FƏNN: BALIQLARIN MORFOLOGİYASI VƏ FİZİOLOGİYASI. MÖVZU:13

1. AZƏRBAYCAN AQRAR DÖBLƏT UNİVERSİTETİZOOBAYTARLIQ VƏ ƏCZACILIQ FAKULTƏSIƏCZACILIQ VƏ MORFOLOGİYA KAFEDRASI FƏNN: BALIQLARIN MORFOLOGİYASI VƏ FİZİOLOGİYASI. MÖVZU:13 DURNABALIQKİMİLƏR,CƏKİKİMİLƏR FƏSİ- LƏRİNİN,GÜLMƏLƏR VƏ ENLİBAŞLILAR CİNSİNİN MORFO-BİOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ. MÜHAZİRƏÇİ : ABDULHƏLIMOV N.A GƏNCƏ – 2009

2. MÜHAZİRƏNIN PLANI. Durnakimilər fəsiləsinə aid balıqların morfo- bioloji xüsusiyyətləri. Çəkikimilər fəsiləsinə aid balıqların morfo- bioloji xüsusiyyətləri. Gülmələr cinsinin morfo-bioloji xüsusiyyətləri Enlibaşlar cinsinin morfo-bioloji xüsusiyyətləri. Qızılüzgəclər cinsinə aid balıqların morfo- bioloji xüsusiyyətləri. BALIQ-13

3. ƏDƏBİYYAT SIYAHISI 1.İ.Ə.ƏBDÜRRƏHMANOV. BALIQLAR. BAKI 1966. 2.R.İ.SULTANOV. XORDALILARIN ZOOLOGİYASI.BAKI 2001. 3.T.C.РАССА. ЖИЗНЬЖИВОТНЫХ TOМ 4.МОСКВА 1983. BALIQ-13

4. Durnabalıqkimilər fəsiləsinə aid balıqların üzəri xirda sikloid pulcuqlarla örtülüdür.Başı böyük rostrumu uzun ağzı böyük başın yarısı qədərdir.Alr cənə önə doğru uzanmış,cənarası alr çənə,damaq xış sümükləri və dilin üzərində yaxşı inkişaf etmiş dişləri olur.Bel üzgəci çox geridə yerləşir,quyruq üzgə ci haçalıdır.Fəsiləyə bir cins aiddir.Cinsin şirin sularda yaşayan 5 növü,ölkəmizdə isə bir növü-durnabalığı vardır. Durnabalığının təsviri: D vııı-ıx 15-18, A ıv-v 12-15, yan xətt tam deyıl,eninə puıcuq siralarının sayı 106-128, fəqərələrin sayı 58 ,1-ci qəlsəmə gövsündəki dişciklərin sayı 24—36, qəlsəmə pərdəsində 12-15 sıra olur,yanaqları pulcuqlarla tam örtülüdür.Bədəni boz-yaşımtıl və ya boz-sarımtıl olur. Bədənin yanlarında iri zeytuni rəngdə ləkələr olur.Tək üzgəc lər yaşımtıl boz rəngli olub,iri qonur və ya qaraxallar olur.Cin si dimorfizm zəif ifadə olunmuşdur.Otyraq həyat kiçirən şirin BALIQ-13

5. su balığıdır,uzunluğu 80 sm,çəkisi 5 kq-r,2-7 yaşında cinsi yetişkənliyə çatır 4,8-116,7 minə qədər kürü tökür.Kürütök- mə martda qurtarır.Kürü 0,5 m dərinlikdə bitkilərin üstünə tökülür,inkubasiya 10 gündür.Yırtıcıdır,əvvəl bentoz plank - tonla,sonra isə balıqla qidalanır.Balıq 3-4 aylarda körpələ - rini yeyir,kanibalizm hadisəsi olur.Şəkil 45. Çəkimilər fəsiləsinin ağzı önə çıxır,dişləri olmur,udlaq dişlə- ri 1-3 sirada yerləşir.Üzmə qovuğu 2 hissədən ibarətdir,bə - dən sikloid pulcuqlarla örtülü,bəzən çılpaq olur,bığlar 2 cüt olur.Azərbaycan sularında bu balığın 20 cinsi,30 növü olur. Bu növlər xüsusi cədvəllə təyin edilir.Gülmələr cinsinin udlaq dişləri bir sırada yerləşir.Sayı 5-4 olur,pulcuqlar iri olub,orta böyüklükdə,sıx yerləşir,yan xəttdə 33-67 pulcuq olur.Qəlsə - mə dişcikləri qısa,seyrək,ağzı aypara şəkillii,bel üzgəci qarın üzgəclərinin əsasının üstündə,şüaların sayı ııı-12,anal üzgəci BALIQ-13

6. bel üzgəcinin əsasının gerisindən başlayır,şüalar ııı 7-3.Ba- gırsaq kanalı qısa,bədən uzunluğundan bir qədər artıqdır. Ölkəmizdə 4 növü olur.Növlər xüsusi cədvəllə təyin edilir. Şəkil 47.Kür bölgəsinin D ııı-89,A ııı 9-11, udlaq dişləri 5-6 bədəni hündür,başı qısa,dişlər hündür,üzgəcləri qısa,uzun- luğu 37 sm,kütləsi 700 qr-r, 6 il yaşayır.Gülmə yarımkecici balıqdır.Bu balıq çoxalmaq ücün dənizdən çaylara gedir.Ça ya girmə dekabrda başlayır apreldə qurtarır.Dişilərin uzun –luğu 16,9 sm olur.Dişilərin çəkisi 420 qr,erkəklərin çəkisi 347 qr –r.Qülmə cücülər,qurdlar və bitkilərlə qidalanır.Bu balıq 2-32 yaşlarında cinsi yetişkənliyə gəlir.Bəziləri 1 yaşın da uzunluğu 85 m olanda kürü tökür.Bu balıq martın axırla- rından mayın ortalarına qədər kürü tökür.Bu zaman suyun temperaturu 5,0-12,2 olur.Erkəklər dişilərə nisbətən tez yetişir.Bu balıq kürü bir dəfə tökür.Suyun temperaturundan BALIQ-13

7. asılı olaraq inkubasiya dövrü 8-14 gündür.Yeni çıxan körpə lər 3-4 dün suyun dibində qalır,sonra hərəkətə gələrək,kicik sürülər əmələ gətirir.Körpələrin bir qismi köpfərdə qalıb böyüyür,qalanı qayıdır.Soyuqbulaq gülməsinin Dııı 8-9, Aııı 7 olur,yan xətt tam deyil.Yan xətdən yuxarıda 6-7, aşağıda 3-4 puıcuq sırası olur.Udlaq dişləri 5-4 olur.Ağzı uc tərəfdə çəpəri olur.Başın uzunluğu bədən hündürlüyündən azdır. Qəlsəmə dişcikləri çox qısa seyrək,1-ci qəlsəmədə 5-7 dişcik olur.Bağırsaq kanalı qısa bədənin uzunluğu qədər üzmə qövuğu sivri çıxıntı ilə qurtarır.Periton qara üzmə rəngdə bel,anal və quyruq üzgəclərinin kənarı dairəvidir. Quyruq üzgəci az haçalıdır,bədənin alt hissəsi açıq,bel his səsi tünd rəngdədir.Qarın və döş üzgəcləri narıncı,qalanı boz rəngdədir.Dişilərdə üzgəclər nisbətən hündür,üzun olur BALIQ-13

8. çoxalma zamanı erkəklərin bədənində ziyillər əmələ gəlir. Şirin su balığıdır,çayların sürətlə axan daşlı yerlərində ya – şayır,quyruq üzgəci qısadır,quyruq gövdəsinin uzunluğu ba şın hündürlüyünə nisbətən çoxdur.Kürünü mayın 2-ci yarı- sından başlayaraq tökür.İyulun axırında gülmənin körpələri 18-24 mm olur. Şirvan gülməsi.D ııı 7-8 , A ııı 7,yan xətt tam deyil.Udlaq dişləri 5,qəlsəmə dişsikləri qisa,seyrək,periton pərdəsi qara rəngdə,bədən yoğun dolğun,bel tərəfi yanlardan basıq,quy-ruq üzgəci az hacalı,bağırsaq kanalı qısa,beli qara,bədənin alt tərəfi açıq rəngdədir.Enlibaşlar cinsinə aid balıqların bə -dəni iri və ya xırda puıcuqlarla örtülü olur.Yan xətt pulcuqla- rının sayı 37-93-dür.Göz sümüyü gözün qabaq kənarında çatmır,baş yanlardan basıq,ağzı ücda,dodaqları nazik,üst dodaq ortadan yarıq,qəlsəmə dişcikləri qısa,sayca az,udlaq dişləri iki sırada yerləşır və ucu qarmaqlı şəkildədir.Bel üz - BALIQ-13

