يادگيري بر اساس مساله PBL

1. By: Dr K. Mirzaei

2. يادگيري بر اساس مساله PBL Problem Based Learning By: Dr K. Mirzaei

3. امروزه ، يادگيري بر اساس مساله PBL به عنوان يك روش آموزشي موثر جایگاه ویژه ای در آموزش علوم پزشکی در دانشگاه هاي سراسر جهان به خود اختصاص داده است • ريشه يادگيري مبتني بر حل مسأله را مي توان در جنبش آموزش و پرورش پيشرو، به ويژه در آثار ديويي پي جويي كرد . • ديويي بر اين باور بود كه معلمان بايد با دانش آموزان مانند كاوشگران طبيعي رفتار كنند By: Dr K. Mirzaei

4. ديويي در كتاب دموكراسي و آموزش و پرورش، چنين اظهار كرده است : روش هايي كه دائماً در آموزش و پرورش رسمي موفقيت آميز بوده اند، ريشه در موقعي نهايي دارند كه سبب تأمل، در زندگي روزانه مي شود . اين روش ها به دانش آموزان شيوة عمل را مي آموزند، نه آن كه چيزي به آنان بدهند؛ و انجام دادن، تفكر را مي طلبد يا آن كه سبب به وجود آمدن پيوندهاي هد فمند مي گردد « يادگيري ، نتيجه طبيعي عمل كردن است » . By: Dr K. Mirzaei

5. تاریخچه • اگرچه روش آموزشی PBL اولين بار در سال 1960 در آمريكاي شمالي معرفي گرديدد • لیکن این روش برای اولین بار دردانشگاه هاي مك ماستر كانادا ، ماستريخ هلند و نيو كاسل استراليا مورد استفاده و کاربرد قرار گرفت • در سال 1974 ، دانشكده پزشكي ماستريخ ، اولين بار در اروپا ، PBL را در برنامه درسي دانشجويان پزشكي خود معرفي نمود • در سال 1994 ، دانشكده پزشكي منچستر ، PBLرا در برنامه درسي دانشجويان پزشكي گنجاند و بعد از آن دانشگاه هاي ليورپول و گلاسكو، PBL را در برنامه درسي خود قرار دادند By: Dr K. Mirzaei

6. امروزه بسياري از دانشگاه ها ی آمريكا ، كانادا و اروپا نیز، PBL را در برنامه درسي داشجويان پزشكي خود گنجانده اند و حتي برخي از دانشگاه ها در آسيا مانند سنگاپور و لبنان و از جمله دانشگاه های ایران ، PBL را دربرنامه درسي دانشجويان تجربه كرده اند . By: Dr K. Mirzaei

7. تعريف یادگیری بر اساس مساله PBL • مفاهيم گوناگون و معاني متفاوت از PBL برداشت شده است • ولي نقطه اشتراک تمامی تعاریف و معانی بیان شده ، تمرکز بر آموزش PBL به عنوان يك روش يادگيري فعال است و روي مشكلات باليني ، جامع و علمي متمركز است . By: Dr K. Mirzaei

8. دراین روش آموزشی دانشجو راهنمائي و تشويق مي گردد تا : • اهداف يادگيري را خودش تعيين نمايد و براي دستيابي به اين اهداف روش هاي مناسب را انتخابو اتخاذ نماید • دانشجو همچنين مسئول سنجش و ارزيابي از پيشرفت ياد گيري خود مي باشد در هنگام تعيين اهداف يادگيري‌، دانشجو تشويق مي گردد كه تا : • به دانش و تجارب قبلي خود نگاه كند • به برنامه آينده شغلي خود فكر نمايد • وبه فرصت هاي يادگيري كه در دانشگاه برای وی فراهم گردیده است ، توجه نمايد . By: Dr K. Mirzaei

9. در این روش ، نقطه شروع يادگيري بايد بر اساس ارائه يك مساله، سوال يا يك معما باشد و فراگيران تمايل به حل آن را داشته باشند. • دانشجويان دو هدف در برخورد با مساله خواهندداشت: • حل مساله • يادگيري در ارتباط با مساله مطرح شده • در واقع PBL يك روش آموزشي است كه با استفاده از مشكلات بيمار ، زمينه براي يادگيري مهارت هاي حل مساله و كسب دانش در باره علوم پايه و باليني ، فراهم مي سازد. By: Dr K. Mirzaei

