Sağlık Sosyolojisi

1. Sağlık Sosyolojisi Prof Dr Süheyla ÜNAL

2. Dersin içeriği • sağlık sosyolojisi tanımı, temel konuları • hastalıkaçıklamamodelleri • psikiyatrikhastalıklardasosyokültüreletkenler

3. Healthsociology • definition of healthsociology • illness explanation models • sociocultural features of psychiatric illness

4. Amaç • Dersin sonunda öğrenci bireyin sağlık davranışını etkileyen sosyal etkenlerin önemi konusunda bir kavrayışa sahip olacaktır

5. Öğrenim Hedefleri Dersin sonunda öğrenci • Sağlık davranışını ve hastalık sürecini etkileyen sosyal faktörleri sayacak • Hastalığın kültürel boyutlarını tanımlayacak

6. Sağlık Sosyolojisinin Amacı • Sağlık ve hastalık kavramını sosyoloji bağlamında ele almak ve genişletmek • Sosyoloji disiplininin temel kuram ve kavramlarıyla ilişkili olan sorunlara sosyolojik olarak yaklaşmak Willis, E. (1991)The sociology of health and illness in Australia: the 1980’s and beyond. Annual Review of Health Social Science. 1:46-53

7. Hastalığın sosyal yapılanması • Sağlık ve hastalık sadece bilimsel tıp tarafından araştırılmayı, aydınlatılmayı bekleyen bir nesnel gerçeklik değildir • Gerçekliğin kurgulanmasında sosyal olguların önemli bir rolü bulunmaktadır • Hastalığın gösterimleri sosyal, kültürel ve tarihsel değişkenlik gösterir

8. Hastalığın sosyal yapılanması • İnsanlar çevrelerinde ve kendilerinde olup bitenleri anlamak için bilişsel bir düzenleme yaparlar ve içinde yaşadıkları kültürün bilişsel kalıpları doğrultusunda bir gerçeklik duygusu geliştirirler • Bireyin davranışları bu gerçeklik duygusu çerçevesinde şekillenir

9. Hastalığın sosyal yapılanması • Duyumlardan başlayarak, davranışa kadar bilişsel sistemin her aşaması, özellikle zihinsel tasarımlar bireyin içinde yaşadığı kültürden oldukça etkilenir • Davranış, bireyin nörofizyolojik dürtü ve güdülerini eğitim ve toplumsallaşma süreçleriyle sosyal olarak izin verilen ya da önerilen tarzlarda gidermesi olarak tanımlanabilir

10. Hastalığın sosyal yapılanması • İçinde yaşanılan kültür hastalık belirtilerini, nedenlerini ve tedavisini kavramsallaştırmada önemli bir alt yapı sağlar

11. Sosyal kontrol aracı olarak tıp • Tıp sosyal ilişkilerin, toplumsal yapının içine işlemiş bir sosyal kontrol sistemidir • Özellikle ruh hastalıklarının tedavisinde kullanılan yöntemler, hastaneye yatış, bakım sistemleri “anormal davranış”ın sosyal açıdan kontrol altına alınması amacına yönelmiştir

12. Strese tepki-hastalık • Strese gösterilen tepki • Algı/ Hastalık inancı • İncinirlik • Başa çıkma becerileri • Başkalarının tepkileri

13. Hastalık algısı/İnançlar • Hasta kimliği • Neden • Sonuçlar • Süreç • İyileşme/kontrol edilebilirlik Tıbbi bilgiler, kişisel deneyimler, toplumsal normlardan etkilenir

14. Kişisel incinirlik • Kişilik özellikleri (kaygılı oluş) • Aile içinde daha önceki hastalık yaşantıları • Hasta olduğu dönemde bireyin ruhsal durumu • Daha önceki travmalar, olumsuz çocukluk yaşantıları

15. Sağlık sosyolojisi konuları • Kuramlar • Sosyal etkenler ve hastalık • Sosyal sınıf • Cinsiyet • Yaş • Irk ve etnisite • Hastalık yaşantısı ve hastalığa yüklenen anlam • Tedavinin sosyal özelliklerle ilişkisi

16. Sağlık sosyolojisi konuları • Sağlığın sosyal belirleyicileri, eşitsizlik yaratan etkenler (SED, cinsiyet) • Hastalık hakkında halk inanışları, tedavi yöntemleri • Hastalık davranışı, hastalık rolü • Sağlık sistemleri, sağlık bakımı • Biyoetik

17. Kuramlar • Sosyal nedensellik • Sosyal tepki • Eleştirel kuram • Sosyal yapısalcılık • Sosyal gerçeklik

18. Sosyal nedensellik • Sosyal dezavantajların sağlık üzerine etkisi • Weber • Toplum sınıf, statü ve politik güçler açısından tabakalara ayrılır • Tabakalaşma zenginliğin eşit olmayan dağılımına neden olur • Marx • Sınıflar kapitalist sistem tarafından oluşturulur • Sınıflar sahip oldukları üretim araçları ve kendileri için çalışan işçilere dayanır

19. Sosyal tepki-etiketleme kuramı • İnsanlar hastalığa ya da davranışsal sapmaya tepki gösterir • abartma • yadsıma • Toplum hastalığı tanımlarıyla üretir • Davranışsal sapmanın sosyal açıdan tanımlanması ve tepki gösterilmesi hasta kişinin davranışını şekillendirir • Hasta rolünün sürdürülmesini etkiler

