روش شناسایی خانوارها در طرح هدفمندی یارانه ها و تعیین سهم آنها

روش شناسایی خانوارها در طرح هدفمندی یارانه ها و تعیین سهم آنها

مهمترین اصل در اجرای هدفمند سازی یارانه‌ها شناسایی خانوار‌های واجد شرایط دریافت یارانه‌ است • تجربه کشور‌هایی که توانسته‌اند شبکه بانک‌های اطلاعاتی نسبتاً موفقی برقرار کنند نشان می‌دهد که تاسیس چنین شبکه‌های اطلاعاتی علاوه بر عزم سیاسی، مستلزم زمان نسبتاً طولانی، منابع انسانی و مالی کافی، و انضباط اداری و اجرایی است. • در شرایطی که چنین شبکه اطلاعاتی وجود نداشته باشد می توان از روش‌های تقریبی برای شناسایی خانوارها با توجه به تفاوت نیازهای آنها استفاده کرد.

در شرایط نابرابری اطلاعاتی بین دولت و متقاضیان دریافت یارانه ها پایش اطلاعات گردآوری شده فرایند پر هزینه ای است که می تواند سهم عمده ای از منابع یارانه ای را جذب کند ضمن اینکه کارایی این روش مورد منازعه است. به این منظور روش هایی را که اقتصاد اطلاعات در اختیار ما می گذارد می توان برای غربال کردن متقاضیان بکار برد.

روش عملی شناسایی خانوار هایی که استحقاق دریافت یارانه را دارا هستند همراه با تعیین سهم یارانه آنها شامل دو مرحله متمایز است. • نخست شناسایی خانوارهای فقیر و نیز تعیین میزان آسیب پذیری این خانوارها نسبت به فقر است. • دوم، تعیین سبدهای کالا و خدمات متناسب با ترجیحات متفاوت خانوار های فقیر است.

خانوارهای فقیر بر حسب خط فقر مطلق شناسایی می شوند. سپس با استفاده از روش هدف گیری مقوله ای ویژگی‌های خانوار‌های محروم که از جمله عوامل اصلی ماندگاری فقر این خانوارها هستند دسته بندی می شوند. این ویژگی ها معمولا شامل اندازه خانوار، ناکافی بودن سواد سرپرست خانوار، سن و جنسیت سرپرست خانوار، وضعیت شغلی سرپرست خانوار (بیکار یا شاغل)، وجود از کار افتادگی و یا معلولیت در خانواده و بالاخره، ثروت و درآمد (هزینه) خانوارها است.

پس از تعیین میزان پرداخت یارانه ها باید به پرسش های دیگری پاسخ داده شود. • نخست اینکه یارانه ها باید نقدی پرداخت شوند یا جنسی و یا تلفیقی از هر دو. اگر دولت بخواهد یارانه ها را به صورت تلفیقی پرداخت کند باید اطلاعات مربوط به ترجیحات مصرف کنندگان را داشته باشد.

شناسایی ترجیحات مصرف کنندگان • به منظور شناسایی ترجیحات مصرف کنندگان دولت می تواند با استفاده از اطلاعات پیمایش هزینه درآمد خانوارهای نیازمند سبدهای مختلفی از کالا و خدمات و وجه نقد را برای گروه های مختلف این دسته از مصرف کنندگان به نحوی طراحی کند به طوریکه هر گروه از مصرف کنندگان با توجه به ترجیحات خود سبد متناسب با ویژگی های ترجیحی خود را انتخاب کنند. چنانچه خانوار متقاضی سبد متفاوتی از آنچه متناسب با ترجیحات او طراحی شده است را انتخاب کند مطلوبیت کمتری دریافت کند. این روش که با استفاده از نظریه اقتصاد اطلاعات تنظیم می شود موسوم به روش خود گزینی است.