10. صورت اصلي فرآيند يادگيري بر اساس مساله عبارت است از : -مواجههشدن با مساله، - حل مساله با مهارت باليني و شناسائي نياز هاي ياد گيري درفرآيند تعامل -مطالعات شخصي فرد -بكار گيري دانش كسب شده جديد براي حل یک مشکل. By: Dr K. Mirzaei

11. هدف PBL چيست؟ 1-فلسفه آموزشي PBL مبتني بر دانشجو محوري Learner – centered است • اين رويكرد بر این پایه استوار است كه دانشجومی بایستی در امر يادگيري به خود جهت بدهد • دانشجو بايد به دنبال يادگيري برود و مسايل علمي خودش را حل نمايد • یعنی در واقع این دانشجو است که پس از كسب واقعيت ها و تدوين فرضيه ها ، اين واقعيت ها را تحقيق ودنبال مي نمايد By: Dr K. Mirzaei

12. نكته كليدي در اینجا این است که هدف اين نيست كه دانشجو مساله را حل نمايد ؛ بلكه هدف اين است يك رويكرد انعكاسي انتقاديCritical Reflective Approachبراي حل مسايل در دانشجو تقويت گردد By: Dr K. Mirzaei

13. 2-هدف ديگر PBL اين است كه فراگيران به مهارت هاي كار گروهي و خود آگاهي مجهز گردند اين هدف معمولا از طريق ارزشيابي هاي منظم در گروه در سه سطح صورت مي گيرد : • خود ارزيابي دانشجو از عملکردش در گروه • انعكاس گروه از عملكرد جامع اش • ارزشيابي تسهيل By: Dr K. Mirzaei

14. خود آگاهي Self awareness و همدليقسمت اعظم ياد گيري مورد نظر در PBL است . • هرفرد عملكرد شخصي خود را مورد ارزيابي قرار مي دهد، مثلا - چگونه با مشكل بر خورد كرده است - چگونهدر گروه كار كرده است - چگونه به طور موثر به دنبال كسب مسايل يادگيري رفته است اين كار فرآيند PBL ر ا تسهيل مي كند. By: Dr K. Mirzaei

15. مهارت هاي - خود فرماني براي يادگيري Self-directed learning - يادگيري مستقل Independent learning - ياد گيري مداوم Life-long learning براي امر يادگيري در يك درس PBL بسيار مهم هستند. By: Dr K. Mirzaei

16. بطور كلي، هدف بسيار مهم PBL اين است كه دانشجويان دانش خود را در آينده در محيط واقعي بكار ببرند اين كار از طريق ذيل صورت مي گيرد: - يادگيري دانش منظم - توسعه مهارت هاي استدلال انتقادي - كسب مهارت هاي خود فرماني براي جستجوي دانش - ايجاد انگيزه براي يادگيری مداوم -توسعه دانش و مهارت ها براي كار در گروه ها و تيم ها ( مهارت هاي ارتباطي) By: Dr K. Mirzaei

17. يادگيري در بحث گروهي • در بحث هاي گروهي سنتي، معلمان نقش مهمی در انتقال دانش دارند • آنان تنها افرادي هستند كه دانش را با خود حمل مي كنند و بخاطر همين از يك اقتدار و منزلت خاصي بر خوردارهستند • زيرا آنان تنها كساني هستند كه قادر به پاسخگوئي به سوالات دانشجويان مي با شند. By: Dr K. Mirzaei

18. يادگيري در بحث گروهي • در يادگيري بر اساس مساله، چنين ديدگاهي در امر يادگيري وجود ندارد • نقش معلم در اينجا تسهيل فرآيند ياد گيري دانشجو است. • اين امر ضرورت ندارد كه معلم در فرآيند PBL ، از تخصص خاصي بر خوردار باشد • از دانشجويان هم اين انتظار نمي رود كهتشخيص يا درمان صحيح را ارائه نمايند • هدف اين است كه روي يك مساله باليني متمركز شوند تا دانش لازم را براي كسب اهداف يادگيري مورد نظر را ياد بگيرند. By: Dr K. Mirzaei