20. Eleştirel kuram • Sosyoekonomik yapılarla bireylerin içsel yaşamları arasındaki ilişkiyi açıklamaya çalışır

21. Sosyal yapısalcılık • Temel varsayımı: gerçek insan etkinliğinin bir ürünüdür • Bireyler sosyal ilişkileri aracılığı ile var olurlar ve dönüşürler • Sağlık ve hastalık toplum tarafından tanımlanır ve yapılandırılır

22. Sosyal gerçeklik • Sosyal gerçeklik norm ve rollerle davranışımızı yapılandırır • Sosyal gerçekler olayları anlamamız için bir çerçeve çizer • Tutum ve değerlerimiz kırılgan yapıdadır, referans aldığımız gruplardan oldukça etkilenir • Kültürün hemfikir olduğu konularda alternatif geliştirmek güçleşir

23. Hastalık-Kültür ilişkisi

24. Sağlık davranışının sosyal belirleyicileri Bağlamsal Bireysel Fizik çevre Sosyodemografik özellikler- yaş, cinsiyet, ırk, etnisite, eğitim, gelir, medeni durum Sosyal çevre Sağlık davranışı Sağlık bakımı Psikososyal – sosyal destek, uyum, başa çıkma Organizasyonel Kurumsal Ekonomik kaynaklar Psikolojik- İnanç ve tutumlar Toplumsal kaynaklar Emmons, K. Health behavior in a social context, in Social Epidemiology, 2000, ch. 11. Politikalar

25. Sağlık sosyolojisi • Sosyal ve biyolojik olgular arasında güçlü bir ilişki bulunmaktadır • Kültür ve toplumsallaşma bireyin biyolojik yapısından kaynaklanan davranışlarından oluşmaktadır • Davranış, bireyin nörofizyolojik dürtü ve güdülerini eğitim ve toplumsallaşma süreçleriyle sosyal olarak izin verilen ya da önerilen tarzlarda gidermesi olarak tanımlanabilir

26. Hastalık • “kişinin zihninde, bedeninde, ruhunda ya da dünya ile bağlantısında istenmeyen bir durum” Hahn Hahn, R. 1995. Three Theories of Sickness and Healing, pp. 57-75. In Hahn, R. A. 1995. Sickness and Healing. An Anthropological Perspective. Yale University Press.

27. Hastalık-Kültür • Kültür ve bilişsel süreçler bireyin acıyı ifade etme tarzını, hastalık belirtilerini ve tedavisini şekillendirir • Toplum bireylerine hastalık ve iyileşme yaşantıları ile ilgili kavramları da sunar • Farklı hastalıklar ve isimlerini, özgül belirtilerini ve sürecini, anlamını, önemini, uygun tepkileri, başa çıkma yollarını da öğretir

28. Algı Tedavi Deneyim Kültür- Tedavi

29. Hastalık inanç sistemleri • Hastalığı ve sağlığı tanımlar, sınıflandırır • Hastalık açıklama modeli sunar • Hastalığın nedeni, doğası ve tedavisi hakkında bir kuram oluşturulmasını sağlar • Şifacıların uygulamaları konusunda bakış açısı sağlar

30. Hastalık açıklama modeli Algılanan yatkınlık Algılanan şiddet Demografik değişkenler Eylem Sağlık motivasyonu Psikolojik özellikler Algılanan yararlar ***** Eylem için ipucu Algılanan engeller Sheeran & Abraham, 1995

31. Çare arama yolları Çare arama yolları Psikososyal mekanizmalar Sosyal ağ Sosyal yapıya ilişkin durumlar • Kültür • Sosyo-ekonomik etkenler • Sosyal destek • Sosyal etki • Kaynaklar • Ağın yapısı • Temas sıklığı Berkman LF and Glass T, Social integration, social networks, social support, and health, in Social Epidemiology, ch 7, p. 143.

32. Belirti-çare arama Doktora başvurma Belirti- Müdahale yok Belirti– Kendini tedavi etme, alternatif tedaviler Belirti yok Belirti buzdağı

33. Çare arama yolları Kabul edilebilirlik Erişebilirlik Elde edilebilirlik Belirtilerin algılanması Önerilebilirlik Popüler Değerlendirme Karar verme Biyotıp Yorumu ‘Folk’ Sosyal ilişkiler Önceki yaşantılar Muela & Hausmann

34. Kültürel tedavi yöntemleri • Kendini iyileştirme çabaları başarısız kalırsa, içinde yaşadığı kültürün “çare arama davranışı”na başvurulur • Geleneksel, folklorik iyileştirme yöntemleri • Dinsel, spiritüel iyileştirme yöntemleri • Bilimsel tıp

35. Kültürel tedavi yöntemleri • Bitkisel tedaviler • Kupa çekme, sülük • Spirituel güçleri olduğuna inanılan kişilere başvurma • Kırıkçı-sınıkçılar • Terapötik dokunma (Sıvazlama, Reiki) • Biyoenerji • Akupunktur

36. Kültür-Tedavi • Her kültürün tercih ettiği tedavi yöntemleri, iyileştiricileri, hastalık belirtileri, hasta rolü vardır

37. Soru • Hangisi sağlık davranışını etkileyen sosyokültürel etkenlerden değildir? a) Hastalık açıklama modeli b) Sosyokültürel düzey c) Yaşanılan ortam d) Genetik özellikler e) Cinsiyet

38. Soru • Bireyin davranış, duygu ve düşüncelerinin diğer kimselerin davranış ve özelliklerinden nasıl etkilendiğini ya da belirlendiğini inceleyen bilim dalı hangisidir? • Sağlık psikolojisi • Sosyal psikoloji • Sosyoloji • Antropoloji • Deontoloji