Yaşamın bir evresi: Yaşlılık

1. Yaşamın bir evresi: Yaşlılık Doç.Dr.Sevgi Özcan

2. Yaşlanma doğal bir süreç, bir değişim… • Döllenme • EMBRİYO ----- 2. hafta-3. ay • FETÜS ----- 3. ay ile doğum • YENİ DOĞAN ----- 0-1 ay • BEBEKLİK ----- 1 ay-2 yaş • İLK ÇOCUKLUK----- 2 yaş-3 yaş • OYUN ÇAĞI ----- 3 yaş-5yaş • OKUL ÇAĞI ----- 6 yaş-12yaş • ERGENLİK ----- 12 yaş-18yaş • GENÇ YETİŞKİNLİK- 19 yaş-35yaş • YETİŞKİNLİK----- 35 yaş- 65 yaş • YAŞLILIK ----- 65 yaş sonrası

3. Yaşlanma süreci • Moleküler yaşlanma: Kollajen makromoleküllerinin birikimi ile oluşan intra-intermoleküler köprülerin tendon, deri, kan damarlarının elastisitesinde azalmaya yol açması • Hücresel yaşlanma: Mutasyona uğramış hücrelerde artış • Doku ve organ yaşlanması: Birçok organda, yapısal ve işlevsel değişikliklerin ortaya çıkması • Bireysel yaşlanma: Kişinin çevreye uyum yeteneğinin azalması ile birlikte, giderek ölümle sonuçlanacak şekilde canlılık fonksiyonlarının bozulması • Toplumsal yaşlanma: Bir toplumdaki yaşlı nüfusun tüm nüfusa oranını gösteren bir özellik

4. Yaş • Kronolojik Yaş (Takvim yaşı)—Kişinin doğumundan bugüne değin geçirdiği yıllar • Biyolojik (Fizyolojik) Yaş—Kişinin biyolojik (fizyolojik) sağlık yaşı • Psikolojik Yaş—Kişinin hayata uyum gösterme yeterliği bakımından bulunduğu gelişimsel yaş dönemi • SosyalYaş—Kişinin sosyal rol ve beklentilerinin toplumdaki diğer bireylerde görüldüğü yaş

5. Yaşlılık • DSÖ “Çevresel faktörlere uyum sağlayabilme yeteneğinin azalması”-65 yaş • Birleşmiş Milletler - 60 yaş • 65-74 “genç yaşlı” • 75-84 “orta yaşlı” • 85 ve üstü “yaşlı yaşlı”

6. Sağlıklı yaşlanma • Yaşlılık belirtilerinin görülmemesi değil; bireyin yaşlanma sürecine bağlı değişikliklere uyum sağlayabilmesidir.

7. Yaşlılıkta meydana gelen değişiklikler

8. Fizyolojik değişiklikler sonucu oluşan yaşlanma ile hastalıklara bağlı bulgular ayırt edilmeli!

9. Cilt • Kırışır, kurur, pigment dağılımında dengesizlik oluşur • Dermis kalınlığı yaklaşık %20 azalarak cilde daha ince ve saydam nitelik verir • Dermal kollajen lifler dejenere olarak cildin kuvvet ve elastikiyetinde azalmaya neden olur • Dermisin hücre ve damar yoğunluğu azalır ve vasküler frajilite sonucu senil purpuraya ve ciltte yavaş iyileşmeye yol açar • Sebase bezlerin işlevi azalır, sebum yapımı azalır • Ekrin ter bezlerinin büyüklüğünde, sayısında, işlevinde azalma sonucu ter yapım kapasitesi düşer

10. Cilt-2 • El ve ayak tırnakları, tırnak yataklarının damarlarındaki azalma sonucunda matlaşır, kalınlaşır ve kolay kırılır hale gelir • Kıl köklerinde melanin pigmenti azalır • Baş, koltuk altı ve pubiste kıllar azaldığı halde kulak ve burundaki kıllar yoğunlaşır • Yaşlı erişkinlerde cilt bozuklukları daha sık görülür: cilt kanserleri, keratozlar, kseroz, dermatitler ve yaygın kaşıntılar