19. محدوديت هاي رویکرد آموزشیPBL • شايعترين انتقاد به PBL اين است كه دانشجويان به اندازه كافي دانش بيومديكال در بحث هاي گروهي براي توليد فرضيه هاي خود ندارند. • بحث ديگر اين است كه معلماني كه با شيوه هاي قديم كار كرده اند ، يعني ، رويكرد بر اساس موضوع يا يك رشته ، در خصوص نبود يك ساختار سنتي از خود نگراني نشان مي دهند. By: Dr K. Mirzaei

20. محدوديت هاي رویکرد آموزشیPBL • نگراني ديگر اين است كه دانشجويان بحث زيادي در خصوص يك مورد در بحث هاي گروهي مي كنند . • دانشجويان بايد دايره چيزي را كه به دنبال آن هستند را محدود نمايند و به دنبال آن چيزي كه نياز دارند ، بروند . • يكي ديگر از مشكلاتي كه ما در PBL مي بينيم ، زماني است كه مطالب علوم پايه وباليني در PBL ادغام مي شوند . معمولا مدرسین ، علوم پايه و باليني را به صورت جداگانه مي بينند. By: Dr K. Mirzaei

21. معايب و مشكلات آموزش بر اساس حل مسئله 1.هزينه ي لازم براي برقراري و نگاهداري آموزش . 2. گرفته شدن ساعات زيادي از وقت استادان . 3. افزايش استرس دانشجويان و استادان . 4. ناكارآمدي نسبي . 5. كاهش حجم دانش كسب شده درباره ي علوم پايه . 6. مشكلات اجرايي در هنگامي كه تعداد دانشجويان كلاس زياد است و يا انگيزه و علاقه ي كافي براي انجام اين روش وجود ندارد . 7. ممكن است فرصت كافي براي فراگيري و درك اصول پايه و اصطلاحات اوليه ي مربوط به هر رشته فراهم نگردد . • براي همين براي PBL است كه برخي استادان عقيده دارند كه ابتدا دانشجويان بايد اصول اوليه در هر رشته را فرا بگيرند و سپس از روش آنها استفاده گردد . By: Dr K. Mirzaei

22. معايب و مشكلات آموزش بر اساس حل مسئله 8.اگر رشته هاي مختلف به صورت موازي با يكديگر آموزش داده شوند ، ايجاد توالي منطقي در ارايه مطالب در يك رشته ممكن است ؛ دشوار باشد . 9. در دسترس بودن منابع : تهيه منابع لازم براي انجام آموزش براساس PBL بار كاري زيادي را بر استادان تحميل مي نمايد 10 . ممكن است تجربه استادان براي اجراي اين روش كافي نباشد . 11 . احساس عدم آرامش رواني از سوي دانشجو : ممكن است دانشجويان با اين روش راحت نباشند ، به ويژه اگر تجارب گذشته ي آنها با روش جمع آوري اطلاعات به روش سنتي بوده باشد By: Dr K. Mirzaei

23. تفاوت PBL را با يادگيري حل مسالهProblem solving learning • در ياد گيري حل مساله معمولا به دانشجو يك مقاله مي دهند يا از او مي خواهند در يك سخنراني شركت نمايد • سپس به دانشجو چند سوال بر اساس مقاله يا سخنراني مي دهند و از او مي خواهند بعد از شنيدن سخنراني يا خواندن مقاله براي سوالات مورد نظر جواب هاي مناسب تهيه نمايد • سپس از دانشجو خواسته مي شود كه جواب هاي هر يك از سوالات را در در يك سمينار به منظور بحث و بررسي ارائه نمايد • توجه به اين نوع ياد گيري ، عمده بر اساس جواب هائي است كه رضايت معلمين را جلب نمايد. اين جواب ها در اطلاعاتي است كه از قبل به دانشجو داده شده است ، اعم از سخنراني يا خواندن يك مقاله. By: Dr K. Mirzaei

24. در PBL تمركز در سازماندهي محتوا برنامه درسي حول حوش سناريو ها ( مورد ها( است نه اطراف يك موضوع • دانشجويان در گروه ها كار مي كنند • براي حل يا درك اين موقعيت ها از آنها انتظار نمي رود كه به دنبال جواب هاي صحيح بگردند • از آنان انتظار مي رود كه با موقعيت هاي پيچيده در گير شوند و تصميم بگيرند چه نوع اطلاعاتي آنها نياز دارند تا امري را ياد بگيرند، و يا اينكه چه مهارت هائي آنها لازم است بدست آورند تا قادر باشند موقعيت را بطور موثر اداره نمايند By: Dr K. Mirzaei

