Sağlık Sosyolojisi

1. Sağlık Sosyolojisi Öğr. Gör. Serap GÖKCE KAYNAK: Prof. Dr. Süheyla ÜNAL Prof. Dr. Ahmet SALTIK

2. HOŞGELDİNİZ 6.11.2014 2

3. Değerli Öğrencilerimiz; Yeni ders döneminde hepinize başarılar dilerim.. 6.11.2014 3

4. 6.11.2014 4

5. Dersin içeriği • Sosyoloji bilim alanını tanıma • Toplumsal Etmenlerin Sağlığa Etkileri • Sağlık ve Kültür Etkileşimi • Kişi ve toplumun sağlığını geliştirmede • Sosyoloji’den yararlanma. • sağlık sosyolojisi tanımı, temel konuları • hastalık açıklama modelleri • psikiyatrik hastalıklarda sosyokültürel etkenler

6. Amaç • Dersin sonunda öğrenci bireyin sağlık davranışını etkileyen sosyal etkenlerin önemi konusunda bir kavrayışa sahip olacaktır

7. Öğrenim Hedefleri Dersin sonunda öğrenci • Sağlık davranışını ve hastalık sürecini etkileyen sosyal faktörleri sayacak • Hastalığın kültürel boyutlarını tanımlayacak

8. İnsan ve Çevresi İnsan 2 çevreye doğmaktadır : Doğal çevreye, Toplumsal çevreye.. Grönland’da doğan bir bebek Eskimo, Türkiye’de doğan bir Türk... olmaktadır. İçine doğulan toplumsal çevre; bireyi o toplumun bir üyesi olarak biçimlemekte ve toplumsallaştırmaktadır : Sosyalleşme!.. 6.11.2014 8

9. Sosyoloji’ye giriş.. Emile Durkheim’a göre , Bir alanın bilim dalı olup olmadığının anlaşılması için : 1- O bilimin incelenecek bir bilgisi, konusu olmalı. 2- Bu konuların, bilgi alanının nasıl inceleneceğine ilişkin yöntemi olmalıdır. 6.11.2014 9

10. Sosyoloji’ye giriş.. Bu ölçütlere göre Sosyoloji, bir bilim olarak kabul edilmektedir. Sosyoloji bir sosyal olay veya olguyu inceler. Bir şeyin sosyal olay olarak kabul edilebilmesi ve bir davranışın sosyal olay olması için : a- Bireyler arası karşılıklı iletişimin olması b- Bir arada var olma duygusu.. gerekir. 6.11.2014 10

11. Sosyoloji Nedir ?? Sosyoloji; “Toplum Bilimi” veya “sosyal olayların bilimi” ya da “sosyal örgütlenme ve sosyal değişimler bilimi” olarak da bilinmektedir. Aslında Sosyoloji, sosyal yaşamımızda varolan sosyal gerçekleri (sosyal olay ve olgular), insanların kurduğu grupları, grupların davranışlarını ve sosyal kurumları olduğu gibi inceleyen pozitif bir sosyal bilim dalıdır. Bir başka anlatımla Sosyoloji, birtakım varsayımlardan çok; var olan gerçekleri ortaya koymaya çalışan, sosyal gerçeğe eğilen bir bilimdir. 6.11.2014 11

12. SOSYOLOJİ özetle; İnsan davranışının toplumsal nedenlerini ve sonuçlarını inceler.. 6.11.2014 12

13. Sosyoloji’nin doğuşu.. Sosyoloji’yi Batı Avrupa’da ortaya çıkaran temel neden, 18. ve 19. yüzyıllarda Avrupa’da yaşanan hızlı sosyal değişim sürecinin yarattığı toplumsal sorunlara çözümler üretme çabasıdır. (Dr. M. Devrim TOPSES, 21. yüzyılda ulusal ve aydınlanmacı sosyoloji. Bilim ve Ütopya, Haziran 2008) Fakat, modern sosyolojinin kurucusu olarak Emile Durkheim (1858-1917) bilinir. 15.02.07 13

14. TIBBİ SOSYOLOJİ : 1. Sosyal Epidemiyoloji’ye özgülenmiş (hasredilmiş) profesyonel çabadır. 2. Hastalıkla bağlantılı olarak kültürel etmenleri ve Sosyal ilişkileri inceler. 3. Tıbbi örgütlenmelerde ve sağaltımda(tedavi-terapi) sosyal ilkeleri inceler. Charles Mclntire, 1894 Lübnan’a İsrail saldırısı, 2007 6.11.2014 14

