MIKOŁAJ KOPERNIK Nicolaus Copernicus

1. MIKOŁAJ KOPERNIKNicolaus Copernicus Najlepszy polski piłkarz (bo jak kopnął Ziemię to do dzisiaj się kręci) Krzysztof Hełminiak Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN

2. „A cóż piękniejszego nad niebo, które przecież ogarnia wszystko co piękne?...” • Astronom • Matematyk • Ekonomista • Lekarz • Prawnik • Kartograf • Tłumacz • Poeta

3. Dzieciństwo: • Ur. 19 II 1473 w Toruniu; ojciec: Mikołaj, matka: Barbara Watzenrode, rodzeństwo: Andrzej, Barbara i Katarzyna • Ojciec był kupcem z Krakowa. Handlował miedzią (niem.: copper) • 1485 – śmierć ojca. Opiekę nad Mikołajem obejmuje brat matki – Łukasz Watzenrode, od 1489 roku biskup warmiński • Mikołaj pobiera nauki w szkole przy kościele p.w. św Jana w Toruniu, a potem w gimnazjum we Włocławku

4. Edukacja • 1491-95: studia na Akademii Krakowskiej (uczeń m.in. Wojciecha z Brudzewa) ukończone bez tytułu magistra • 1495: święcenia kapłańskie • 1496: Mikołaj rozpoczyna studia prawnicze w Bolonii. Zapisuje się do nacji niemieckiej (jak wszyscy Polacy, Czesi i Węgrzy). Współpracuje z Dominikiem Marią de Novara, który daje mu inspirację do stworzenia tzw. teorii heliocentrycznej • 1497: mianowany kanonikiem warmińskim

5. Edukacja, c.d. • 1500: praktyka prawnicza w Watykanie. Obserwacje zaćmienia Księżyca. Seria wykładów o odkryciu tzw. nowej astronomii • 1501: po zakończeniu studiów wraca na Warmię i w tym samym roku wyjeżdża wraz z bratem do Padwy, gdzie zaczyna studia medyczne • 31 maja 1503: zostaje doktorem prawa kanonicznego na uniwersytecie w Ferrarze

6. Wczesna działalność w Polsce • 1507: zostaje osobistym sekretarzem i lekarzem swojego wuja Łukasza Watzenrode, biskupa warmińskiego. Osiada w Lidzbarku Warmińskim • 1509: ogłasza swoje tłumaczenie łacińskich Listów Teofilakta z Symokatty, oraz tzw. „Komentarzyk” będący pierwszym zarysem nowej teorii budowy Układu Słonecznego. Fragment publikuje Tycho de Brache w 1610 • 1510: Kopernik przenosi się do Fromborka i tworzy mapę Warmii

7. Wczesna działalność, c.d. • 1512: pierwszy utwór poetycki, napisany z okazji ślubu Zygmunta I Starego z Barbarą Zapolyą • 1512: Mikołaj Kopernik składa przysięgę wierności Królowi Polski Zygmuntowi I Staremu • 1513: opracował i wysłał do Rzymu własny projekt reformy kalendarza

8. Obserwacje astronomiczne • 1514: Mikołaj Kopernik kupuje jedną z baszt zamku we Fromborku. Tam urządza swoje obserwatorium i stamtąd dokonuje swoich epokowych obserwacji, na wykonanych przez samego siebie przyrządach • Obserwuje ruchy planet, Księżyca i Słońca • 1515 – 1530: Kopernik pisze swoje główne dzieło astrono-miczne, znane dziś p.t. „O obrotach ciał niebieskich”

9. „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” J. Matejko, 1873

10. Konflikt z Krzyżakami • 1516: objęcie władzy nad dobrami kapituły warmińskiej; przeprowadzka do Olsztyna • 1519-21: wojna polsko-krzyżacka. Kopernik obejmuje dowództwo nad obroną zamków Warmii. Wzmacnia m.in. fortyfikacje w Olsztynie, tak, że w 1521 Krzyżacy rezygnują z oblężenia • 1520: negocjacje z Wielkim Mistrzem Zakonu Albrechtem Hohenzollernem

11. Ekonomia • 1517: pierwsza wersja traktatu monetarnego – „Rozmyślania” • 1519: druga wersja traktatu monetarnego – „Traktat o monetach” • 1522: dzieło „O szacunku monety”, w którym proponował reformę monetarną, ujednolicenie pieniądza i przedstawił tzw. prawo Kopernika-Greshama • 1528: Kopernik kończy dzieło ekonomiczne „Sposób bicia monety”

12. Późne lata • 1526: ukazują się pierwsze mapy Polski, w przygotowaniu których uczestniczył m.in. Kopernik • 1537: Kopernik kandydatem na biskupa Warmii • 1538-39: biskup chełmiński Jan Dantyszek wytacza Kopernikowi proces o to, że ten ma „nieformalną” partnerkę • 1540: Joachim van Lauchenzwany Retykiem spisuje i wydaje pierwszą wersję „Narratio Prima”, w którym zawarty jest skrócony opis odkryć Kopernika • 1541: „Narratio Prima” zostaje wydany w pełnej wersji (6 ksiąg) w Norymberdze

13. Rok 1543 • Dzieło Mikołaja Kopernika: „O obrotach ciał niebieskich”(De revolutionibus orbium coelestium) zostaje wydane, ale ze zmienionym tytułem i bez oryginalnego wstępu autora • 25 maja Kopernik umiera we Fromborku. Zostaje pochowany w tamtejszej katedrze

