U lusal M etroloji E nstitüsü

1. Ulusal Metroloji Enstitüsü GENEL METROLOJİ TÜBİTAK UME P.K. 21 41470 Gebze - KOCAELİ Tel: 262 6466355 Faks: 262 6465914 http: // www.ume.tubitak.gov.tr

2. METROLOJİNİN TANIMI Kelime olarak metreden türetilmiş olupanlamıÖLÇME BİLİMİ’dir. Metrolojinin Görevi : Bütün ölçme sistemlerinin temeli olan birimlerin (SI ve türevleri) tanımlayarak bilim ve teknolojinin kullanımına sunmak ve yapılan bütün ölçümlerin güvenilirliğini ve doğruluğunu sağlamaktır.

3. Metrolojinin Faaliyet Alanları • BİLİMSEL METROLOJİ UME • ENDÜSTRİYEL METROLOJİ TSE, İKİNCİL LABORATUVARLAR • YASAL METROLOJİ SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI ÖLÇÜLER VE STANDARTLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ • DİĞER BAKANLIK MERKEZ LABORATUVARLARI, SİLAHLI KUVVETLER, ASKERİ LABORATUVARLAR

4. Metrolojinin Tarihçesi • İlk Çağlarda Ölçme • Ortaçağ ve sonrasında, gelişen Ölçme teknikleri ve Ölçümbilim • Uluslararası standartta metre ve kütle prototiplerinin doğuşu ve metre Konvansiyonu (1875) • Metre Konvansiyonu ardından ölçüm bilimde gelişmeler • Ülkemizde metroloji alanındaki gelişmeler, • 20.yy.’da metroloji ve Uluslararası alanda gerçekleştirilen çalışmalar

5. Ortalama “ayak” uzunluğunun tespiti 1576 foot = ayak ft=0.3048m =30.48cm 1994 594mmx420mm -(A2) yerine 1.98x1.40ns

6. M.Ö.4000 yıllarında Firavun dirseği en yaygın uzunluk standardı olarak kullanılıyordu. 463.3mm =1 dirsek =1.5ayak = 2 karış=6 el genişliği=24 parmak M.Ö. 1101 yılında Kral 1.Henry’ nin burnundan el başparmağı-na kadar olan mesafe YARD olarak tanımlanmaktaydı. Uzunluk Birimi Yard’ın Tanımı

7. m cd kg s mol A K SI BİRİMLER SİSTEMİ

8. SI BİRİMLER SİSTEMİ • Uzunluk : Metre(m) Metre, ışığın saniyenin 1/299792458 kesri zaman aralığında vakum ortamda katettiği yolun uzunluğudur. • Kütle : Kilogram (kg) • Uluslararası kilogram prototipinin kütlesine eşit birimdir. • Termodinamik Sıcaklık Birimi : Kelvin (K) • Termodinamik sıcaklık birimi Kelvin, suyun üçlü noktasının termodinamik sıcaklığının 1/273.16 kesridir. • Madde miktarı : mol (mol) • Karbon 12’nin 0.012kg’da atom sayısını içeren madde miktarıdır.

9. SI BİRİMLER SİSTEMİ • Zaman : Saniye (s) • Sezyum 133 atomunun taban durumunun iki ince yapı düzeyleri arasındaki geçişe karşılık gelen ışınımın 9192631776 periyodunun süresidir. • Elektrik Akımı : Amper (A) • Amper sonsuz uzunluktaki ihmal edilebilir dairesel kesiti olan, birbirinden 1 metre uzaklıkta yerleştirilmiş iki paralel iletkenin,birbirlerini etkiledikleri metre başına 2x10-7 N’luk kuvveti üreten sabit akım olarak tanımlanır. • Işık Şiddeti : Kandela (cd) • Steradyan başına 1/683 Watt radyant şiddeti olan 540x1012 hertz frekanslı monokromatik ışınım yayan bir kaynağın verilen bir yöndeki ışık şiddeti kandela olarak tanımlanır.