15. TIBBİ SOSYOLOJİ : Sosyal Tıp çalışmasında SOSYAL EPİDEMİYOLOJİ’yi kullanır.. Kültürel etmenler ve sosyal ilişkileri çalışır.. Sağlık ve hastalık hakkında aile, toplum ve hükümeti çalışır. Tıbbi örgütlenme ve sağaltımda(tedavi-terapi) sosyal ilişkileri inceler. Sosyal sorunları çalışır. Sosyal güvenliği çalışır.. 6.11.2014 15

16. Sosyal epidemiyoloji : • Sağlık durumunun sosyal dağılımını ve sosyal belirteçlerini inceleyen bilim dalı olarak tanımlanır. • Sosyal Epidemiyoloji’nin amacı, ruhsal ve bedensel sağlık sorunlarının sosyal çevre sunukluklarını (maruziyetlerini) tanımlamaktır. • Sosyal Epidemiyoloji’nin temel ilgisi; toplum ve sosyal örgütlenmenin kişi ve kümelerin sağlığı ve yaşam düzeyini nasıl etkilediğini incelemektir. 6.11.2014 16

17. Astma ve sosyal eşitsizlik :Sosyal çevre-hastalık ilişkisi klasiği.. Siyahlarda astma prevalansı Beyazların 2 katı, ölümleri ise 3 katıdır. Astma prevalansı Hispanik çocuklarda öbürlerinden 3 kat fazladır.. MEDICAID(kimsesizlere verilen sigorta) korumasındaki çocuklarda Astma nedeniyle hastaneye yatırılma, Beyazlara kıyasla Siyahlarda % 93, Hispaniklerde % 34 daha fazladır.

18. SOSYAL TIP... Sosyal Epidemiyoloji(Epidemiyoloji sağlığı ilgilendiren tüm olayların sıklığını, dağılımını, nedenlerini ve çözüm yollarını inceleyen bilim dalıdır.bilgisini kullanarak toplumun tıbbi bakım gereksinimini çalışır.. 6.11.2014 18

19. Geniş anlamıyla Sosyoloji İnsanların birbirleriyle kurdukları sosyal ilişkileri, sosyal kümeler, kurumlar ve örgütler arasındaki bağları, toplu eylem, toplu direniş gibi topluluk ve birey davranışlarını, değişik düzeylerde bütün sosyal etkileşim biçimlerini, sosyal yapı özelliklerini ve bu yapıda ortaya çıkabilecek değişme eğilimlerini belirli bir yöntemle inceleyen, sosyal gerçekleri ve süreçleri sistematik ve bilimsel olarak mercek altına alan bir bilim dalıdır. 6.11.2014 19

20. Mikro ve Makro Sosyoloji Sosyoloji, hem insan davranışının yüz yüze etkileşim bağlamlarını (Mikro-Sosyoloji), hem de çok sayıdaki ve büyük ölçekli grupların, örgütlerin veya sosyal sistemlerin (Makro-Sosyoloji) özelliklerini inceler. 6.11.2014 20

21. Sosyoloji’ye yakın bilim dalları.. Ahlâk Sosyolojisi. Askeri Sosyoloji. Beden Sosyolojisi. Bilgi Sosyolojisi. Bilim Sosyolojisi. Çalışma Sosyolojisi. Din Sosyolojisi. Eğitim Sosyolojisi. Folk Sosyolojisi. Gender Sosyolojisi. Hukuk Sosyolojisi. İktisat Sosyolojisi. Kent (Şehir) Sosyolojisi. Köy (Kırsal) Sosyolojisi. Kurumlar Sosyolojisi. Küçük Gruplar Sosyol.. Kültür Sosyolojisi. Medikal Sosyoloji. Natüralist Sosyoloji. Sağlık Sosyolojisi.Sanat Sosyolojisi. Sanayi Sosyolojisi. Siyaset Sosyolojisi. Sosyal Psikoloji. Sosyolojik Teori. Tarih Sosyolojisi. Uygulamalı Sosyoloji Vergi Sosyolojisi İnsan Ekolojisi ve Demografi. 6.11.2014 21

