin 1) gminy miejskie, 2) obszary urbanizowane, 3) wielofunkcyjne obszary przejściowe, 4) obszary wybitnie rolnicze, 5) obszary z przewagą funkcji rolniczej, 6) obszary o funkcjach turystycznych i rekreacyjnych, 7) obszary o funkcjach leśnych, 8) obszary o funkcjach mieszanych Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

8. Powiązania funkcjonalne i dostępność Komornicki, Śleszyński 2009 Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

9. Powiązania funkcjonalne i dostępność Komornicki, Śleszyński 2009 Samochód Kolej Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

10. Typologia według zasięgu oddziaływania M – rdzenie ośrodków miejskich; A1 – strefa najsilniejszego rzeczywistego oddziaływania (rzeczywista strefa podmiejska); A2 – strefa najsilniejszego potencjalnego oddziaływania (potencjalna strefa podmiejska); B1 –słabo dostępna strefa silnego oddziaływania; B2 – strefa słabego potencjalnego oddziaływania (potencjalna strefa zewnętrzna); C – strefa peryferyjna Strefa peryferyjna, która przy obecnym stopniu rozbudowy infrastruktury transportowej ma ograniczone szanse wiązania swojego rozwoju z dużymi ośrodkami, zajmuje ponad 50% powierzchni kraju i skupia ponad 30% jego ludności. Komornicki, Śleszyński 2009 Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

11. Rozwój przestrzenny 1950 Aktualnie 1970 Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

12. Istniejące i potencjalne obszary metropolitalne Źródło: M. Smętkowski, Delimitacja obszarów metropolitalnych w Polsce Obszary metropolitalne versus obszary wiejskie Obszary metropolitalne w kształtującej się strukturze przestrzennej można uznać za obszary wyzyskujące, które zasysają „wszystko co dobre” z otaczających je obszarów wyzyskiwanych Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

13. Dylemat rozwoju Według twórców współczesnej wizji rozwoju kraju przyjmujących doktrynę policentrycznej koncentracji i dyfuzji, koniecznością polskiej rzeczywistości i szansą jej wyjścia z opóźnienia cywilizacyjnego jest wybór efektywności przed równością. Najkrótszą drogą do uzyskania najlepszych efektów rozwoju ekonomicznego jest koncentracja aktywności społeczno-gospodarczej w miejscach najkorzystniejszych dla kapitału, które w wyniku dyfuzji innowacji oddziaływają aktywizująco na całą strukturę przestrzenną kraju. Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

14. Ekspercki projekt KPZK Zasada długookresowej racjonalności ekonomicznej W rozwoju przestrzennym przeważać będzie kryterium długookresowej racjonalności ekonomicznej nad zasadą równości rozwoju regionalnego Model Sześciokąta i powiązań funkcjonalnych, P. Korcelli Stawiając na „efektywność”, decydujemy się przede wszystkim na promowanie regionów silnych i pogłębienie polaryzacji przestrzennej, wybierając zaś „równość” wspomagamy regiony słabsze, wyrównujemy różnice przestrzenne, ale osłabiamy efekty ekonomiczne w regionach silnych Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

15. ZRÓWNOWAŻONE I KONKURENCYJNE ROLNICTWO Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

16. Polska na tle UE Udział i miejsce Polski w produkcji niektórych artykułów rolnych, 2006 Liczba, struktura wielkościowa i średnia wielkość gospodarstw rolnych w krajach Unii Europejskiej Liczba ludności rolniczej i jej udział w ludności aktywnej ekonomicznie w krajach Unii Europejskiej, 2006 Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

17. Konkurencyjność Geograficzna struktura eksportu i importu towarów rolno-spożywczych Źródło: Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce, 2008 Towary o największym eksporcie i imporcie, 2007 Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

18. Obszary strategiczne Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

19. Wykorzystanie potencjału przyrodniczego Wartość produkcji towarowej rolnictwa ogółem w zł na 1 ha UR, 2002 Udział indywidualnych gospodarstw produkujących głównie na rynek, 2002 Udział użytków rolnych o wskaźniku jakości rolniczej gruntów powyżej 1 Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

20. Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

21. Warszawa 2009 Jerzy Bański

22. Efekty zmian klimatu – wyzwania produkcyjne Największy wzrost możliwości produkcyjnych będzie miał miejsce w krajach najlepiej rozwiniętych gospodarczo, w których już dziś mamy problemy z nadprodukcją żywności Obszary pustynnienia W ubogich krajach, gdzie występują strefy głodu, może dojść do narastania problemów żywnościowych związanych z dużym przyrostem ludności i „nie nadążaniem” produkcji rolniczej Przyrost naturalny Wzrost temperatury w naszych szerokościach geogr. przesunie na północ zasięgi upraw niektórych roślin i wydłuży okres wegetacji co umożliwi wprowadzenie nowych upraw i lepsze efekty produkcyjne Kędziora, 1999 Wzrost zmienności klimatu (w tym zjawiska ekstremalne) w Polsce może niwelować korzyści wynikające z wydłużenia okresu wegetacji Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