مطالعات صوت گرفته • در یک مطالعه میزان آسیب پذیری خانوارهای ساکن شهر تهران نسبت به فقر با استفاده از داده‌های ترکیبی هزینه درآمد خانوارها طی سالهای‌1386– 1372 محاسبه شده است. • در مطالعه دیگریبا استفاده از داده هاي 11 دوره زماني (89-1379) و 8 نسل که بر اساس گروه هاي سني تشكيل شدند و با به كارگيري روش شبه تابلویی، تاثير ويژگي هاي سرپرست خانوار بر پويايي مخارج مصرفي در هر نسل مطالعه شده است. نتایج حاصل از این دو مطالعه را می توان برای تعیین درجه آسیب پذیری خانوارها (احتمال فقیر بودن خانوار) در مرحله سوم استفاده کرد و نتایج بدست آمده را برای تعیین میزان پرداخت یارانه ها بکار برد.

نتایج این مطالعات حکایت از آن دارد که • با افزایش بعد خانوار آسیب پذیری نسبت به فقر افزایش می‌یابد. • داشتن شغل یا فقدان آن، سن و جنسیت سرپرست خانوار در آسیب پذیری آنها نسبت به فقر از جمله عوامل تعیین کننده هستند. • ارتقاء وضعیت تحصیلی و شاغل بودن سرپرست خانوار می‌تواند به کاهش آسیب‌پذیری خانوارها کمک کند. • پرداخت پول نقد در شرایط نابرابری اطلاعاتی، روش مناسبی برای توزیع یارانه ها نیست و نه تنها اخلاق کار در جامعه را آسیب می زند و موجب بروز تورم بیشتر می شود، بلکه عاملی است که همواره می تواند موجب بروز انگیزه ارائه اطلاعات نادرست و تغییر رفتار توسط افراد شود.

پرداخت نقدی می تواند محرکی باشد تا افرادی که واجد شرایط دریافت یارانه ها نیستند با ارائه اطلاعات نادرست، متقاضی بهره گیری از یارانه های پرداختی شوند. در این شرایط امکان بروز خطا های نوع اول و نوع دوم در شناسایی واجدین شرایط وجود دارد که هر دو مورد موجب اختلال در تخصیص صحیح منابع عمومی می شوند. • نتایج نشان می دهند که در شرایط نابرابری اطلاعاتی یکی از مناسب ترین شیوه های پرداخت یارانه پرداخت هاي جنسي و خدمات- و در موارد استثنایی همراه با پرداخت های نقدی- شيوه خودگزيني است.

این شیوه دارای این مزیت است که از پرداخت های نقدی یکسان به همه افراد در برنامه یارانه نقدی جلوگیری می کند و هزینه ها را در مقیاس وسیع کشوری کاهش می دهد، علاوه بر آن از خطای ورود متقاضیانی که ترجیحات آنها معطوف یارانه های کالایی و خدمات است می کاهد. • ارائه بسته های حمایتی دولت را مطمئن خواهد ساخت که یارانه های پرداختی دولت در جهت ارتقاء سلامت، بهبود تغذیه، جلوگیری از سوء تغذیه و شیوع بیماریها، ارتقاء آموزش، و بهبود نظام حمل و نقل جامعه مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

جدول1 : متغیر های مورد استفاده در مدل به همراه ارائه توصیف آماری

در ادامه متوسط سهم آسیب‌پذیری خانوار‌ها را به تفکیک هر یک از خصوصیات سرپرست خانوار مشروط بر این که سایر ویژگی‌های سرپرست خانوار در مجموعه داده مورد نظر مقادیر میانگین خود را اتخاذ نمایند، محاسبه نموده ایم. هدف از این محاسبه نشان دادن متوسط اثر هر یک از ویژگی‌های سرپرست خانوار بر آسیب پذیری خانوار نسبت به فقر و متوسط سهم آسیب‌پذیری خانوارهای تهرانی به تفکیک هر یک از ویژگی‌های سرپرست خانوار می‌باشد. مثلاً در نمودار1، متوسط سهم آسیب پذیری خانوارهای تهرانی در صورتی که سن سرپرست خانوار بین 32 تا 12 سال باشد و سایر ویژگی های سرپرست خانوار مقادیر میانگین خود را اتخاذ نمایند، 40 % خواهد بود.