9. gəci qarın üzgəclərinin üstündə yerləşır,bağırsaq kanalı qısadır.Qafqaz enlibaş balığında D ıı 8,A ıı 8,birinci qəlsə -mə ğövsünün xarıcı kənarında 12-13 dişcik başın uzunluğu bədənin hündürlüyündən çox,quyruq gövdəsinin uzunluğu başın uzunluğuna bərabər rostrumu girdə,küt,döş üzgəclə- rinin uzunluğu quyruq üzgəclərinin alt payı qədər,ağzı ucda yerləşir.Zirvəsi gözün orta səviyyəsinə qədər çatır,alnı enli olur,alının eni iri balıqda başın uzunluğunun 40%-ni təşkil edir.Bədəni uzunsov,bel tərəfi tünd rəngdədir.Döş üzgəcləri nin qaidəsində qəlsəmə qapağının arxasında tünd rəngli lə- kələr olur.Pulcuqların dal kənarında qara piqment nöqtələ - rindən əmələ gələn zolaq olur.Udlaq dişləri iki sırada olur. Cinsi dimorfizm zəif inkişaf etmişdir.Erkəklərdə üzgəclər uzun olur.Balığın uzunluğundan asılı olaraq başın uzunluğu gözün diametri,quyruq gövdəsinin uzunluğu,anal,bel və döş BALIQ-13

10. üzgəclərinin uzunluğu nisbi azalır.Balıq böyüdükdə başı xeyli enləşir.Azərbaycan sularında yaşayan enlibaşın uzunluğu 45 sm,kütləsi 1 kq olur.Erkəklər 2 ,dişilər 3 yaşda cinsi yetkinliyə çatır.Erkəklər uzunluğu 6 sm-ə dişilər 9 sm-ə çatandan sonra coxalır.Enlibaşın bir yaşı olanda uzunlu- ğu 60-105 mm,çəkisi 2-21 qr,iki yaşında uzunluğu 110-220 mm,çəkisi 25-200 qr olur.Dişilər erkəklərə nisbətən sürətlə böyüyür.Körpələri yosunlarla,balıq kürü və cücülərlə,iri ba – lıqlar kiçik balıqlarla yaşıl yosunlarla,molyuskalarla qidalanır 4,7 mindən 118 minə qədər kürü verir.Kürü tökmə apreldə başlayır,3 ay çəkir.Kürü sualtı substratlara qoyulur.Suyun temperaturu 14 olanda kürünün inkubasiya dövrü 6-7 gün çəkir.Yenicə çıxmış sürfənin uzunluğu 5,2 mm, 15 gündən sonra 8,5 mm olur,6-7 gündən sonra qidalanır.Təsərrüfat əhəmiyyəti yoxdur. BALIQ-13

11. Qızılüzgəclər balıq cinsində ağız ucda yerləşir,yuxarı doğru yönəlmişdir.Udlaq dişləri iki sırada olub sayı 3,5 – 5,3 dür. Dişlərin ucu qarmaq şəkilində bir qədər əyilmiş,tac hissəsi yanlardan basıq və mişar şəkilindədir.Pulcuqlar orta böyük- lükdə,qəlsəmə dişcikləri qısa,seyrək, az saylıdır.Birinci qəl- səmə gövsündə 10 qədər dişcik olur.Bel üzgəci qarın üzgə- ci səviyyəsindən bir qədər geridə olur. Cinsin Azərbaycan sularında bir növü olur. Qızılüzgəcin D ııı 8-9, A ııı 8-9,ilk qəlsəmə gövsündə 12-19 dişcik fəqərələrin sayı 34-36 ,anus və quyruq üzgəcləri tünd qırmızı rəngdə,bel üzgəci alt tərəfdən qara,üst tərəfdən qırmızı olur.Udlaqın tac hissə si dişcikli dişlər iki sırada yerləşir.Uzunluğu 33 sm,cəkisi 590 qr olur,şirin su balığıdır,içərisində su bitkiləri olan dur - ğun sularda yaşayır.1-2 yaşında cinsi yetişkənliyə çatır.Ba- lığın körpələri yosunlarla və su bitkilərinin zoğları ilə qidala- BALIQ-13

12. nir.Bunların həzm kanalında cücülər,ilbizlər,kürü,balıq körpələri də olur.Bu balıq 36-8 mindən 147 minə qədər kürü verir.Bu balığın təsərrüfat əhəmiyyəti azdır.Cüzi miqdarda digər balıqlarla tutulur. BALIQ-13

13. DURNABALIĞI BALIQ-13