10. Kütle Birimi ve Kütle Prototipi Kütle birimi Kilogram; yoğunluğu 21500kg/m3 olan %90 Platin ve %10 İridyumalaşımından yapılmış, 39 mm çap ve 39 mm yüksekliğe sahip silindir biçimli ağırlıktır.

11. Türetilmiş Birim : Newton • Büyüklük: Kuvvet • Birimler Sistemi: SI • Kuvvet Birimi: Newton (N) “1 kg’lık kütleye 1 m/s2’lik ivme veren etki 1 N’dur.” • Newton’un İkinci Kanunu : F = m . a • Kuvvetin Birimi(L).(M).(T)-2

12. Standartlar Hiyerarşisine Ait Kavramlar ULUSAL STANDARD :Bir ülkede resmi olarak tanımış ve ülkedeki diğer tüm standartlar için değeri referans teşkil eden yüksek doğruluklu standarttır. REFERANS STANDARDI :TKS laboratuvarı ve diğer firmaların ölçüm yerlerinde bulundurulan ve buralarda yapılan ölçümler için değeri referans teşkil eden yüksek doğruluklu standarttır. TRANSFER STANDARDI :Referans standartlarla kalibre edilmiş ve değeri firma veya kuruluş içersinde alt seviye çalışma standartları için referans teşkil eden standarttır ÇALIŞMA STANDARDI :Referans standartları ve uygun ölçme cihazları ile kalibrasyonu yapılmış, sıklıkla kalibrasyon ve kontrol işlemlerinde kullanılan, nispeten daha düşük doğruluğa sahip standarttır.

13. Metroloji ile ilgili Temel Kavramlar • Kalibrasyon ;belirli koşullar altında, bir ölçme cihazı veya bir ölçme sisteminin gösterdiği değerler veya, bir maddi ölçüt veya bir referans malzemenin verdiği değerler ile ölçüm standartları ile gerçekleştirilen ve bunlara karşılık gelen değerler arasındaki ilişkiyi kuran işlemler dizisi olarak tanımlanır. • Test ;Bir ürün veya cihazın belirlenen şartlara uygunluğunun kontrol edilmesidir. • Analiz ;Verilen bir maddeyi veya malzemeyi oluşturan yapı taşlarını bulmak için yapılan işlemler dizisidir.

14. Metroloji ile ilgili Temel Kavramlar • İzlenebilirlik ; bir ölçüm sonucunun veya bir ölçüm standardının değerinin belirli referanslarla, genellikle ulusal veya uluslararası standartlarla, tamamının ölçüm belirsizliği belirlenmiş olan kesintisiz bir karşılaştırmalı ölçüm zinciri ileilişkilendirilebilmesi özelliğidir.

15. İkincil (Seconder) Seviye Birincil (Primer) Seviye Uluslar arası Karşılaştırmalı Ölçümler Ulusal Laboratuvar Kalibrasyon Akreditasyon (Bir üst seviyeden) Endüstriyel Laboratuvar Tanıma Göre Oluşturulan En Üst Seviye Sistemler Primer Sistemlerden Türetilmiş ve Mutlaka Kalibrasyona Gerek Duyan Sistemler Birincil ve İkincil Seviye Kavramları Laboratuvar Seviyesi

16. İzlenebilirlik Şeması

17. Ölçülecek nesnenin belirlenmesi Ölçülecek büyüklüğün belirlenmesi Ölçülecek metodun belirlenmesi Ölçme sonuçlarının değerlendirilmesi ve kontrol edilmesi Ölçülecek cihazların seçilerek ölçüm düzeneğinin kurulması Ölçme işleminin yapılması Metroloji ile ilgili Temel Kavramlar Ölçme İşlemi Ölçüm ;bir büyüklüğün değerinin bulunmasına yönelik işlemler dizisidir.

18. Metroloji ile ilgili Temel Kavramlar ÖLÇÜM Ölçüm Esasları Fiziksel Büyüklükler ;kuvvet, basınç, sıcaklık vb. “Ölçüm sonucu ölçme yöntemine bağlı değildir.” Fiziksel Olmayan Büyüklükler (Endüstriyel büyüklükler); sertlik, yüzey pürüzlülüğü vb “Temelinde herhangi bir yasa veya kanun mevcut değildir ve ölçüm yöntemine bağlı olarak ölçüm sonucu değişir.”