نمودار 1: متوسط سهم آسیب پذیری خانوار نسبت به فقر براساس گروه های سنی سرپرست خانوار

با افزایش سن سرپرست خانوارها در شهر تهران به طور متوسط آسیب پذیری خانوارها نسبت به فقر کاهش می‌یابد. فراوانی گروه‌های سنی سرپرست خانوار برای گروه ‌های سنی 32– 12 سال 19%، گروه‌های سنی 53- 33 سال 57%، گروه‌های سنی 74– 54 سال 22% و در نهایت فراوانی گروه‌های سنی 75 به بالا 2% است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که متوسط سهم آسیب‌پذیری خانوار‌های شهر تهران بر اساس گروه‌های سنی سرپرست خانوار به شرح زیر خواهد بود : • گروه سنی 32– 12 سال 40%، گروه سنی 53 – 33 سال 29%، گروه سنی 74– 54 سال 19% و در نهایت گروه سنی 75 سال به بالا به طور متوسط 12% نسبت به فقر آسیب پذیرند.

نمودار 2: متوسط سهم آسیب پذیری خانوار نسبت به فقر بر اساس اندازه خانوار

با افزایش اندازه خانوارهای تهرانی به طور متوسط آسیب پذیری آنها نسبت به فقر افزایش می‌یابد. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که متوسط سهم آسیب‌پذیری خانوار‌های شهر تهران بر اساس اندازه خانوار به شرح زیر خواهد بود: • خانوارهای 2-1 نفره، 18%، خانوارهای 5– 3 نفره، 21%، خانوارهای 8-6 نفره، 28% و خانوارهای 9 نفره به بالا به طور متوسط 33% نسبت به فقر آسیب‌پذیرند.

نمودار 3 : متوسط سهم آسیب پذیری خانوار نسبت به فقر بر اساس وضعیت تحصیلی سرپرست خانوار

با ارتقاء وضعیت تحصیلی سرپرست خانوار در شهر تهران به طور متوسط آسیب‌پذیری خانوارهای مورد نظر کاهش می‌یابد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که متوسط سهم آسیب‌پذیری خانوارهای ساکن شهر تهران که سرپرست آنها در گروه افراد ماهر قرار دارد 31% و برای خانوارهایی که سرپرست آنها غیر ماهر است 69% می‌باشد.

به طور متوسط مردان سرپرست خانوار در شهر تهران نسبت به زنان سرپرست خانوار نسبت به فقر آسیب‌پذیرترند. بر اساس داده‌های ادغام شده در طی دوره مورد بررسی تنها 6 درصد حجم نمونه حاضر را زنان سرپرست خانوار تشکیل می‌دهند و مابقی حجم نمونه را مردان سرپرست خانوار شامل می‌شوند. به طور متوسط سهم آسیب‌پذیری خانوارهای زن سرپرست نسبت به فقر در شهر تهران 48% و سهم آسیب پذیری خانوارهای مرد سرپرست 52% است.

نمودار 4 : متوسط سهم آسیب پذیری خانوار نسبت به فقر بر اساس جنسیت سرپرست خانوار

نمودار 5 : متوسط سهم آسیب پذیری خانوار نسبت به فقر بر اساس وضعیت فعالیت سرپرست خانوار

خانوارهایی که سرپرست آنها شاغل است در مقایسه با خانوارهایی که سرپرست آنها بیکار یا دارای درآمد بدون کار است، در مقابل فقر کمتر آسیب‌پذیرند. متوسط سهم آسیب‌پذیری خانوار‌های شهر تهران بر اساس وضعیت فعالیت سرپرست خانوار به شرح زیر است: سرپرست خانوار شاغل 13%، سرپرست خانوار بیکار جویای کار 15% و در نهایت خانوارهایی که سرپرست آنها دارای درآمد بدون بدون کار است 16% نسبت به فقر آسیب‌پذیرند.