11. Vücut duruşunda ve kas-iskelet işlevinde değişiklikler • Vücut yağı artar, yağsız vücut ağırlığı ve toplam vücut suyu azalır • Kas liflerinde kayıp sonucu kas büyüklüğü ve kas gücü azalır • Tip II kas liflerinde azalmaya bağlı olarak hızlı hareketlerin performansında düşme ve reaksiyon zamanında uzama olur. Hareketlerin yavaşlamasına kaslarla birlikte sinir sistemindeki bozukluklar da katkıda bulunur • Kemik resorbsiyonuna kıyasla kemik yapımı ve yenilenmesi azaldığı için kemik kütlesinde kayıp ve kemik yapısında zayıflama oluşur

12. Kardiyovasküler işlevde değişiklikler • Aort ve artrelerde sertleşme, elastikiyet kaybı • Kalbin katekolaminlere yanıtında azalma • Diyastolik gevşeme hızında azalma • Sağlıklı yaşlıların çoğunda kardiyovasküler fonksiyonlar genel olarak vücudun istirahatteki gereksinimlerini karşılamaya yetmektedir.

13. Solunum işlevinde değişiklikler • Maksimum oksijen tüketimi azalır • Akciğerin elastikiyeti ve soluk verme sırasındaki küçülebilme özelliği, elastin miktarında ve kollajen liflerin yapısındaki değişikliklere bağlı olarak azalır • Alveol yapısı bozularak gaz değişiminin yapıldığı yüzey alanı azalır • Toplam AC kapasitesi değişmese de rezidüel AC hacmi artar, fonksiyonel yedek kapasite ve vital kapasite düşer

14. Nörolojik işlev değişiklikleri • Beyin ağırlığında azalma, beyin ve spinal nöronlarda kayıp (en çok serebral korteks ve özellikle de sup. Temporal lobda) • Nöron dendritlerinde atrofi sonucu, sinaptik bağlantılar bozulur, elektrokimyasal tepkimeler azalır ve nöronal disfonksiyon oluşur • Serotonin, dopamin asetilkolin düzeylerinde değişmeler sonucu sinaptik iletiler etkilenir • Sonuç olarak nöral süreçler yavaşlar

15. Nörolojik işlev değişiklikleri-2 • Duysal-motor değişiklikler ve duysal propriyoseptif iletilerin azalması sonucu motor kuvvet azalır, reaksiyon zamanı uzar ve refleksler azalır • Denge problemi ile birlikte daha yavaş, daha temkinli hareket etme • İlerleyen yaşla dil becerileri ve dikkat değişmese de kısa dönem bellek ve hızlı anımsamada düşme görülür • Normal yaşlanmada kişilik değişikliği veya önemli kognitif bozukluk beklenmez. Gelişmişse demans ve/veya depresyon ?

16. Özel duyularda değişiklikler • Görme: • Görme keskinliğinde azalma (pupilla çapının küçülmesi, lensin kırma gücünün kaybı) • Renk ayrımında değişiklik, özellikle mavi ve yeşili ayırt etmede zorluk (sarı renk almış mat lensten geçen kısa dalga boylarının filtre edilmesi ?) • Kornea duyarlılığı azaldığı için göz hasarı ve enfeksiyonu fark edebilme eşikleri yükselir • İşitme: • Presbiakuzi • Tat ve koku: • Olfaktor bulbusta atrofi, olfaktor nöronların kaybı sonucu koku alma azalır • Tat alma duyusu azalır

17. İmmün işlev değişiklikleri • T hücrelerinin sayısı değişmese de yardımcı T hücrelerinin işlevlerinde değişiklik sonucu hücresel immün yanıtta değişiklik gözlenir • Bazı enfeksiyonlar için risk artar ( idrar, solunum yolu, yara enfeksiyonları, hastane enfeksiyonları) • Organlara ait lokal faktörle ve eşlik eden hastalıklar da önemli !

