Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu szkolnictwo.pl

1. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2. Zróżnicowanie rzeźby Polski Justyna Drop

3. Czynniki kształtujące powierzchnię Polski • Główne rysy ukształtowania Polski są efektem jej położenia na pograniczu głównych geologicznych jednostek strukturalnych Europy do których należą: • prekambryjska platforma wschodnioeuropejska • paleozoiczna platforma Europy Środkowej i Zachodniej • łuk Karpat (obszar fałdowań  alpejskich)  • Oraz przez: • Czynniki wewnętrzne: • Ruchy górotwórcze • Ruchy tektoniczne • Procesy wulkaniczne • Czynniki zewnętrzne: • Denudacji • Akumulacji • Erozji A także • Zmianami klimatu • Działalnością człowieka

4. Cechy rzeźby powierzchni ziemi w Polsce • Nachylenie obszaru z południa na północ i ze wschodu ku zachodowi ( świadczą o tym główne kierunki biegu rzek), • Zdecydowana przewaga nizin (91% powierzchni kraju), • Równoleżnikowa pasowość rzeźby, czyli występowanie na przemian pasów wypukłych i wklęsłych, • Rzeźba wysokogórska na południu kraju (3,1% powierzchni), • Rozległy krajobraz staroglacjalny w środkowej Polsce i krajobraz młodoglacjalny na obszarze ostatniego zlodowacenia.

5. Pasowość rzeźby i równoleżnikowy układ krain Charakterystyczną cechą rzeźby Polski jest jej pasowość – równoleżnikowe pasy obniżeń i wyniesień występują na przemian. Biorąc pod uwagę ogólne rysy ukształtowania powierzchni Polski oraz równoleżnikowy przebieg głównych krain geograficznych, wyróżniamy sześć pasów rzeźby terenu: Od północy:a) pas obniżeń – pobrzeża Bałtyku: Nizina Szczecińska, Pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Słowińskie, Pobrzeże Koszalińskie, Pobrzeże Gdańskie, Żuławy Wiślane i Nizina Warmińska. • b) pas wyniesień – pojezierza: Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Wielkopolskie i Pojezierze Mazurskie. • c) pas obniżeń – niziny środkowopolskie: Nizina Wielkopolska, Nizina Śląska, Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska, Polesie Lubelskie. • d) pas wyniesień – wyżyny: Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska, Wyżyna Małopolska , Wyżyna Lubelska z Roztoczem. • e) pas obniżeń – kotliny i zapadliska podkarpackie: Kotlina Sandomierska i Kotlina Oświęcimska. • f) pas wyniesień – góry: Sudety i przedgórze sudeckie, Karpaty i pogórze karpackie.

6. Pobrzeża • Region Pobrzeży Południowobałtyckich to szeroki na kilka, kilkanaście kilometrów pas wzdłuż południowych wybrzeży Bałtyku. Rozciąga się on od Zatoki Kilońskiej aż po Zalew Wiślany. • W północnej części kraju rozciągają się Pobrzeża Południowobałtyckie. • Należą do nich cztery makroregiony: • Pobrzeże Szczecińskie, • Pobrzeże Koszalińskie, • Pobrzeże Gdańskie i Żuławy Wiślane. • Pobrzeża Wschodniobałtyckie • Południowa część Niziny Staropruskiej • Rzeźba Pobrzeży Południowobałtyckich została ukształtowana przez działanie lądolodu skandynawskiego, rzek, morza i wiatrów. Są to niziny położone przeważnie poniżej 100 m n.p.m z nielicznymi wzgórzami. W rzeźbie terenu przeważają równiny moreny dennej, równiny bagienne, torfowiska czy wzgórza wydmowe

7. Pojezierza • Pojezierza Południowobałtyckie zajmują 77 tys.km2, tj.25 % powierzchni Polski. Jest to region wyróżniający się występowaniem krajobrazów, będących efektem zlodowacenia północnopolskiego. Dominuje tu pagórkowata rzeźba wysoczyzn morenowych, porozcinanych dolinami licznych rzek. Na południowych krańcach regionu wyraźnie rysują się w rzeźbie urozmaicone powierzchnie żwirowo-piaszczystych sandrów. • Cechą specyficzną regionu jest występowanie bogactwa jezior polodowcowych o różnej genezie począwszy od długich jezior rynnowych poprzez jeziora wytopiskowe, do małych oczek wodnych. Największe jeziora to: Jeziorak, Gopło, Koronowskie, Wdzydze, Charzykowskie. • Do Pojezierzy Południowobałtyckich zaliczamy: • Pojezierza Zachodniopomorskie, Pojezierza Wschodniopomorskie, Pojezierza Południowopomorskie , Dolina Dolnej Wisły, Pojezierze Iławskie, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Pojezierze Wielkopolsko-Kujawskie, Pradolina Warciańsko-Odrzańska, Pojezierze Leszczyńskie, Wzniesienia Zielonogórskie • Pojezierza Wschodniobałtyckie sa przedłużeniem Pobrzeży Wschodniobałtyckich. • Na terenie Polski leży niemal całe Pojezierze Mazurskie i fragment Pojezierza Litewskiego. • Rysem charakterystycznym regionu jest rzeźba młodoglacjalna ukształtowana w wyniku północnopolskiego najmłodszego zlodowacenia w Polsce. Rzeźba terenu jest pagórkowata, liczne są pagóry morenowe rozdzielone szerokimi obniżeniami często wypełnionymi jeziorami. Typowe formy rzeźby to ciągi moren, którym towarzyszą rozległe równiny sandrowe. Kulminacje przekraczają 150-200 m n.p.m., a w kilku miejscach ponad 300 metrów (Szeska Góra – 309 m, Tatarska Góra – 301 m).

8. Pojezierza mazurskie pomorskie pomorskie wielkopolskie

9. Niziny Środkowopolskie • Niziny Środkowopolskie zajmują 89 tys. km2 co stanowi  28% powierzchni kraju. Jednostka ta położona jest w środkowej Polsce. • Niziny Środkowopolskie dzielą się na 8 makroregionów: • Nizina Południowowielkopolska , • Obniżenie Milicko-Głogowskie, • Wał Trzebnicki, Nizina Śląska, • Nizina Północnomazowiecka, • Nizina Środkowomazowiecka, • Wzniesienia Południowomazowieckie, • Nizina Południowopodlaska • Charakteryzują się rozległymi równinami i obszarami falistymi o małych różnicach wysokości względnej. Jedynie na obszarach, gdzie występują wzgórza morenowe (np. Wał Trzebnicki) różnice wysokości dochodzą do kilkudziesięciu metrów, a rzeźba terenu jest bardziej urozmaicona. • W krajobrazie dominują bezjeziorne równiny erozyjno-denudacyjne zbudowane z glin morenowych i piasków ze żwirowymi ostańcami moren i kemów porozdzielane dolinami rzek i kotlinowymi obniżeniami.

10. Niziny Środkowopolskie

11. Wyżyny Polskie Pas wyżynny rozciąga się na południe od pojezierzy w południowej i południowo-wschodniej Polsce. Obejmuje wyżyny: • Wyżyna Śląsko-Krakowska, do której zaliczają się: Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko – Częstochowska, Wyżyna Woźnicko-Wieluńska Rzeźba wyżyny została ukształtowana długotrwałą erozją wodną, co spowodowało powstanie bogatych skalnych form krasowych. • Wyżyna Małopolska, do której zaliczają się: Wyżyna Przedborska, Niecka Nidziańska, Wyżyna Kielecka Jest to region bardzo zróżnicowany pod względem budowy geologicznej i rzeźby terenu. Składa się z wyniesień i obniżeń zbudowanych ze skał kredowych, jurajskich i trzeciorzędowych. W części południowej znajdują się wapienie, na których zalega znacznej miąższości warstwa lessowa. Tutaj też zachodzą zjawiska krasowe. • Wyżyna Lubelsko –Lwowska, do której zaliczają się: Wyżyna Lubelska, Roztocze Wyżyna jest pochylona ku północy i rozczłonkowana erozyjnie na łagodne garby. Ponadto cechą charakterystyczną wyżyny jest występowanie płatów lessu. Wyżyna Śląsko - Krakowska Wyżyna Małopolska Wyżyna Lubelsko -Lwowska