25. در PBL ، به دانشجويان اين فرصت را مي دهند كه دامنه وسيعي از اطلاعات را جمع آوريكنند • و سپس آنها را به نيازهاي يادگيري خود ارتباط دهند • و در پايان آنها را تشويق مي كنند تا به طور مستقل براي حل مسايل به تحقيق و تفحصص بپردازند. By: Dr K. Mirzaei

26. اجزاي اصلي PBL • • يك گروه از فرگيران( معمولا كمتر از 10 نفر( • • مطرح كردن يك مورد باليني در گروه به عنوان جرقه يادگيري • • معلم گروه كه به آن تسهيل كننده (Facilitator( مي گويند By: Dr K. Mirzaei

27. مراحل انجام یادگیری به روش PBL • چند شيوه هاي مختلفي براي ارايه آموزش بر مبناي مسئله وجود دارد، پنج گام در دانشگاه هاروارد، هفت گام دردانشگاه ماستريخ و ... By: Dr K. Mirzaei

28. مراحل انجام یادگیری به روش PBL • فرآيند PBL از چند مرحله تشكيل شده است . حداقل آن سه مرحله است كه در سه سطح عمده شرح داده مي شوند: • مرحله اول : جرقه ياد گيري زده مي شود، معمولا سناريو يا موردي كه روي كاغذ در باره وصعيت يك بيمار درج شده است ، مطرح مي گردد ( معرفي مورد(. • مرحله دوم : دانشجو براي پاسخ به سوالاتي كه در مرحله اول مطرح گرديده است، تحقيق و تفحصص مي كند. • مرحله سوم: پي گيري مورد بعد از چند روز By: Dr K. Mirzaei

29. يازده گام در سه جلسه By: Dr K. Mirzaei

30. جلسه اول • جرقه اوليه در گام اول با طرح متن مسئله آغاز گرديده و دانشجويان سعي مي نمايند تا نكات و ابهامات را براي فهميدن بهتر مسئله مشخص نمايند . • در گام دوم دانشجويان سعي مي نمايند تا با خلاصه كردن و تحليل مسئله وضعيت كلي مورد مطرح شده را قاعده مند نمايند . تمامي اعضاي گروه بايد بر سر وقايعي كه مسئله را تشريح مي نمايد و همچنين ارتباط اجزاء تشكيل دهنده آن به توافق برسند . By: Dr K. Mirzaei

31. جلسه اول • در گام سوم دانشجويان با استفاده از دانش خود و بارش افكار سعي مي نمايند تا مكانيسم اصلي، كه مسئله را به وجود آورده، بيان نمايند. • دراين جريان نقص اطلاعات علمي دانشجويان مشخص مي گردد . اين مباحث به ايجاد فرضياتي ختم مي شود كه مسئله مورد نظر را تشريح مي نمايد و ترجيحاً بهتر است با جمع آوري اين فرضيات، نقشه مفهومي را به وجود آورد . By: Dr K. Mirzaei

32. جلسه اول • نقشه مفهومي در حقيقت به تصوير كشيدن جريان عقلاني توليد فرضيات از بارش افكار و دانسته هاي گذشته مي باشد . • در پايان جلسه اول دانشجويان موضوعات آموزشي را براي آموختن در بين دو جلسه مشخص مي نمايند . اين موضوعات برگرفته از نقص دانش دانشجويان در هنگام طرح موضوع بوده است By: Dr K. Mirzaei

33. جلسه دوم • ابتدا دانشجويان يافته هاي علمي خود، از موضوعات آموزشي مشخص شده در جلسه قبل را بيان مي نمايند . • منابع علمي خود را بيان نموده وفرضيات طرح شده را بازبيني مي نمايند . • در گام هفتم آموزش گيرندگان اطلاعات باليني مورد نظر جهت دستيابي به تشخيص را مشخص نموده و بر مبناي استدلال از راهنما مي خواهند تا نتايج حاصل از آزمايشات و راديولوژي را اعلام نمايد . • در آخرين گام اين جلسه، دانشجويان به تشخيص احتمالي دست يافته و تصميم خود را با استفاده از مستندات علمي و اپيدميولوژيك به شكلي خلاصه قالب بندي مي نمايند. By: Dr K. Mirzaei