22. Sağlık Sosyolojisinin Amacı • Sağlık ve hastalık kavramını sosyoloji bağlamında ele almak ve genişletmek • Sosyoloji disiplininin temel kuram ve kavramlarıyla ilişkili olan sorunlara sosyolojik olarak yaklaşmak Willis, E. (1991)The sociology of health and illness in Australia: the 1980’s and beyond. Annual Review of Health Social Science. 1:46-53

23. Sağlık sosyolojisi • Sosyal ve biyolojik olgular arasında güçlü bir ilişki bulunmaktadır • Kültür ve toplumsallaşma bireyin biyolojik yapısından kaynaklanan davranışlarından oluşmaktadır • Davranış, bireyin nörofizyolojik dürtü ve güdülerini eğitim ve toplumsallaşma süreçleriyle sosyal olarak izin verilen ya da önerilen tarzlarda gidermesi olarak tanımlanabilir

24. Sağlık sosyolojisi konuları • Kuramlar • Sosyal etkenler ve hastalık • Sosyal sınıf • Cinsiyet • Yaş • Irk ve etnik • Hastalık yaşantısı ve hastalığa yüklenen anlam • Tedavinin sosyal özelliklerle ilişkisi

25. Sağlık sosyolojisi konuları • Sağlığın sosyal belirleyicileri, eşitsizlik yaratan etkenler (cinsiyet….) • Hastalık hakkında halk inanışları, tedavi yöntemleri • Hastalık davranışı, hastalık rolü • Sağlık sistemleri, sağlık bakımı • Biyoetik

26. Hastalık • “kişinin zihninde, bedeninde, ruhunda ya da dünya ile bağlantısında istenmeyen bir durum” Hahn Hahn, R. 1995. Three Theories of Sickness and Healing, pp. 57-75. In Hahn, R. A. 1995. Sickness and Healing. An Anthropological Perspective. Yale University Press.

27. MOLA

28. Hastalığın sosyal yapılanması • Sağlık ve hastalık sadece bilimsel tıp tarafından araştırılmayı, aydınlatılmayı bekleyen bir nesnel gerçeklik değildir • Gerçekliğin kurgulanmasında sosyal olguların önemli bir rolü bulunmaktadır • Hastalığın gösterimleri sosyal, kültürel ve tarihsel değişkenlik gösterir

29. Hastalığın sosyal yapılanması • İnsanlar çevrelerinde ve kendilerinde olup bitenleri anlamak için bilişsel bir düzenleme yaparlar ve içinde yaşadıkları kültürün bilişsel kalıpları doğrultusunda bir gerçeklik duygusu geliştirirler • Bireyin davranışları bu gerçeklik duygusu çerçevesinde şekillenir

30. Hastalığın sosyal yapılanması • İçinde yaşanılan kültür hastalık belirtilerini, nedenlerini ve tedavisini kavramsallaştırmada önemli bir alt yapı sağlar

31. Sosyal kontrol aracı olarak tıp • Tıp sosyal ilişkilerin, toplumsal yapının içine işlemiş bir sosyal kontrol sistemidir • Özellikle ruh hastalıklarının tedavisinde kullanılan yöntemler, hastaneye yatış, bakım sistemleri “anormal davranış”ın sosyal açıdan kontrol altına alınması amacına yönelmiştir

32. Strese tepki-hastalık • Strese gösterilen tepki • Algı/ Hastalık inancı • İncinirlik • Başa çıkma becerileri • Başkalarının tepkileri

33. Hastalık algısı/İnançlar • Hasta kimliği • Neden • Sonuçlar • Süreç • İyileşme/kontrol edilebilirlik Tıbbi bilgiler, kişisel deneyimler, toplumsal normlardan etkilenir

34. Kişisel incinirlik • Kişilik özellikleri (kaygılı oluş) • Aile içinde daha önceki hastalık yaşantıları • Hasta olduğu dönemde bireyin ruhsal durumu • Daha önceki travmalar, olumsuz çocukluk yaşantıları

35. Kuramlar • Sosyal nedensellik • Sosyal tepki • Eleştirel kuram • Sosyal yapısalcılık • Sosyal gerçeklik

36. Sosyal nedensellik • Sosyal dezavantajların sağlık üzerine etkisi • Weber • Toplum sınıf, statü ve politik güçler açısından tabakalara ayrılır • Tabakalaşma zenginliğin eşit olmayan dağılımına neden olur • Marx • Sınıflar kapitalist sistem tarafından oluşturulur • Sınıflar sahip oldukları üretim araçları ve kendileri için çalışan işçilere dayanır