19. Metroloji ile ilgili Temel Kavramlar Ölçüm Yöntemleri Doğrudan Ölçüm; termometre ile sıcaklık, terazi ile kütle ölçümü Dolaylı Ölçüm ; kuvvet ölçümünde F = W=m.g formülüne dayalı bir ölçüm ile sonuca varılması “Fiziksel olmayan büyüklükler için dolaylı ölçme metodu söz konusu olamaz.” Ölçüm Çeşitleri Mutlak Ölçüm; ölçme büyüklüğünün değerinin, aynı büyüklük için belirlenmiş olan referansa göre bulunması MukayeseliÖlçüm;Fiziksel büyüklüğün temel veya türetilmiş aynı çeşit bir referans ile mukayese yapılarak doğrudan ölçülmesi

20. R X R X X R 3 1 2 Metroloji ile ilgili Temel Kavramlar MUTLAK ÖLÇÜM ÖLÇÜLEN STANDART MUTLAK ÖLÇÜM YAPAN ÖLÇÜM CİHAZI REFERANS KULLANILARAK YAPILAN ÖLÇÜM A) KARŞILAŞTIRMALI ÖLÇÜM ÖLÇÜLEN STANDART KARŞILAŞTIRMALI ÖLÇÜM YAPAN CİHAZ B) YERİNE KOYMA METODU R: REFERANS X: ÖLÇÜLEN STANDART MUTLAK ÖLÇÜM YAPAN CİHAZ

21. Metroloji ile ilgili Temel Kavramlar Ölçüm Hatası;ölçüm sonucundan, ölçülen büyüklüğe ait gerçek değerin çıkartılmasıyla elde edilen değerdir. Ölçüm Doğruluğu (accuracy);ölçüm sonucu ile ölçülen büyüklüğün gerçek değeri arasındaki yakınlık derecesidir. Nitel bir kavram olduğundan sayısal olarak ifade edilmemelidir. Kesinlik (precision);sistemin tekrarlanabilirliğinin bir ölçüsüdür. Tekrarlanabilirlik;aynı ölçüm koşulları altında (aynı ölçüm prosedürü, aynı gözlemci, aynı koşullar altında kullanılan aynı ölçme cihazı, aynı konum, aynı kullanım koşulları, kısa zaman aralığında tekrar) gerçekleştirilen, aynı ölçülen büyüklüğe ait birbirini izleyen ölçüm sonuçları arasındaki yakınlık derecesidir. Eğilim (bias);ölçme cihazı göstergesinin sistematik hatasıdır ve ulaşılmak istenen değerden sapmasıdır.

22. Metroloji ile ilgili Temel Kavramlar Ölçüm Belirsizliği;ölçüm sonucu ile beraber yer alan ve ölçülen büyüklüğe, gerçek değerinin içinde bulunduğu değerler aralığına karşılık gelebilecek değerlerin dağılımını karakterize eden parametredir. Ölçüm belirsizliğinin İstatistiksel İfadesi ;ölçüm hatası sistematik ve rasgele olmak üzere iki bileşenden oluşur. Ölçüm hataları, genel olarak belirsizlikle ifade edilir. Hata dağılımı, istatistiksel metotlar kullanılarak ifade edilir. Rasgele hata, tekrarlanabilirlik koşulları altında aynı ölçüm sonsuz sayıda yapıldığında, her bir ölçüm değerinin sonsuz sayıdaki ölçümün ortalamasından sapmasıdır ve belirli bir istatistiksel dağılım gösterir. Rasgele hatanın istatistiksel dağılımını, normal dağılım eğrisi ya da “Gaussian Eğrisi” gösterir.