اندازه گیری متوسط میزان آسیب پذیری خانوارها نسبت به فقر در پژوهش حاضر به دلیل اینکه داده ها را در طول دوره مورد بررسی ادغام نمودیم، قادر خواهیم بود تا احتمال فقیر شدن خانوارهای ساکن شهر تهران را به طور متوسط محاسبه نماییم. در ادامه جدولی ارائه می‌شود که در آن احتمال فقیر شدن خانوارهای شهر تهران به طور متوسط بر اساس سن سرپرست خانوار نشان داده شده است. به عنوان مثال سطر اول جدول زیر متوسط میزان آسیب پذیری خانوارهای شهر تهران را در صورتی که سرپرست خانوار مرد، شاغل،دارای همسر، غیر ماهر و دارای بعد خانوار 2-1 نفر باشد و سن سرپرست خانوار بین 32 تا 12 سال باشد، 07/ 48 درصد می‌باشد.

جدول 5 : متوسط میزان آسیب پذیری خانوارهای شهر تهران بر اساس ویژگی های سرپرست خانوار (به تفکیک گروه‌های سنی سرپرست خانوار)

ادامه جدول 5 : متوسط میزان آسیب پذیری خانوارهای شهر تهران بر اساس ویژگی های سرپرست خانوار (به تفکیک گروه‌های سنی سرپرست)

ادامه جدول5 : متوسط میزان آسیب پذیری خانوارهای شهر تهران بر اساس ویژگی های سرپرست خانوار (به تفکیک گروه های سنی سرپرست خانوار)

پس از شناسایی خانوار های نیازمند مساله بعدی گروه بندی خانوار ها بر حسب نیازهای آنهاست • تفاوت اطلاعات بین دولت، به عنوان پرداخت کننده یارانه ها، و مردم، به عنوان دریافت کننده های یارانه ها موجب بروز خطا های نوع اول و دوم می شود. • هر دوی این خطا ها ناشی از وجود نابرابری اطلاعاتی بین دولت و مردم است. مردم به عنوان انسان های اقتصادی می کوشند مطلوبیت خود را حداکثر کنند و چنانچه پرداخت یارانه ها بر حسب میزان نیاز و وضعیت اقتصادی آنها صورت نگیرد انگیزه کافی وجود خواهد داشت که با ارئه اطلاعات ناکافی به مجریان طرح هدفمندی از مزایایی بهره مند شوند که استحقاق دریافت آنها را ندارند. • برای غلبه بر مشکل خطاهای نوع اول و دوم به خاطر نابرابری اطلاعاتی می توان از اصل افشاء و روش خود گزینیدر نظریه اقتصاد اطلاعات برای شناسایی دقیق تر نیاز خانوارها و گروه ها استفاده کرد.

گروه بندی خانوارهای واجد شرایط در شرایط نابرابری اطلاعات پس از شناسایی خانوارهای واجد شرایط و تعیین سهم ریالی هر خانوار بر حسب درجه آسیب پذیری نسبت به فقر، سئوال دیگری که در مرحله اجرایی طرح هدفمند کردن يارانه ها مطرح می شود این است که شیوه بهینه پرداخت یارانه ها به صورت نقدی است يا غير نقدي ویا به صورت پرداخت کالا و خدمات است؟

این گزاره که "طراحی یک نظام رفاه اجتماعی بر پایه پرداخت نقدی یارانه ها، رفاه دریافت کنندگان کمک ها را حداکثر می سازد" تنها در شرایط ساده سازی صورت مساله می تواند صادق باشد. اما همین استدلال یکی از دلائل پرداخت یارانه های نقدی در شرایط واقعی و پیچیده ایران قرار گرفته است.