18. Gastrointestinal işlevlerde değişiklikler • Diş kaybı %40 • Kserostomi (tükrük salgısının azalması, ilaçlar, radyasyon tedavisi, burun tıkanıklığı) • Özofagus motilitesinde azalma, alt özofagus sfinkterin gevşemesinde yetersizlik, mide mukozasında atrofi, mide salgılarında azalma, paryetal hücre kaybına bağlı aklorhidri • Atrofik gastrit sonucu intrensek faktör salgısında azalma ve B12 emilim bozukluğu-pernisiyöz anemi, periferik nöropati, ataksi, demans • Kalsiyum emiliminde azalma • Kabızlık • Kolon divertikülleri

19. Böbrek işlevlerinde değişiklikler • Skleroze ve anormal glomerüllerin sayısının artması sonucunda fonksiyonel glomerüllerin sayısı %30-50 azalır • GFR azalır (Kreatinin normal bulunabilir) • Tübüler işlevler, idrarı konsantre etme ve dilüe etme yeteneği azalır • Sodyumu tutma yeteneği azalır • İdrarı konsantre etme, ADH’a yanıtta azalma, susama mekanizmalarında bozulmalar stres ve hastalık durumlarında dehidratasyona yatkınlığı arttırır • Azalmış GFR, düşük renin ve aldosteron, tübüler işlev bozuklukları----K yükselir!

20. Genitoüriner işlev değişiklikleri • Düz kas ve destekleyici elastik dokunun yerini fibröz bağ dokusunun alması sonucunda, mesanenin tam boşalamaması ve idrar akımı için gerekli gücün azalması • Mesane kapasitesi azalırken, işeme sıklığı artar • Kadınlarda pelvik organlarda atrofi, vajinal sekresyonlarda azalma---normal flora bozulabilir.Vajina enfeksiyonları, kaşıntılar, ağrılı cinsel birleşme • Erkeklerde prostat hiperplazisi • Seksüel yanıtların süresi ve şiddetinde azalma

21. Yaşam biçiminde değişiklikler • Yalnız yaşama • İşini kaybetme • Rol kaybı • Eşini kaybetme • Aileden ve arkadaşlardan ayrılma • Fiziksel engel, hareket güçlüğü • Gelir yetersizliği • Bağımlılık • Sosyal izolasyon • Ruhsal problemler • Hastalıklar • Sık ve fazla ilaç kullanımı

22. Yaşlılık psikososyal gelişimin devam ettiği bir dönemdir…

23. Erikson’ın Psikososyal Gelişim Kuramı

24. ERİKSON: BENLİK BÜTÜNLÜĞÜ EVRESİ (Ego Integrity) -Yaşlılık dönemi Bu evrede, daha önceki evrelerde kazanılmış benlik özelliklerinin artık iyice olgunlaşması ve birbirleri ile bütünleştirilmesi benliğin en önemli görevidir.

25. Bu evrenin tehlikesi, umut yitimi ve ölüm korkusudur. Umutsuzluk, vaktin artık çok az kalmış olmasına ilişkin bir duygudur. Vakit artık bitmek üzeredir; yolun sonuna gelinmiştir ve yeni baştan yaşamaya olanak yoktur. Bu nedenle de ölüm korkunç bir son demektir.

26. Benlik bütünlüğüne ulaşmış kişi sonucu kesin belli olan gelecekten, yani ölümden, ürkmez. • Olumlu olumsuz, acı tatlı yönleri ile bütün bir yaşam olduğu gibi kabul edilir. • Yaşanmış olan geçmişin yeni baştan başka türlü yaşanabilmesi için pişmanlıklarla dolu bir özlem yoktur. • Bu yaşlılarda daha önceki evreler oldukça sağlıklı geçirilmiştir.

27. Yaşlıların Değerlendirilmesi Amaçlar: Aktif yaşlanmayı gerçekleştirebilmek, Mortalite ve morbiditeyi azaltmak, Yaşlının işlevselliği ve bağımsızlığını mümkün olduğunca uzun süre koruyabilmek, Bakım evi ve hospitalizasyon ihtiyacını en aza indirmektir.

28. Yaşlının değerlendirmesini farklı kılan özellikler • Fizyolojik değişiklikler • Kronik hastalıklarda artma • Birden fazla hastalığın bir arada olması • Çoklu ilaç kullanımı, ilaç etkileşimleri, reçetesiz ilaç kullanımı eğilimi • Hastalıkların atipik prezentasyonları

29. Fizyolojik kayıplar, artan hastalıklar ve yaşlanma psikolojisi ile birlikte fonksiyonel kayıplar ve yaşlının davranışlarında değişiklikler • Fonksiyon kayıpları nedeniyle daha fazla sayıda yardımcı cihaz kullanımı • İşitme, görme gibi duyu bozukluklarının ortaya çıkması ve bilişsel fonksiyonlardaki değişimin yaşlılarla olan iletişimi güçleştirmesi