23. Metroloji ile ilgili Temel Kavramlar Yüksek Kesinlik Düşük Kesinlik Yüksek Doğruluk Düşük Doğruluk

24. Metroloji ile ilgili Temel Kavramlar

25. Diplomatik Antlaşma Metre Konvensiyonu (1875) Conférencegénéraledespoids et mesures (CGPM) Üye Ülke Hükümetleri Üye ülke delegelerinden oluşur ve 4 yılda bir toplanır Comitéinternationaldespoids et mesure (CIPM) Bureauinternanaldespoids et mesures (BIPM) Comités consultatifs (CC) Teknik Komiteler Uluslararası Kuruluşlar CGPM tarafından seçilen 18 kişiden oluşur . BIPM ve Metre Konvensiyonu il ilgili işleri gözetir. BIPM’de yılda bir toplanır Sevre (Fransa)’de çeşitli ülkelerden gelen 70 civarında personelle çalışan Uluslararası Metroloji Laboratuvarları CIPM’e ilgili konularda danışmanlık yapar. Herbiri CIPM mensubu bir üye tarafından yönetilir ve ulusal laboratuvarların temsilci ve uzmanlarından oluşur Ulusal Laboratuvarlar Uluslararası Metroloji Sistemi

26. ULUSAL ULUSAL ÇALIŞMA ÇALIŞMA TRANSFER TRANSFER TRANSFER TRANSFER REFERANS REFERANS REFERANS REFERANS ÇALIŞMA ÇALIŞMA ÇALIŞMA ÇALIŞMA Uluslararası İzlenebilirlik ve Ölçüm Güvenliği BIPM ULUSLARARASI TÜRKİYE ALMANYA İKİLİ EUROMET IMEKO PTB UME AKREDİTASYON AKREDİTASYON EAL DKD LABORATUVARI TKS LABORATUVARI ENDÜSTRİYEL LABORATUVAR ENDÜSTRİYEL LABORATUVAR

27. BIPM CIPM CGPM UME PTB I Türkiye Almanya I K,A K,A K,A K,A K,A K,A K,A K,A K,A K,A K,A K,A A: Akreditasyon I: Intercomparison K: Kalibrasyon Uluslararası İzlenebilirlik ve Ölçüm Güvenliği

28. BIPM R Ç Güven Uluslar arası Karşılaştırma UME R Ç AKREDİTE Lab Akreditasyon R Ç Yeterli Lab R Ç Lab Yeterlilik Belgesi Üretim Ç ISO 9000 Uluslararası İzlenebilirlik ve Ölçüm Güvenliği

29. Scheme of equivalence of nationalmeasurementstandardsthroughkeycomparisons Seventy five institutes Participate in CC activity Fifty key comparisons have been identified T.J. Quinn 12-02-1997

30. LABORATUVARLAR ARASI TANIMA PROSEDÜRÜ 1. Bir Kuruluşun Diğerince Tanınması

31. LABORATUVARLAR ARASI TANIMA PROSEDÜRÜ 2. Bir Kuruluşun Diğerince Tanınması

32. Uluslararası Organizasyonlar EOTCAvrupa Test ve Sertifikalandırma Organizasyonu EACAvrupa Sertifikalandırma Akreditasyonu Birliği EALAvrupa Laboratuvar Akreditasyonu Birliği EOQAvrupa Kalite Organizasyonu EQSAvrupa Kalite Sistemi Değerlendirme ve Sertifikalandırma Komitesi EUROLABAvrupa Test ve Analiz Laboratuvarları Organizasyonu ILAC Uluslararası Laboratuvar Akreditasyonu Birliği IAF Uluslararası Akreditasyon Forumu EURACHEM Avrupa Analitik Kimya Laboratuvarları Birliği

33. Bölgesel Organizasyonlar 30.06.1999 tarihi itibariyle BIPM tarafından tanınan bölgesel organizasyonlar: • EUROMET: Avrupa • COOMET : Rusya, Doğu Avrupa ve Küba • SIM : Küba hariç Kuzey, Orta, Güney Amerika • APMP : Asya-Pasifik Bölgesi • SADCMET: Güney Afrika Ekonomik Bölgesi • MENAMET : Kuzey Afrika ve Orta Doğu

34. AKREDİTASYON Laboratuvarların test ve belgelendirme kuruluşlarının uluslar arası kabül görmüş kriterlere göre değerlendirilmesi, onaylanması ve düzenli aralıklarla denetlenmesi ile bu kuruluşların fonksiyonel olarak birbirlerine denk olmasının sağlanmasıdır.