23. PROBLEMY SPOŁECZNE I DEMOGRAFICZNE Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

24. Obszary niekorzystnej struktury płci Współczynnik feminizacji ogółem na obszarach wiejskich 2007 Obszary niekorzystnej struktury płci ludności wiejskiej w wieku matrymonialnym Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

25. Obszary zachwianej struktury wieku Obszary zachwianej struktury wieku ludności wiejskiej A – udział osób w wieku 65+ ponad 16%, 2007 (średnia OW = 13,3%), B – obszary o niekorzystnych zmianach w strukturze wieku ludności w okresie 1998–2007 (wzrost ludności 65+ o 2%, średnia OW = +0,23%), C – obszary wiejskie o zachwianej strukturze wieku i niekorzystnej dynamice jej zmian Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

26. Obszary odpływu ludności A – obszary wiejskie o stałym i silnym odpływie ludności (9 lub 10 lat z ujemnym saldem migracji i odpływ ponad 5% liczby ludności w okresie 1998–2007, B – obszary wiejskie o stałym i umiarkowanym odpływie ludności (9 lub 10 lat z ujemnym saldem migracji i odpływ nie więcej niż 5% liczby ludności w okresie 1998–2007), C – obszary wiejskie o przewadze odpływu ludności (7 lub 8 lat z ujemnym saldem migracji w okresie 1998–2007) Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

27. Niska aktywność społeczna A – obszary wiejskie o niskiej dynamice liczby stowarzyszeń i organizacji pozarządowych (przyrost liczby stowarzyszeń i organizacji pozarządowych w okresie 1998–2007 o mniej niż 50%, śr.OW = +356,23%), B – obszary wiejskie o niskiej frekwencji w wyborach parlamentarnych 2001, 2005 i 2007 (średnia frekwencja <40%, śr. OW = 41,54%), C – obszary wiejskie o niskiej dynamice liczby stowarzyszeń i organizacji pozarządowych oraz niskiej frekwencji w wyborach parlamentarnych Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

28. Obszary problemów społecznych - synteza • A – obszary skrajnie problemowe (5 punktów), • B – obszary problemowe (4 punkty), • C – obszary przejściowe (3 punkty) • Kryteria • współczynnik feminizacji <98, • udział osób w wieku powyżej 65. roku życia ponad 16%, • 9 lub 10 lat z ujemnym saldem migracji i odpływ ponad 5% liczby ludności w okresie 1998–2007, • stopa bezrobocia >10%, • średnia frekwencja w wyborach parlamentarnych 2001, 2005 i 2007 <40% Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

29. WNIOSEK 1 - Wyzwania Dostępność GLOBALIZACJA Konkurencyjność Problemy demograficzne Wieś i rolnictwo KONCENTRACJA Polaryzacja Ograniczenia technologiczne EKOLOGIZACJA Bioenergetyka Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

30. WNIOSEK 2 - Peryferyzacja Wzrost i rozwój wymaga koncentracji (idei, środków, ludzi) a wieś podlega procesom dekoncentracji Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

31. WNIOSEK 2 - Peryferyzacja Strefa peryferyjnama w chwili obecnej na ogół ograniczone szanse wiązania swojego rozwoju z dużymi ośrodkami miejskimi. W perspektywie roku 2015 planowane inwestycje transportowe zwiększą możliwości w zakresie oddziaływania dużych ośrodków na tereny wiejskie, tylko w niektórych regionach. Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

32. WNIOSEK3 -Obszary „różnych prędkości” W nadchodzących latach dojdzie do wzmocnienia procesów polaryzacji przestrzennej obszarów wiejskich Teoria spolaryzowanego rozwoju (zasada długookresowej racjonalności ekonomicznej), w perspektywie średniookresowej może mieć odwrotny skutek, konserwując dotychczasowe zróżnicowanie regionalne lub nawet pogłębiając różnice w rozwoju przestrzennym Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

33. WNIOSEK 4 – Perspektywa długookresowa Perspektywa 2015 to „teraźniejszość”. O wsi trzeba też myśleć w perspektywie 2050 • bardziej zróżnicowana funkcjonalnie • osłabnie znaczenie gospodarki rolnej • dywersyfikacja gospodarstw rolnych • wzrośnie rola działalności pozarolniczej • ośrodki gminne jako mini-centra rozwoju • penetracja obszarów wiejskich Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich

34. DZIĘKUJĘ Warszawa 2009 Jerzy Bański Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich