Toekomst van de Vlaamse parochiekerk Conceptnota Minister Bourgeois: t wee jaar later…

1. Toekomst van de Vlaamse parochiekerkConceptnota Minister Bourgeois:twee jaar later… Westhoekoverleg 24 april 2013

2. Parochiekerken: een uniek landschap • Centrale plaats in de samenleving • Vaak gelegen in het hart van de woonkern • Ca. 1850 parochiekerken, annexkerken, kapelanijen in de 5 Vlaamse bisdommen • Historische kernen gaan terug tot de middeleeuwen, vaak met bewogen geschiedenis • Belangrijke bouwcampagne in de 19de-20ste E met neostijlen en modernistische creaties

3. Parochiekerken: deel van het landschap • Bepalend element zowel in landelijke als stedelijke gebieden • Vaak deel van beschermd stads- of dorpsgezicht • Strategisch gelegen oriëntatiepunt (in het pre-GPS tijdperk) • Skyline denkbaar zonder kerktoren?

5. Staan de kerken leeg? • Bevraging parochiekerken van het CRKC nuanceert dit • Enige cijfers…

6. Nog gebruikt voor de eredienst 97%

7. Zondagsmis in het weekend 84%

8. Open buiten de uren van de eredienst 54 %

9. Wat is er dan aan de hand?

10. Secularisering van de samenleving • Centrale rol van de kerk neemt af • Participatie aan wekelijkse zondagsmis: van 30% in 1970 tot 5% vandaag • Aantal priesters vermindert: van 1 pastoor per parochie naar 1 pastoor voor verschillende parochies • Anderzijds: kerkelijke rituelen blijven belangrijk voor kernmomenten van het leven: huwelijk, begrafenis

11. Gevolg voor kerkgebouwen • Kerken worden minder intensief gebruikt dan vroeger • Sommige kerken zijn te groot voor het aantal gelovigen dat er gebruik van maakt

12. Gevolg voor financiering • Lasten van de kerkfabrieken stijgen • Eigen inkomsten nemen niet toe of dalen • Tekorten en druk op de begroting van gemeenten nemen toe • Politiek draagvlak voor financiering van tekorten neemt af, zeker voor investeringen • Extra probleem voor kleine gemeenten met veel “kerkdorpen”

13. Enige cijfers uit nota Bourgeois > Cijfers van 2009 • 20% van kerkfabrieken zelfbedruipend • Tekorten van kerkfabrieken gedragen door gemeenten: • Exploitatietekort: 41 miljoen euro op totaal van 69 miljoen exploitatie-uitgaven • Investeringstekort: 16 miljoen • Rechtstreekse investeringen in kerkgebouwen: 18 miljoen • Voor alle gemeenten samen = gemiddeld ca. 1% van gemeentebudget

14. Maatschappelijk draagvlak binnen de kerkgemeenschap • Vrijwilligerswerk rondom parochiekerken blijft aanzienlijk • ca. 9.000 leden in de kerkfabrieksraden • Kosters, poetsers, bewakers, bloemschikkers zorgen ervoor dat de kerk onderhouden wordt en toegankelijk is. • vrijwillige basis of tegen kleine vrijwilligers-vergoeding • In totaal in 2008: 130.000 vrijwilligers actief in de parochiewerking (ca. 3% van de Vlaamse bevolking) • (Studie Religieuze praktijk in België – Marc Hooghe)

15. Maatschappelijk draagvlak buiten de kerkgemeenschap • Groeiende belangstelling vanuit: • Erfgoed-, kunst- en cultuursectoren: waardering van het roerend en onroerend erfgoed > kerken vormen samen het grootste openbaar museum • Architectuursector > niet alleen middeleeuwse kerken maar ook herwaardering van 19de en 20ste eeuwse kerkarchitectuur • Stedelijke en Provinciale diensten cultuur, toerisme, erfgoedcellen > kerken als element van city- of regiomarketing • Academische wereld • Gespecialiseerde organisaties > Open Kerken, Monumentale kerken Antwerpen, Gent, Mechelen, …

16. Bedreigingen in het discours • Door brede betrokkenheid en politieke discours dreigt men kar voor het paard te spannen en overhaaste beslissingen te nemen: • Focus op “sluiten” • Perceptie: “groot aantal kerken staat leeg” terwijl nog 97% voor de eredienst gebruikt wordt • Discussie wordt verengd tot herbestemming van kerkgebouwen

17. Delicaat proces binnen de kerk • Evolutie naar een andere kerkorganisatie: proces in beweging en op eigen ritme • Veranderende rol van de pastores • Engagement van leken voor nieuwe taken • Welke rol spelen de kerkgebouwen daarin? • Einddoel proces: middelen (waaronder gebruik kerkgebouwen) afstemmen op pastorale noden • Evenwicht vinden tussen veranderend pastoraal gebruik, zorg voor patrimonium, lange termijn denken in termen van erfgoed

18. Begrippenkader • Parochie: • Lokale gemeenschap van gelovigen • Verbonden aan bepaald gebied (dorp, wijk,…) • Territoriale bouwstenen van de bisdommen • Gegroepeerd in parochiefederaties, dekenaten • Parochiekerk: • De kerk waar de lokale gemeenschap samenkomt voor viering en gebed • Soms meerdere kerken voor één parochie

19. Begrippenkader • Kerkfabriek: • Openbare instelling die de materiële middelen beheert voor uitoefening van de eredienst in de parochie • Onderworpen aan gezag van kerkelijke en burgerlijke overheid > zie verder • 1 op 1 relatie tussen kerkfabriek en parochie. Uitzondering: kathedrale kerken > niet noodzakelijk parochie, wel kerkfabriek • In Vlaams Gewest: 1.792 parochies en 1.795 kerkfabrieken

20. Begrippenkader • Klooster- of abdijkerk: • Is privaat patrimonium: • privaatrechtelijk beheerd • restauratiepremie mogelijk voor beschermde klooster- of abdijkerken • Sommige klooster- of abdijkerken zijn ook parochiekerk: • zij worden in dat geval beheerd door een kerkfabriek • Andere kerken / Kapellen: • Kapellen in scholen, ziekenhuizen, rusthuizen, … • Privaatrechtelijk beheerd • Heel wat schoolkapellen hebben functie verloren en zijn intussen herbestemd bv als studiezaal, stille ruimte, …

21. Juridisch kader • Vandaag is de relatie tussen kerk en staat geregeld door: • Federale wetgeving: • erkenning erediensten (katholieke, protestantse-evangelische, anglicaanse, orthodoxe, islamitische en israëlitische) • Erkenning van niet-confessionele levensbeschouwingen: vrijzinnigheid (sinds 1993) en boeddhisme • Vergoeding van “bedienaars” erediensten en levensbeschouwingen

22. Juridisch kader • Gewestelijk Vlaams decreet op materiële organisatie en werking van de erkende erediensten • Dateert van 2004, herzien in 2012 • Kerkfabrieken: taken en bevoegdheden • Centrale kerkbesturen • Relatie KF / CKB met gemeenten en provincies > Hieruit volgt op provinciaal en gemeentelijk niveau: • Verplichte materiële steun aan de erkende erediensten: • Tussenkomst in tekort in de exploitatie • Tussenkomst in investeringen voor onderhoud en restauratie van kerkgebouwen

23. Nog meer relevante wetgeving • Onroerend Erfgoeddecreet en diverse uitvoeringsbesluiten • Regelt de premies voor restauratie en onderhoud aan de beschermde monumenten, dus ook aan parochiekerken • Ca. 1/3 van de parochiekerken beschermd • Niet enkel oudste kerken, maar ook 19deeeuwse kerken in neo-stijlen en modernistische kerken • Heel wat kerken (ook niet beschermde) deel van beschermd stads- of dorpsgezicht, landschap • Decreet wordt herzien en geeft toepassing van beleidsaspecten opgenomen in de conceptnota (o.a. Onroerenderfgoedrichtplannen)

24. Binnenlands Bestuur: • Decreet met betrekking tot de subsidiëring voor gebouwen van de eredienst (in ontwerp) • Geldt voor de niet-beschermde kerken • Subsidie van studies voor her- en nevenbestemming en voor investeringen voor nevenbestemming (niet voor herbestemming) • Gemeentelijke beleidsvisie op parochiekerken voorwaarde voor subsidies

25. Wat vraagt minister Bourgeois? • Op lokaal niveau in samenspraak met Bisschoppelijke overheden lange termijnvisie over toekomst van parochiekerken op grondgebied van de gemeente uittekenen: deadline voorjaar 2013 • Kerkfabriek moet op basis van deze visie meerjarenplan 2014-2019 onderhandelen met gemeentebestuur > deadline juni 2013

26. Lange termijnvisie per gemeente? • Moet de volgende elementen bevatten: • parochiekerken als gebouw, met onder meer de cultuurhistorische waarde, de architecturale mogelijkheden, de bouwfysische toestand, de mogelijkheid tot compartimentering, … • parochiekerken in hun ruimtelijke omgeving: sociaal, cultureel, stads- of dorpsgezicht, landschap • actuele gebruik en functie van de parochiekerken • mogelijke interesse van andere actoren.

27. Proces geïnitieerd door bisdommen • Start > Pastoraal plan • > overzicht hoe kerken in de toekomst gebruikt zullen worden • Overleg met parochie, kerkfabriek, CKB • > beschrijving van de kerken in de gemeente • > welke mogelijkheden zijn er voor valorisatie, medegebruik, nevenbestemming, herbestemming • Overleg door CKB met sociale en culturele actoren • > verbreding maatschappelijk draagvlak • Overleg met Gemeentebestuur • > komen tot gemeenschappelijke en gedragen visie

28. Hoe helpt CRKC? • Inventaris van de ca. 1850 kerken, kapelanijen en kapellen: • Historisch, architecturaal en kunsthistorisch belang • Kerk in de omgeving (dorps- en stadgezicht, landschap) • Actuele bouwfysische toestand, geplande investeringen, aanpalende lokalen beheerd door KF • Actueel gebruik, valorisatie, medegebruik, nevenbestemming en herbestemming • Roerend en immaterieel erfgoed

29. Hoe helpt CRKC? • Bundeling van de antwoorden per CKB / gemeente • Doel: • helikopterzicht over toestand in de gemeente • helder beeld geven om beter te kunnen beslissen over de toekomst van het kerkenbestand • > belangrijk dat allekerkfabrieken de bevraging beantwoorden

30. Richtlijnen van Vlaamse Bisschoppen voor gebruik Parochiekerken • Doel van de richtlijnen: • Duidelijkheid geven over wat mogelijk is met parochiekerken • Duidelijkheid over wie beslist in welk gebruik: KF, pastoor, Bisschop

31. Eenduidige definities • Valorisatie > alle activiteiten om waarde van de kerk te versterken • Nevengebruik > andere christelijke erediensten gebruiken de kerk • Nevenbestemming • Multifunctioneel gebruik: “tijdsdelen” • Gedeeld gebruik: ruimte indelen • Herbestemming

32. Worden kerken gebruikt buiten eredienst? • Gebruik van de kerk voor niet liturgische activiteiten: 75% • In hoofdzaak concerten (93%), tentoonstellingen (45%), repetities (37%), voordrachten (24%) • Helft van de kerken open buiten de uren van eredienst • Stilte en bezinning belangrijkste redenen van bezoek • Toerisme bijkomende troef

33. Welke toekomst voor de parochiekerken? • Beste bestemming is… gebruiken als parochiekerk • Alle huidige voorzieningen gericht op dit gebruik • Ander gebruik vraagt nieuwe investeringen • Vrijwilligers beheren en koesteren hun kerk: verval wordt tegengegaan • Uitdagingen: • Openstellen voor (lokale) activiteiten • Zorgen dat kerk open is buiten uren eredienst

34. Welk “ander” gebruik in parochiekerk? Richtlijnen van de Vlaamse bisschoppen: • Activiteiten die betekenis van het gebouw kunnen versterken: cultureel, historisch, kunsthistorisch, architecturaal, landschappelijk, … • Kerkelijk Recht spreekt over “passend” gebruik • Geen niet-christelijke rituelen of vieringen • Niet gericht op privé-belangen, commerciële, partijpolitieke activiteiten

35. Alleen of in samenwerking? • Voorbeelden uit Nederland: • Oude Friese Kerken en Oude Groninger Kerken • Zorg voor beschermde kerken die niet meer voor eredienst gebruikt worden • Minimale ingrepen: enkel basisvoorzieningen worden versterkt • Vrijwilligers houden kerken open, organiseren er activiteiten, zoeken financiering • Landelijke regio’s!

36. Valorisatie: Grootloon: Kerk is ingeschakeld in kunstproject PIT

37. Valorisatie Begijnhofkerk Tongeren Concertruimte tijdens festival

38. Valorisatie Basiliek Tongeren Adventsconcert

39. Valorisatie: Sint-Pieterskerk Torhout Weekkapel en stilteruimte

40. Valorisatie Sint-Anna- ten Drieënkerk Antwerpen Inschakeling in toerismebeleid: fietskerk

41. Nevenbestemming Gedeeld gebruik: St. Niklaaskerk Gent Kerk in twee delen verdeeld door inbrengen van wand. Voorste deel: eredienst + toerisme Achterste deel: ruimte voor evenementen

45. Nevenbestemming Gedeeld gebruik: herinrichting binnenruimte Stadtpfarrkirche Müncheberg (DE): in de gotische kerk werd een bibliotheek en vergaderruimte ingebouwd. De kerk wordt nog steeds voor eredienst gebruikt.

47. Nevenbestemming Gedeeld gebruik St. Gertrudis van Nijvel kerk Heerle (NL) Kerk Huisartspraktijk Dorpscentrum