35. Akreditasyon Koşulları Akreditasyon koşulları büyük ölçüde WECC kuralları ve EN 45000 normlarınca belirlenmiştir. Bir TKS - laboratuvarı şu şartları yerine getirmelidir : • Laboratuvar ve teknik donanım, planlanan kalibrasyon için yeterli olmalıdır, • TKS laboratuvarı standartları, ulusal standartlarına izlenebilir olmalıdır, • Ölçüm yöntemleri, cihaz listeleri, kalibrasyon prosedürü, cihazların periyodik kontrolleri gibi bilgiler, kalibrasyon laboratuvarı personeli için hazırlanmış bir el kitabında tespit edilmiş ve UME tarafından onaylanmış olmalıdır,

36. Akreditasyon Koşulları • Başvuruyu yapan, TKS laboratuvarı için yeterli tecrübe, bilgi ve beceriye (teorik-pratik) sahip bir yönetici ve vekil tayin etmiş olmalıdır, • Başvuruyu yapan kuruluş, TKS laboratuvarını işletme, niyet ve durumunda olduğunu belgelemelidir.

37. AKREDİTASYON • LABORATUVAR • Kalibrasyon • Test • Analiz • Ölçüm • Tip • ÜRÜN • E İşareti • CE İşareti • TSE Damgası • PERSONEL • Laboratuvar • Sistem • Ürün • SİSTEM • ISO 9000 • AQAP

38. TKS-Akreditasyon Ofisi Kalibrasyon Laboratuvarı Değerlendirme Uzmanı Değerlendirme Belgelerin Sunulması Belgelerin Ön Değerlendirmesi BAŞVURU ŞÖZLEŞME Değerlendirme Uzmanının Görevlendirilmesi Belgelerin Değerlendirmesi DÜZELTMELER Akreditasyon Prosedürü DEĞERLENDİRME AŞAMALARI Laboratuvarın Yerinde Değerlendirmesi DÜZELTMELER Mukayeseli Ölçümler DÜZELTMELER Sonuç Raporu Akreditasyon Hakkında Karar AKREDİTASYON Akreditasyon Belgesi Denetim Faaliyetleri Denetim Faaliyetleri Kalibrasyon Faaliyetleri

39. BAKANLIK TÜRKAK GENEL KURULU DENETİM KURULU YÖNETİM VE KOORDİNASYON KURULU HUKUK BÜROSU SEKRETERYA ÜRÜN LABORATUVAR SİSTEM (ISO 9000) PERSONEL DESTEK PAS YÖNETİM KURULU LAS YÖNETİM KURULU ÜHAS YÖNETİM KURULU SAS YÖNETİM KURULU DESTEK SERVİSİ AKREDİTASYON OFİSİ AKREDİTASYON OFİSİ MEDYA KAMPANYASI AKREDİTASYON OFİSİ AKREDİTASYON OFİSİ ULUSLARARASI İLİŞKİLER DANIŞMA KURULU DANIŞMA KURULU DANIŞMA KURULU DANIŞMA KURULU MALİ VE İDARİ İŞLER TEKNİK KOMİTE TEKNİK KOMİTE TEKNİK KOMİTE TEKNİK KOMİTE BİLİRKİŞİ GRUBU BİLİRKİŞİ GRUBU BİLİRKİŞİ GRUBU BİLİRKİŞİ GRUBU BİLGİ MERKEZİ Akreditasyon Konseyinin Yapısı

40. SİLAHLI KUVVETLER SAVUNMA BAKANLIĞI SANAYİ VE TİCARET BAK. YASAL METROLOJİ (ÖSGM) İÇ İŞLERİ BAKANLIĞI BELEDİYELER Ulusal Ölçme Sistemi BAŞBAKANLIK TSE TÜBİTAK MAM KALİBRASYON LABORATUVARLARI UME ASKERİ LABORATUVARLAR BÖLGE LABORATUVARLARI ÖLÇÜ VE AYARLAR LABORATUVARLARI ÖZEL İKİNCİL LAB. BIPM, DİĞER ULUSLAR ARASI ENSTİTÜLER