سوالاتی که باید به آنها پاسخ داد. • آیا همیشه پرداخت یارانه بشکل نقدی رفاه دریافت کنندگان را حداکثر می سازد؟ • آیا اگر دولت بدنبال طراحی یک نظام رفاه اجتماعی با حداقل هزینه باشد، نقدی کردن یارانه ها این امر را محقق می سازد؟ • با توجه به این احتمال که افراد عموماً برای اینکه واجد شرایط دریافت یارانه شوند اطلاعات درستی ارائه نمی کنند، چگونه می توان دریافت کنندگان یارانه را وادار به ارائه اطلاعات صحیح کرد؟ • فرض می کنیم یک دولت با یک منبع مالی مشخص در پی طراحی یک نظام رفاهی است که این نظام با حداقل هزینه، دریافت کنندگان را به یک سطح حداقل مطلوبیت مورد نظر برساند. تحت چه شرایطی یک برنامه رفاهی بهینه باید فقط شامل پرداختهای نقدی و تحت چه شرایطی شامل هر دو پرداختهای نقدی و جنسی باشد؟

ارائه خدمات رفاهی به شکل پرداختهای نقدی و جنسی و تحلیل شیوه خودگزینی • اگر تمام متقاضیان دریافت خدمات رفاهی ترجیحات قابل مشاهده ای داشته باشند، می توان با اختصاص درست یارانه ها به افراد نیازمند، از پرداخت یارانه نقدی بهینه مطمئن شد. به هر متقاضی حداقل مقدار یارانه نقدی داده می شود، که او را به حداقل سطح مطلوبیت طراحی شده با انتخابهای مصرفی بهینه می رساند. اگر ترجیحات مصرف کنندگان قابل مشاهده نباشند دولت می تواند با ارائه فهرستی که در برگیرنده بسته های حمایتی حاوی هر دو پرداختهای نقدی و غیر نقدی است از متقاضیان بخواهد بسته مطلوب خود را انتخاب کنند و از این طریق به کشف رفتار مصرف کنندگان دست می زند.

آمارتیا سن (1996) پنج مشکل اساسی را برای پرداختهای نقدی بر می شمارد که این مشکلات با شیوه پرداخت یارانه ها به شکل بسته های حمایتی کمرنگ خواهند شد.

مشکل نخست ارائه اطلاعات غلط به دولت برای دریافت یارانه های نقدی است. در زمانیکه شرط دریافت کمک ها توسط افراد بر اساس متغیری مانند درآمد باشد، باید انتظار تحریف های عمده در ارائه اطلاعات و اطلاعات غلط را داشته باشیم که در اینصورت هر دو نوع خطای نوع اول و دوم صورت خواهند گرفت. از جمله مشکلات بعدی کاهش انگیزه های کار و نیز خدشه دار شدن عزت نفس افراد است.

سن (1996) معتقد است که این شیوه ضمن از بین بردن عزت نفس افراد هزینه های اداری زیادی در بر دارد و می تواند زمینه بروز فساد در نظام اداری شود و خطای نوع اول را به شدت افزایش می دهد. وی در ادامه بیان می دارد که "سیاستگذاران معمولاً از بین رفتن عزّت نفس افراد را مساله ای حاشیه ای و بی اهمیت تلقی می کنند ولی من به خودم اجازه می دهم که با استناد به استدلال جان رالز در دفاع از عزت نفس بپردازم شاید مهمترین کالای اولیه ای که نظریه عدالت به مثابه انصاف باید بر آن تاکید ورزد، عزت نفس است.

همچنین هزینه های اداری بالا و فساد از جمله مشکلات پرداختهای نقدی هستند که سن به آنها اشاره می کند. این مشکلات هنگام پرداخت به صورت خدمات عمومی به شکل خدمات سلامتی و آموزشی به حداقل می رسد. این کالاها "غیر قابل انتقال" هستند. شناخت افراد نیازمند و غیرنیازمند به این دسته از خدمات آسان است.