34. جلسه سوم • ابتدا دانشجويان سعي مي نمايند تا با استفاده از شواهدي كه از مطالعات خود بدست آورده اند تشخيص را قطعي كرده و در گام دهم وارد مديريت بيماري گردند . • اين بحث در قالبي مشخص كه شامل اهداف، انتخابها، فاكتورهاي كيفي و نهايتاً مستندات موجود در زمينه درمان مي باشد، شكل مي گيرد . • در پايان دانشجويان سعي مي نمايند تا فرآيند آموزش را ارزشيابي نمايند . آنان نظريات خود در مورد عملكرد خودشان، راهنما، مدير و تنظيم كننده مسئله را با استفاده از فرمهاي ارزشيابي مختلف بيان مي نمايند By: Dr K. Mirzaei

35. هفت گام ماستريخMastricht "seven Jump" • يادگيري مبتني بر مسئله در قالب گروههاي كوچك همراه با يك استاد انجام مي شود و ترتيب و توالي خاصي را دنبال مي كند . • به عنوان مثال ، يكي از اين ترتيب ها ، هفت گام ماستريخ است . • اين مراحل فراگير را قادر مي سازد كه نيازهاي خود را در جهت حل مسئله شناسايي نمايند . • سپس اهداف خود را ، معمولاً به صورت مستقل ، دنبال كنند و در نهايت جهت سنتز كردن يافته ها و رسيدن به پاسخ بارديگر گرد هم آيند . By: Dr K. Mirzaei

36. هفت گام ماستريخ By: Dr K. Mirzaei

37. گام اول : در ابتدا راهنماي گروه، جلسه را با اراية مسأله شروع مي كند . مسأله مي تواند به صورت كتبي، نوار ويدئويي، ضبط ، به شكل تقليد بيماري يا انواع ديگري ارايه شود . سپس به عنوان اولين گام، لغات مبهم و مفاهيم توضيح داده مي شود . By: Dr K. Mirzaei

38. گام دوم : شناسايي دقيق مسأله و درك آن در اين مرحله دانشجويان بايد معناي مسأله را دريابند و تا آنجا كه مي توانند آن را توضيح دهند. • مسأله بايد به طور كامل و دقيق تعريف شود By: Dr K. Mirzaei

39. گام سوم : • شامل تجزيه و تحليل و تشريح مسأله است . • در اين مرحله، تحريك فكري يا تحليل مسأله يا اصطلاح توفان فكري Brain storming انجام مي شود كه طي آن دانشجويان سؤالاتي را كه به نظرشان مي رسد بيان مي كنند. • در اين مرحله سؤالاتيكه تكراري نباشد، نوشته مي شود By: Dr K. Mirzaei

40. گام چهارم : دسته بندي موضوعي و تدوين فرضيات است . راهنما به همراه دانشجويان، سؤالات را بررسي و به تناسب موضوع آنها را دسته بندي مي كند و آنگاه به شكل فرضيه روي تابلو مي نويسد . اين فرضيات مشخص مي كنند به چه اطلاعاتي بيشتر نياز است . By: Dr K. Mirzaei

41. گام پنجم : تهيه و تنظيم هدف هاي يادگيري و عناوين درسي مي باشد با توجه به فرضيات طرح شده، عناوين آموزشي تعيين مي شوند و راهنماي گروه، با توجه به هدف جلسه آنها را اصلاح مي كند . اين عناوين آموزشي آزمون هاي تشخيصي را نيز شامل مي شوند By: Dr K. Mirzaei

42. گام ششم : تقسيم كار براساس اهداف آموزشي و گردآوري اطلاعات پس از جلسه اول ممكن است همه دانشجويان، گردآوري اطلاعات و دستيابي به همه اهداف را عهده دار شوند يا اينكه وظايف بين اعضاي گروه تقسيم شود و اعضاي گروه به مطالعه كتاب هاي مرجع، مقالات و مشاوره با اساتيد يا حتي انجام آزمايش در آزمايشگاه بپردازند. گاهي اوقات اعضاي گروه به بررسي و تحقيق با مشاهده نيز خواهند پرداخت By: Dr K. Mirzaei

