BİTKİ MORFOLOJİSİ VE ANATOMİSİ

1. BİTKİ MORFOLOJİSİ VE ANATOMİSİ Yard.Doç. Dr. Hasan AKGÜL

2. GENERATİF ORGANLAR (ÜREME ORGANLARI) Canlıların kendine benzer bireyler meydana getirmesine üreme denir. Üreme eşeyli ve eşeysiz olarak meydana gelir. Eşeysiz üreme ya bitkiden ayrılan bir tek hücrenin gelişerek bitkiyi vermesiyle oluşur ki bu hücreye spor, sporu veren bitkiye de sporofit denir. Bu şekil eşeysiz üremeye de sporlu üreme denir.

3. Bitkiden ayrılan çok hücreli vegetatif organların veya organ parçalarının gelişmesiyle yeni bir bitki meydana gelebilir ki bu üremeye de vegetatifüreme denir. Eşeyli üreme, aynı veya ayrı bireylerden gelen iki hücrenin birleşmesi (döllenme) sonucu meydana gelen hücrenin (zigot) gelişmesiyle yeni canlının meydana gelmesidir. Eşeyli üremede birleşen iki hücreye gamet, gametleri veren bireylere ise gametofit denir.

4. Yüksek bitkilerde üreme organları çiçekte bulunur. Çiçek taşıyan bitkilerANTOFİT(Çiçekli bitki) veya tohum meydana getirdikleri için SPERMATOFİT(Tohumlu bitki) adını alırlar.

5. Çiçek organları ve bunları muhafaza eden periant (çiçek örtüsü) yaprakları metamorfoza uğramış yapraklardan ibarettir. Üreme organlarını meydana getirmek üzere metamorfoza uğramış yapraklara spor taşıdıkları için sporofildenir. Stamenleri meydana getirmek üzere metamorfoza uğramış sporofillere mikrospor oluşturduklarından mikrosporofil; Pistilleri (dişi organ) meydana getirmek üzere metamorfoza uğramış yapraklara megaspor taşıdıkları için megasporofildenir.

6. Tohum taslaklarının dişi organda bulunuş şekline göre; Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta) Gymnospermae Angiospermae (Açık tohumlular) (Kapalı tohumlular) olarak iki alt bölüme ayrılarak incelenir.

8. Gymnospermlerde çiçekler erkek ve dişi kozalaklarda toplanmışlardır. Tipik bir çiçek yapısı gözlenemez. Angiospermlerde çiçekler olağanüstü çeşitliliğe sahiptirler. Gymnospermlerde bir dişi kozalağın tek bir çiçek mi yoksa pek çok dişi çiçekten (bu çiçeklerin her biri makrosporofildir) mi olduğu tartışmalıdır. Periantın yanı sıra bu dişi çiçeklerin stillüs ve stigmaları da yoktur. Karpeller bir araya gelerek şekilleri cinslere göre değişen kozalaklar oluştururlar. Tohum taslakları da makrosporofillerin üzerinde bulunur.

9. Çiçeğin Dış Morfolojisi Gymnospermlerde çiçekler sporofillerin bir eksen etrafında spiral tarzda dizilmesiyle meydana gelmiş kozalaklar halindedir. Periant yaprakları ya yoktur veya az gelişmiştir.

11. Angiospermlerde ise çiçek Gymnospermlere göre daha gelişmiştir. Çiçek, Angiospermlerin eşeysel üreme organıdır. Tanımlanacak olursa: Eşeyli üremeye yarayan ve buna uygun şekilde metamorfoze olmuş yapraklar taşıyan sürgün veya sürgün kısımlarına ÇİÇEKdenir. Veya diğer bir tanımla: büyümesi sınırlanmış ve üzerinde dört ayrı tipte yüksek yaprakların değişmesinden meydana gelmiş organdır.

12. Tam bir çiçek, dıştan içe doğru Periantörtüsü (kaliks, korolla) ve Eşey organları (androkeum, ginekeum) halkalarından meydana gelmiştir. Her çiçek kısa veya uzun bir pedunkül (çiçek sapı) ucunda bulunur. Çiçek parçaları üstte pedunkülün genişlemesiyle oluşmuş olan reseptakulum- talamus- torus (çiçek tablası)’na bağlanırlar.