37. Sosyal tepki-etiketleme kuramı • İnsanlar hastalığa ya da davranışsal sapmaya tepki gösterir • abartma • yadsıma • Toplum hastalığı tanımlarıyla üretir • Davranışsal sapmanın sosyal açıdan tanımlanması ve tepki gösterilmesi hasta kişinin davranışını şekillendirir • Hasta rolünün sürdürülmesini etkiler

38. Eleştirel kuram • Sosyoekonomik yapılarla bireylerin içsel yaşamları arasındaki ilişkiyi açıklamaya çalışır

39. Sosyal yapısalcılık • Temel varsayımı: gerçek insan etkinliğinin bir ürünüdür • Bireyler sosyal ilişkileri aracılığı ile var olurlar ve dönüşürler • Sağlık ve hastalık toplum tarafından tanımlanır ve yapılandırılır

40. Sosyal gerçeklik • Sosyal gerçeklik norm ve rollerle davranışımızı yapılandırır • Sosyal gerçekler olayları anlamamız için bir çerçeve çizer • Tutum ve değerlerimiz kırılgan yapıdadır, referans aldığımız gruplardan oldukça etkilenir • Kültürün hemfikir olduğu konularda alternatif geliştirmek güçleşir

41. Hastalık-Kültür ilişkisi

42. Sağlık davranışının sosyal belirleyicileri Bağlamsal Bireysel Fizik çevre Sosyodemografik özellikler- yaş, cinsiyet, ırk, etnik, eğitim, gelir, medeni durum Sosyal çevre Sağlık davranışı Sağlık bakımı Psikososyal – sosyal destek, uyum, başa çıkma Organizasyonel Kurumsal Ekonomik kaynaklar Psikolojik- İnanç ve tutumlar Toplumsal kaynaklar Emmons, K. Health behavior in a social context, in Social Epidemiology, 2000, ch. 11. Politikalar

43. Hastalık-Kültür • Kültür ve bilişsel süreçler bireyin acıyı ifade etme tarzını, hastalık belirtilerini ve tedavisini şekillendirir • Toplum bireylerine hastalık ve iyileşme yaşantıları ile ilgili kavramları da sunar • Farklı hastalıklar ve isimlerini, özgül belirtilerini ve sürecini, anlamını, önemini, uygun tepkileri, başa çıkma yollarını da öğretir

44. Algı Tedavi Deneyim Kültür- Tedavi

45. Hastalık inanç sistemleri • Hastalığı ve sağlığı tanımlar, sınıflandırır • Hastalık açıklama modeli sunar • Hastalığın nedeni, doğası ve tedavisi hakkında bir kuram oluşturulmasını sağlar • Şifacıların uygulamaları konusunda bakış açısı sağlar

46. Hastalık açıklama modeli Algılanan yatkınlık Algılanan şiddet Demografik değişkenler Eylem Sağlık motivasyonu Psikolojik özellikler Algılanan yararlar ***** Eylem için ipucu Algılanan engeller Sheeran & Abraham, 1995

47. Çare arama yolları Çare arama yolları Psikososyal mekanizmalar Sosyal ağ Sosyal yapıya ilişkin durumlar • Kültür • Sosyo-ekonomik etkenler • Sosyal destek • Sosyal etki • Kaynaklar • Ağın yapısı • Temas sıklığı Berkman LF and Glass T, Social integration, social networks, social support, and health, in Social Epidemiology, ch 7, p. 143.

48. Belirti-çare arama Doktora başvurma Belirti- Müdahale yok Belirti– Kendini tedavi etme, alternatif tedaviler Belirti yok Belirti buzdağı

49. Çare arama yolları Kabul edilebilirlik Erişebilirlik Elde edilebilirlik Belirtilerin algılanması Önerilebilirlik Popüler Değerlendirme Karar verme Biyotıp Yorumu ‘Folk’ Sosyal ilişkiler Önceki yaşantılar Muela & Hausmann

50. Kültürel tedavi yöntemleri • Kendini iyileştirme çabaları başarısız kalırsa, içinde yaşadığı kültürün “çare arama davranışı”na başvurulur • Geleneksel, folklorik iyileştirme yöntemleri • Dinsel, spiritüel iyileştirme yöntemleri • Bilimsel tıp