30. Yaşlıların birçok problemi yaşlılığın doğal sonucu olduğunu düşünerek gündeme getirmemeleri • Yaşlıların başkalarına bağımlı hale gelmek, yakınlarına yük olmaktan dolayı endişe duymaları • Yaşlının yaşadığı çevrenin de sağlıklılığı sürdürme ya da problemlerin artmasıyla doğrudan ilişkili olması

31. … Ülkemizde65 yaş üzeri nüfusun %90’ının kronik hastalığı olduğu bunların; %35’inin iki, %23’ünün üç, %15’inin dört ya da daha fazla kronik hastalığı olduğu saptanmıştır. Ölüm nedenleri kardiyovasküler hastalıklar, malign hastalıklar ve kazalar şeklinde sıralanmaktadır.

32. Yaşlılık Döneminde Sık Görülen Hastalıklar/Sorunlar Hipertansiyon KKH DM KKY KOAH İYE ASYE Kanserler (meme, kolon akcğer, serviks, prostat) Osteoporoz Osteoartrit Serebrovasküler hastalıklar Demans Depresyon Parkinson Ürinerİnkontinans Menopoz/Andropoz Hipo/hipertiroidizm …… ….. Düşme İşitme,görme kaybı Ağız-diş problemleri Beslenme problemleri Kronik ağrılar Uyku bozukluğu Kaşıntı Konstipasyon Polifarmasi Engellilik Sosyal sorunlar …

33. Yaşlı birey ve ailesi • Yaşlı birey için aile, başlıca duygusal ve sosyal destek birimi • Aile yapısı ve yaşam biçiminde değişiklikler, sorumluluk, güç ve rollerde değişiklikler • Aile ve yaşlı ?! • Aile içi ilişkilerin yeniden düzenlenmesi ?! • Aile dışı sosyal destek ?!

35. Sağlık sorununun tanımlanması amacı ile taramadan yönetime basamaklı akış şeması 1.Adım:Bekleme odasında 10 dakikalık kapsamlı tarama

36. On dakikalık kapsamlı tarama testi • Temel geriyatrik klinik sorunları taramak için • Hafıza, • Üriner inkontinans, • Depresyon, • Fiziksel fonksiyonel kapasite (immobilite), • Düşmeler, • Yaygın sorunlar:Beslenme, İşitme, Görme

37. 2.Adım:Tanımlanmış sorun için ayrıntılı değerlendirme • Hafıza---Mini-mental test • Depresyon---Geriyatrik depresyon ölçeği • Fiziksel kapasite---Barthel Günlük Yaşam İşlevleri Ölçeği ve Lawton İnsrumental (Araçla ilişkili) Yaşam Aktiviteleri Ölçeği • Düşme---Tinetti denge ve yürüyüş değerlendirmesi • Beslenme- Mini beslenme anketi • Tanımlanmış sorunu değerlendirme için uygun enstrumanların kullanımı

38. Çoklu durum için tarama (+) ise önem sırası??? • Hangi durumların ilk başvuruda ele alınacağına hangi durumların bir sonraki başvuruya erteleneceğine karar vermek Aşağıdaki yöntem önerilir: • 1. Hafıza kaybı • 2. Depresyon • 3. Üriner inkontinans • 4. Düşmeler/ hareketsizlik

39. 3. Adım: Tanı, tedavi ve eğitim • Tanı koyun. • İlaçlı ve ilaçsız yönetim stratejilerini planlayın. • Riskleri azaltmak için hastaya ve bakıcı aileye eğitim dahil uygun hedefler üzerinde danışmanlık verin. • Gerekirse sevk edin.

40. 4. Adım: İzlem • Tedaviye yanıtı ve etkinliği değerlendirin. • Gerekirse klinik yönetimi değiştirin. • Gerekirse uzman değerlendirmesi ve yönetimi için sevk

41. Yaşlının yönetiminde öncelikli hedefin yaşlının toplum içinde olabildiğince bağımsız yaşamını sürdürmesinin sağlanması olduğu unutulmamalıdır. 1.Hastalık/sakatlık olasılığını ve etkilerini azaltmak 2. Zihinsel ve fiziksel fonksiyonları arttırmak 3. Yaşama aktif bağlılık