41. Market terazileri Benzin pompaları Gaz, elektrik ve su sayaçları Taksimetreler Ticari uzunluk ölçme aletleri Gürültü ölçer, hava ve su kirliliği ölçen cihazlar Egzoz emisyonu ölçen cihazlar YASAL METROLOJİ Ticaret Çevre Güvenlik Sağlık • Tıbbi tartım cihazları • Termometreler ve şırıngalar • İşitimölçer (odyometre) • Radyoterapi cihazı • Hız ölçen radarlar • Otomobil sürücülerinin, alkol testinde kullanılan nefes analiz cihazları • Lastik basıncı ölçerler • Toksik kimyasal ölçümünde kullanılan cihazlar

42. Uluslararası Yasal Metroloji Kurumu(OIML) International Conference of Legal Metrology (ICLM) Uluslararası Yasal Metroloji Konferansı International Committe of Legal Metrology (CIML) Presidential Council Uluslararası Yasal Metroloji Komitesi Başkanlık Konseyi International Bureau of Legal Metrology (BIML) Technical Committees and Sub Committees Development Council Technical Advisory Groups Teknik Komiteler ve Alt Komiteler Teknik Danışman Grupları Geliştirme Konseyi Uluslararası Yasal Metroloji Komitesi

43. Ölçüler ve Ayar Kanunu 11 Ocak 1989 tarihinde kabul edilen 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu 21 Ocak 1989 tarih ve 20056 sayılı resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu kanunun amacı “milli ekonominin ve ticaretin gereklerine ve kamu yararına uygun olarak Türkiye hudutları içinde her türlü ölçü ve ölçü aletlerinin doğru yararlı ve uluslararası birimler sistemine uygun olarak imalini ve kullanılmasını sağlamaktır.” Kanun beş temel bölümden oluşmaktadır: • Terimlerin ve birimlerin tanımları ve kullanılması, • Muayene, damgalama ve yasaklar, • Ceza Hükümleri, • Mali hükümler, • Çeşitli Hükümler

44. ULUSAL METROLOJİ ENSTİTÜSÜ • Başbakanlık, 1981 yılında, “Kamu ve özel sektörün ihtiyaçlarına topluca cevap verecek, primer seviyede ve ulusal ölçekte” bir metroloji merkezinin kurulmasına karar vermiş ve fizibilite çalışmalarını yürütmek üzere TÜBİTAK’ı görevlendirmiştir. • 11 Ocak 1992’de TÜBİTAK Yönetim Kurulu, Marmara Araştırma Merkezi bünyesinde, yarı bağımsız ve teknik özerkliğe sahip Ulusal Metroloji Enstitüsü’ nü (UME) kurmuştur. 4 Mayıs 1994’te de UME, son derece hassas ortam şartlarına sahip ve yüksek teknolojik özellikte sistemlerle donatılmış yeni binasına taşınmıştır. • Buna ek olarak TÜBİTAK, 1994 yılı sonunda, akredite edilmiş laboratuvarlardan oluşacak olan Türk Kalibrasyon Servisi (TKS)’ni UME bünyesinde kurmuştur.

45. UME’ninAmaçları • Ülke dahilinde gerçekleştirilen tüm ölçümleri güvence altına almak ve uluslararası sisteme entegrasyonunu sağlamak, • Mevcut ve yeni ölçme teknolojileri geliştirmek, • Teknolojik ve bilimsel gelişme sağlamak, Türk endüstriyel ürünlerinin gelişmesine ve dış satımına destek olmak, • Ulusal metroloji sistemini kurmak.

46. UME’nin Verdiği Hizmetler • Kalibrasyon Hizmetleri • Eğitim Hizmetleri • Danışmanlık Hizmetleri • Akreditasyon • Yayınlar • Teknoloji Transferi • Bilgi Transferi