12. Kotliny podkarpackie Północne Podkarpacie (Kotliny podkarpackie) - pas rzeźby w Polsce, występujący pomiędzy Karpatami, a pasem wyżyn. Dzieli się na cztery części: Kotlinę Oświęcimską, Bramę Krakowską, Kotlinę Sandomierską, Kotlinę Ostrawską Są to tereny równinne, lecz czasem występują niezbyt wysokie wzniesienia. Region ten powstał w zapadlisku tektonicznym podczas orogenezy alpejskiej. Występują najcenniejsze bogactwa mineralne tej krainy: ropa naftowa, sól kamienna, siarka, gaz ziemny i gipsy. W czwartorzędzie zapadlisko wypełnił lądolód zlodowacenia południowopolskiego i pozostawił tu piaski, gliny i iły. Na obszarach pokrytych piaskami uformowały się wydmy śródlądowe. Dominują tutaj lekko pofalowane równiny znajdujące się na wysokości od 150 do 200 m n.p.m. Najniżej położone dno kotlin leży na wysokości 138 m n.p.m., a najwyższe wzniesienia dochodzą do 280 m n.p.m.

13. Sudety i Przedgórze Sudeckie • Ukształtowanie powierzchni regionu jest powiązane z trzeciorzędowymi ruchami tektonicznymi, w wyniku, których powstały góry zrębowe o wysokościach od 700 do 1600 m. Ten łańcuch górski występuje na obszarze południowo-zachodniej Polski i północnych Czech, stosunkowo niewielki skrawek znajduje się w Niemczech; • Wyróżnia się tu 5 makroregionów: • Przedgórze Sudeckie (Masyw Ślęży, Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie, Wzgórza Strzegomskie, Równinę Świdnicką , Kotlinę Dzierżoniowską, Obniżenie Otmuchowskie, Przedgórze Paczkowskie ) • Pogórze Zachodniosudeckie, • Sudety Zachodnie,( G. Izerskie, G. Kaczawskie, Karkonosze, Rudawy Janowickie, Kotlina Jeleniogórska), • Sudety Środkowe ( G. Wałbrzyskie, G. Kamienne, G.Sowie, G. Bardzkie, G. Stołowe, G. Orlickie, G. Bystrzyckie, Kotlina Kłodzka, Obniżenie Nowej Rudy, Obniżenie Ścinawki), • Sudety Wschodnie ( G. Złote, Masyw Śnieżnika, G. Opatowskie) • najwyższe Sudety Zachodnie - najwyższy szczyt Śnieżka* 1602 m n.p.m. w Karkonoszach, • Sudety Środkowe - najwyższy szczyt Orlica* 1084 m n.p.m. również w Górach Orlickich, • Sudety Wschodnie - najwyższy szczyt Śnieżnik* 1425 m n.p.m. w Masywie Śnieżnika. • Sudety mają bardzo urozmaiconą rzeźbę. W Karkonoszach spotykamy plejstoceńskie formy polodowcowe oraz strome stoki i zrównane wierzchowiny, urozmaicone granitowymi skałkami. W Górach Kamiennych i G. Wałbrzyskich występują formy powulkaniczne, a G. Stołowe zbudowane są z piaskowców i margli i są jedynymi w Europie górami płytowymi, • Najstarsze z Sudetów są Góry Sowie, które powstały już w prekambrze; nastepnie w orogenezie kaledońskiej powstały m.in. G. Bystrzyckie, G. Orlickie, Masyw Śnieżnika, G. Kaczawskie, a w orogenezie hercyńskiej m.in: G. Wałbrzyskie i Karkonosze * Najwyższe szczyty po polskiej stronie