اگر یارانه ها بطور نقدی پرداخت شوند ممکن است این منابع به مصرف کالاها و خدمات اساسی ای که هدف سیاستگذار از دسترسی همگان به آنهاست حاصل نشود. • به عنوان مثال جامعه ای را در نظر بگیرید که در آن نرخ ابتلاء به اعتیاد در سرپرست های خانوارها نگران کننده است. در صورت پرداخت یارانه نقدی به خانوار بدسرپرست و احیاناً معتاد، دولت علاوه بر تقبل هزینه های زیاد به هدف افزایش رفاه اجتماعی و عدالت نسبی در جامعه دست نمی یابد، در حالی که ارائه بسته های حمایتی شامل خدمات پزشکی، آموزش، غذا و مسکن می تواند با هزینه های کمتری، به اهداف تعریف شده دست یابد.

( هریس و تاونسند 1981) نشان می دهند که هزینه انتظاری برنامه های رفاهی مبتنی بر یارانه نقدی میتواند با ارائه چنین فهرستی کاهش یابد. البته آنها در مطالعه خود این فرض را که بسته های رفاهی قابل معامله مجدد در بازار باشند را در نظر نگرفتند. دای و ريك (1986) شرایطی را بررسی کردند که تحت آن متقاضیان کمک های جنسی بتوانند کالا های یارانه ای دریافتی را در بازار معامله کنند.

هر چه قیمت پرداختهای جنسی بالاتر باشد، این احتمال بیشتر می شود که پرداخت جنسی در یک برنامه رفاهی بهینه عرضه شود. بنابراین اگر پرداختهای رفاهی جنسی شامل کالا و خدمات گران قیمتی باشد که تهیه آن بدون یارانه برای متقاضیان مشکل است (مثل خدمات جراحی برای گروه های کم درآمد)، برنامه پرداخت جنسی بهتر از پرداخت نقدی خواهدبود، از طرف دیگر دولت می تواند این خدمات را ارزانتر برای مردم تهیه کند بدین ترتیب هم هزینه دولت و هم هزینه مردم کاهش می یابد.

هر چه قیمت بازار سیاه کالا کمتر از قیمت خرید دولت باشد هزینه برنامه رفاهی برای دولت کمتر خواهد بود چرا که فروش مجدد کالاها در بازار سیاه کمتر صورت خواهد گرفت و برنامه با هزینه های کمتری بر دولت به هدف خود دست خواهد یافت.

اگر پرداختهای جنسی غیر قابل فروش مجدد باشند، بازار سیاه هم موجود نخواهد بود و بدین ترتیب خودگزینی با هزینه کمتری صورت خواهد گرفت، (برای مثال چنانچه بسته های حمایتی شامل خدمات پزشکی، آموزش و مسکن باشند).

در اینجا ممکن است دولت برای افرادی که اطلاعات نادرستی ارائه کرده اند و مقدار نقدی گزارش نشده دارند جرایمی اعمال کند. در اینصورت ممکن است روش خودگزینی منجر به افشای این دسته از افراد شود و بنابراین برای فرار از جرایم مبادرت به انتخابی متفاوت کنند.

با اینحال این نظریه حتی زمانی که دولت خود را مقید به ارائه دو بسته رفاهی کند که فقط برای دریافت کنندگانی در نظر گرفته شده که نوع آنها با استفاده از یک آزمون (مثلاً آزمون وسع) از هم متمایز شده اند، باز هم نتیجه با ارزش است و این روش، روش نسبت به روش پرداخت نقدی هزینه کمتری متوجه منابع عمومی می کند.

برنامه های شامل پرداخت جنسی توانایی کشف ترجیحات غیر قابل مشاهده را دارند، در حالی که برنامه های یارانه نقدی چنین توانایی را ندارند. ملتزر و ریچارد (1984) نشان داده اند که برنامه های رفاهی بر مبنای یارانه نقدی نسبت به برنامه های یارانه جنسی انگیزه های کار را کاهش می دهند و در ضمن تعداد دریافت کنندگان را نیز افزایش خواهند داد.

از توجه شما سپاسگزارم

روش شناسایی خانوارها در طرح هدفمندی یارانه ها و تعیین سهم آنها