14. Her çiçek tam değildir. Tam olmayan bir çiçekte kaliks, korolla, androkeum ve ginekeum halkalarından biri veya daha fazlası eksik olabilir. Hermafrodit veya monoklin (erdişi) çiçek erkek ve dişi organları olan bir çiçektir. Şayet bir çiçekte bu iki organdan yalnız biri varsa bu çiçek diklindir (tek eşeyli). Dişi çiçekte erkek organlar eksik veya körelmiştir, erkek çiçekte ise dişi organ yoktur veya verimsizdir.

18. Monoik (bir evcikli) bir bitki aynı fert üzerinde hem erkek çiçekler hem de dişi çiçekler taşıyan bir bitkidir (Ör. Zea mays, Aurumsp.).

19. Dioik(İki evcikli) bir bitkide ise erkek ve dişi fertler ayrıdır (Ör. Ficus carica). Yani erkek çiçekler erkek bitki üzerinde, dişi çiçekler dişi bitki üzerinde bulunur.

21. Aynı fert üzerinde hermafrodit çiçeklerle beraber tek eşeyli çiçekler taşıyan bitkiye poligam bitki denir (Ör. Musa sp.). Örneğin bir fert üzerinde hermafrodit ve erkek çiçekler bulunduğunda bitki andromonoikveya hermafrodit çiçeklerle dişi çiçekler bir arada bulunursa bitki ginomonoiktir. + ♂ = andromonoik bitki + ♀ = ginomonoik bitki

22. GİNOMONOİK ANDROMONOİK

23. Bitki hermafrodit çiçeklerle beraber erkek ve dişi çiçekleri bir arada taşırsa monoik poligami (Musa sp.) den bahsedilir. + ♀ + ♂ = Monoik Poligami Bitki dioik tipte olup bazı fertleri hermafrodit çiçekli bazıları ise erkek veya dişi çiçekli olursa dioik poligami adı verilir.

24. MONOİK POLİGAMİ

25. andromonoik ginomonoik hermafrodit

26. Periant (Çiçek örtüsü) Periantı yani kaliks ve korollası olmayan bir çiçeğe aklamideik çiçek (örtüsüz) denir. Kaliks veya korolla halkalarından biri varsa bu çiçekmonoklamideiktir. Diklamideik bir çiçekte her iki halka da vardır. Kaliksi olmayan bir çiçeğe asepal, korollası olmayan çiçeğe ise apetal denir. Periant, iç içe iki halka halindedir.

27. Kaliks Dıştaki halka yeşil renkli olup daha çok yaprağa benzeyen yapraklardan yapılmış olup kaliks adını alır. Kaliksin her bir yaprağınasepal adı verilir.

28. Sepaller serbest yani birbirleri ile birleşmemiş iseler kaliks korisepaldir. Bazen sepaller tabandan itibaren kısa veya uzun mesafede birleşmiş olurlar bu takdirde kaliks gamosepal = sinsepaldir. Kaliksin birleşik kısmı kaliks tüpü adını alır. Kaliks tüpünün üst ucuna kaliks boğazı denir.

29. Gamosepal bir kaliks değişik şekiller gösterebilir. Ör: Tubulat (tüpsü), Rotat (Tekerlek şeklinde), Kampanulat (Çan şeklinde), Urseolat (Testi şeklinde), Bilabiat (İki dudaklı).

31. Kaliksi olmayan bir çiçeğe asepal denir. Bazı çiçeklerde olgunlaştıktan sonra kaliks düşer (Düşücü). Bazen olgunlaşmış meyvaların tabanında kalikse rastlanır (Kalıcı). Bazı çiçeklerde kalikse benzeyen ikinci bir halka vardır ki bu halkaya epikaliks denir.

32. Korolla Kaliksin iç kısmında bulunan ve genellikle parlak renkli yapraklardan oluşan kısma korolla denir. Korollanın her bir yaprağına petal denir.