14. Krajobrazy Sudetów Śnieżka G. Stołowe G. Sowie

15. Karpaty • Karpaty łańcuch górski w środkowej Europie ciągnący się łukiem przez terytoria Czech, Polski, Słowacji, Węgier, Ukrainy, Rumunii i Serbii. Najwyższy szczyt Gerlach ma wysokość 2655 m n.p.m., natomiast w Polsce najwyższym szczytem są Rysy 2 499 m n.p.m • Polskie Karpaty dzielą się na • Karpaty Zachodnie (Pogórze Zachodniobeskidzkie, Beskidy Środkowe, Beskidy Zachodnie, Pogórze Środkowobeskidzkie) Region zbudowany jest z naprzemianległych łupków, piaskowców i zlepieńców zwanych fliszem karpackim. Składa się z pasma Pogórzy mających postać licznych, zaokrąglonych, często spłaszczonych garbów oddzielonych głębokimi dolinami rzek • Karpaty Wschodnie ( Beskidy Wschodnie) ( Bieszczady) • Centralne Karpaty Zachodnie ( Tatry, Obniżenie Orawsko-Podhalańskie) Region składa się z łańcuchów górskich zbudowanych ze skał magmowych i metamorficznych oraz zalegających na nich pokrywach ze skał osadowych z przewagą wapieni, a także oddzielających je kotlin pokrytych fliszem podhalańskim (łupki ilaste wraz z piaskowcami i mułowcami) i w niektórych miejscach osadami jeziornymi oraz akumulacji rzecznej. Rzeźba Karpat została ukształtowana przez lodowce. Najlepiej to widać w najwyższych pasmach górskich, takich jak Tatry, gdzie można zaobserwować doliny U-kształtne, spadające do nich doliny zawieszone a także moreny boczne i jeziora polodowcowe. W wyniku erozji i wietrzenia stoki najwyższych partii gór przyjęły formę ostrych i poszarpanych grani, stromych żlebów, a u ich podnóża stożków piargowych.

16. Krajobrazy Karpat Kasprowy Wierch-Tatry Zachodnie Tarnica Bieszczady Rysy Beskid Żywiecki Babia Góra

17. Mapa hipsometryczna Polski m n.p.m 2000 1500 1000 700 500 400 300 200 100 0

18. Krzywa hipsograficzna Polski Powierzchnia lądowa ( z wodami śródlądowymi) Polski wynosi 311,9 tyś km 2 Polska jest krajem nizinnym. Niziny ( do 300m n.p.m., najczęściej jednak są to wysokości między 50 a 150 metrów nad poziomem morza) zajmują 91,3% powierzchni Polski, Wyżyny (oficjalnie powyżej 300m n.p.m., w Polsce poziomice wyżyn zaczynają się już od 200 m n.p.m. do 400 m n.p.m. ); zajmują 5,6% powierzchni Polski, Góry powyżej 500 m n.p.m. zajmują zaledwie 3,1 % powierzchni Polski, Depresje zajmują 0,2% Średnia wysokość lądu wynosi 173 m n.p.m., dla porównania średnia wysokość Europy to 272 m n. p. m. największa jest średnia wysokość Antarktydy 2040 m n.p.m. Najwyżej położony punkt Rysy2499 m n.p.m., Najniżej położony punkt: Raczki Elbląskie -1,8 m p.p.m m n.p.m Rysy 2499 góry 2000 wyżyny niziny 1500 1000 500 0 20 40 60 80 100 % 200 m p.p.m