43. گام هفتم : در جلسة دوم تمام يادداشت ها، گزارش ها، خلاصه نويسي ها، ايده ها و نظريه هاي اعضاي گروه كه بر مطا لعات و بررسي هاي انجام شده مبتني است ، ارايه مي گردد . گروه به بررسي، تجزيه و تحليل و اظهارنظر در مورد آنها مي پردازد . از بحث ها و تبادل نظرها نيزاطلاعاتي به دست مي آيد . در بخش دوم اين گام (گام هفتم ) مسأله يا مشكل و نتايج به دست آمده به طور كلي بررسي شده ، نقاط گنگ و مبهم آن مشخص مي شود در صورت لزوم جلسه سوم ( بعدي ) براي روشن شدن و حل نقاط گنگ و مبهم اختصاص مي يابد و مجدداً مطالعه و بررسي نقاط مبهم بين اعضاي گروه صورت مي گيرد. By: Dr K. Mirzaei

44. در واقع، مراحل مختلف كار در گروه هاي كوچك شامل چهار مرحله اصلي است : 1 - تبادل افكار يا توفان فكري 2 - بحث گروهي 3 - حل مسأله 4 - آموختن از مسأله • در اين روش ، يادگيري در هر گام و در برخورد با مسأله ، جدولي مشتمل بر دو ستون را پر مي كنند: - آنچه مي دانند - و آنچه نياز است كه بدانند . • ستون دوم در واقع شامل هدف ها يا نيازهاي يادگيري است . • محدود بودن گروه و داشتن فرصت كافي و دسترسي به منابع از لوازم عمده آن است . By: Dr K. Mirzaei

45. مقياس زمان بندي گروه هاي PBL • گروه هاي PBL متشكل از هفت تا ده دانشجو و يك تسهيل كننده است • آنها معمولا سه بار همديگر را در گروه به مدت يك ساعت ونيم تا دو ساعت مي بينند. • اين سه جلسه از سه مرحله تشكيل گرديده است: • مرحله اول: معرفي مورد و توليد مسايل يادگيري By: Dr K. Mirzaei

46. مقياس زمان بندي گروه هاي PBL • مرحله دوم : پي گيري جلسه، تكاليف فردي ارايه مي گردد و مورد بيشتر روشن مي گردد . دانشجويان همديگر را در خصوص مسايلي را كه ياد گرفته اند ، در جريان مي گذارند، آنها اطلاعات جديدي ر ا درباره بيماري از تسهيل كننده گروه در خواست ميكنند . سپس دانشجويان ممكن است فرضيه هاي خود را تعديلنمايند. By: Dr K. Mirzaei

47. مقياس زمان بندي گروه هاي PBL • مرحله سوم : مرحله نتيجه گيري است ارايه بيشتر اطلاعات بيان كردن مسايل يادگيري از مرحله دوم و ختم جلسه با خلاصه مورد . By: Dr K. Mirzaei

48. ويژگي هاي يك گروه PBL موثر • يادگيري بر اساس مساله داراي چهار هدف بالقوه مي باشد كه به آموزش دانشجويان كمك مي نمايد - ايجاد انگيزه در ياد گيري -استدلال باليني را افزايش ميدهد - آگاهي و دانش دانشجويان در محيط باليني را سازمان بندي مي نمايد - مهارت هاي يادگيري به صورت مستقل را افزايش مي دهد By: Dr K. Mirzaei

49. اين چهار اهداف كليدي در يك گروه موثر PBL بايد كسب گردند • گروه موثر گروهي است كه افراد منظم و با انگيزه در آن وجود دارند. • آنها معمولا همديگر را حمايت مي كنند و بطور فعال خود را در گير ياد گيري مي كنند . • گروه، فرايند را درك مي كند و بصورت جدي مسايل يادگيري را پي گيري مي نمايد • اعضاء گروه به مشاركت همديگر احترام قائل مي شوند ، اما آنها ايده ها را بصورت انتقادي بررسي مي كنند . • بتدريج كه دانشجو با گروه همكاري ( نه رقابت ) مي كند، بحث گروهي جريان پيدا مي كند By: Dr K. Mirzaei

50. جو گروه بسيار دوستانه وصميميمي است • نقش افراد در گروه به طور مرتب تغيير مي نمايد . • اين نقش ها شامل : كسي كه داده ها را روي وايت برد مي نويسد، هدايت كردن بحث و مسئوليت پذيري براي كسب اطلاعات • اگر تسهيل كننده گروه با تاخير وارد گردد، معمولا گروهي كه به خوبي سازمان بندي شده است ، كار خودش را بدونحضور تسهيل كننده ادامه مي دهد By: Dr K. Mirzaei