33. Petaller serbestse korolla koripetaldir. Tabandan itibaren belirli bir mesafede birleşmişse korolla gamopetalveya simpetaldir. Gamopetal bir korolladatubulat, rotat, kampanulat, ligulat, bilabiat vs. gibi tipler olabilir. Bazen korollaya bağlı olarak korollanın iç kısmında oluşan ikinci bir korolla halkasına parakorollaveya korona denir.

35. Apetalousflower Korollası bulunmayan çiçeklere apetal çiçek denir. Bazı çiçeklerde ise periantın bütün yaprakları birbirine benzer, böyle perianthaperigon, perigonun her bir yaprağına ise tepaldenir. Perigon

36. Andrekeum Çiçeğin erkek organları olan stamenlerin hepsine birden andrekeumdenir. Her halkadaki Stamen sayısı bitkinin türüne göre 1,2,3,4,5… veya daha çok olabilir. Buna göre monandr, diandr, triandr, tetrandr… terimleri kullanılır.

37. Körelmiş veya verimsiz stamenlerestaminod denir.

38. Bazı özel durumlarda bir çiçekte 4 stamen bulunur, bunların 2’si uzun 2’si kısa ise bu stamenleredidinamstamenler denir.

39. Tetradinamstamenlerde4 uzun 2 kısa stamen vardır.

40. Stamenler bazen filamentleri ile bir tüp oluşturacak şekilde birleşirlerse bunlar monodelftir. Diadelf bir andrekeumdastamenler 2 grup halinde birleşmişlerdir.

41. Filamentleri serbest fakat anterleri birleşik olan stamenleresingenezikStamendenir. Stamenlerin ginekeum ile birleşerek bir arada olması haline ginostemium denir.

42. Bir Stamenfilament ve anter olmak üzere 2 kısımdan meydana gelir. Her anter 2 tekadan ve bu tekaları birleştiren konnektiften ibarettir. Her teka içerisinde 2’şer polen kesesi vardır. Polenler bu keseler içerisinde oluşurlar.

43. Filament basit bir yapıdadır. Genellikle silindirik veya yassı bir iplik şeklindedir. Kısa veya uzundur veya tamamen eksiktir. Çıplak veya tüylü olabilir.

44. Anterler çok değişik şekiller gösterir. Büyük, küçük, ovat, linear, S şeklinde kıvrık olabilir. Renk bakımından çok değişik renklerde olabilir.

45. Genellikle her tekada bulunan iki polen kesesi olgunlukta tek bir kese halinde birleşir ve bu kese açılarak polenler dökülür. Açılan anterden ya Ericaceae familyasında olduğu gibi 4 polen tanesi birlikte yani tetrad halinde veya tek tek, Mimosaceae’ de olduğu gibi polyad veya Orchidaceae familyasında olduğu gibi polen kesesindeki polen taneleri birbirine yapışmış poliniumdenilen kitleler halinde dışarı atılırlar.

46. Anterlerin açılmasına dehiskens denir. Ya boyuna bir yarıkla veya enine bir yarıkla ya da delik-kapakla açılır.

47. Bu yarıklar anterlerin iç yüzeyinde veya çiçeğin ortasına bakan yüzünde bulunuyorsa anterintrorsdur.Yarıklar anterin dış yüzeyinde ise anterektrorsdur.

48. Anterlerfilamente değişik şekilde bağlı olabilir. İnnatveya bazifiksbir anterdefilamentanterin tabanına bağlanmıştır. Adnat bir anterdeanter kendi boyunca filamentin üst kısmı ile birlikte gelişir. Dorsifiks bir anterdefilamentanterin sırtında bir yere bağlıdır. Versatilanterde ise filamentanterin sırtına ortada bir noktaya bağlıdır ve anter kolaylıkla hareket eder.

49. Konnektif, anterin 2 tekasını birleştiren dokudur. Çoğunlukla dar, bazen kalınlaşmış veya tepesi bir çıkıntı, uzantı, yassı bir üçgen, ipliksi, petalsi şekillerde olabilir.

50. Polen Çiçeklerin erkek organlarında arkeospor tabakasında bulunan polen ana hücrelerinin mayoz ve mitoz bölünme geçirerek diad ve tetrad sonucunda meydana getirdiği 4 hücreden her birine polen adı verilmektedir.