14. Miejsce pochówku przez długi czas pozostawało nieznane. Poszukiwania aż od 1802 r. W 2004 rozpoczęły się prace archeologiczne w archikatedrze we Fromborku. Odkryto tam wiele grobów z różnych epok Po odkryciu i zbadaniu kilkunastu grobów stwierdzono, że żaden nie należał do sławnego astronoma... ...aż odkryto grób nr 13/05. Był najbardziej zniszczony – zachowała się tylko niekompletna czaszka i kilka większych kości – ale najbardziej interesujący Poszukiwania miejsca pochówku

15. Grób 13/05 • Zgadzał się czas pochówku, płeć i wiek osoby • Zgadzały się także: „złamany” nos i blizna nad lewym okiem

17. Spuścizna Kopernika • Twierdzenie Kopernika (geometria): Jeśli wewnątrz dużego okręgu toczy się okrąg o promieniu dwa razy mniejszym, to dowolny, lecz ustalony punkt małego okręgu porusza się po średnicy dużego • Prawo Kopernika-Greshama (ekonomia): jeśli jednocześnie istnieją dwa rodzaje pieniądza (np. srebrne monety i papierowe banknoty), ale jeden z nich jest postrzegany jako lepszy (monety), to ten "lepszy" pieniądz będzie gromadzony, a w obiegu pozostanie głównie ten "gorszy". Krótko mówiąc, gorszy pieniądz wypiera lepszy

18. Rewolucja kopernikańska PIERWSZA PRAWDZIWA REWOLUCJA NAUKOWA Przestaliśmy postrzegać siebie i Ziemię jako centrum i najważniejszą część Wszechświata. Zaczęliśmy w końcu dostrzegać jego prawdziwy ogrom.

19. Przed Kopernikiem • Ziemia była w centrum. Słońce i planety krążyły po epicyklach a te z kolei wokół samej Ziemi po deferentach • Wszechświat składał się z idealnych sfer • Teorię geocentryczną stworzył Hipparch a rozwinął ją Klaudiusz Ptolemeusz • Teorię heliocentryczną pierwszy zaproponował Arystarch z Samos, ale nie przyjęła się ona

20. Problemy • Teoria Ptolemeusza była skomplikowana – epicykle, deferenty, ekscentryki, ekwanty... • ...i wciąż nie tłumaczyła poprawnie obserwowanych ruchów planet • Już sam Hipparch zauważył, że planety poruszają się nieregularnie • Ale ludziom, zwłaszcza Kościołowi, podobało się, że są w Centrum Wszechświata. Dlatego Kopernik i wielu po nim mieli spore problemy

21. Rodzi się teoria... • Wątpliwości u Kopernika narodziły się we Włoszech, pod wpływem znajomości i współpracy z Dominikiem Marią de Navaro, oraz lektury Epitome in Almagestum Ptolemei • Rozpoczął badania nad nieścisłością ruchu Księżyca. 9 marca 1497 przeprowadził w Bolonii obserwację Aldebarana, najjaśniejszej gwiazdy w gwiazdozbiorze Byka, która to obserwacja potwierdziła tylko jego wątpliwości. Przeprowadza także obserwację zaćmienia Księżyca w nocy 5/6 listopada 1497 • W okolicy 1500 roku daje w Rzymie serię prywatnych wykładów, w których podważa ówczesne założenia w astronomii i wspomina o odkryciu „nowej astronomii” i swoich poglądach na budowę Świata i ruch planet

22. „Komentarzyk” (1510) • Zarysy nowej teorii Kopernik spisuje własnoręcznie w tzw. „Komentarzyku” i rozdaje kilka sztuk znajomym. Dwa jego opisy znaleziono dopiero w XIX wieku • Ziemia nie jest centrum Wszechświata. Centrum Wszechświata znajduje się blisko Słońca. • Pozorny dzienny ruch gwiazd i Słońca spowodowany jest obrotem Ziemi wokół własnej osi. • Ruch roczny Słońca na tle gwiazd i zaburzenia w ruchu planet są spowodowane obiegiem Ziemi wokół Słońca. • Odległości z Ziemi do gwiazd są dużo dużo dużo większe niż do Słońca.

23. De Revolutionibus... • Dzieło życia Kopernika. Powstawało we Fromborku przez kilkanaście, może 20 lat • Rozwinięcie idei zawartych w „Komentarzyku”, dodanie dokładnego opisu matematycznego, wyjaśnienie różnego rodzaju obserwowanych ruchów obiektów niebieskich, tabele z przewidywanymi położeniami planet itd., itp...

25. Krytyka dzieła • Teoria heliocentryczna burzyła powszechnie uznawany pogląd na budowę Wszechświata i rolę człowieka w nim • Pierwszy wydawca – Andrzej Osiander – usunął oryginalny wstęp Kopernika i zmienił tytuł tak, aby nie wskazywał na to, że Ziemia też się kręci. Nowa przedmowa była także sprzeczna z ideami Kopernika i sugerowała, że jest to tylko model matematyczny • Dzieło Kopernika znalazło się w indeksie ksiąg zakazanych (1616-1828) • Pomimo, że była bliższa prawdzie, teoria Kopernika gorzej przewidywała ruchy planet niż stara teoria Ptolemeusza!!!

26. Poparcie i dowody • Tezy Kopernika przyjęło i rozwijało wielu późniejszych uczonych, np. Tycho Brahe, Galileusz, Izaak Newton. Galileusz zaobserwował fazy Wenus i Merkurego • Uczeń Brahe’go – Johannes Kepler – opierając się na teorii heliocentrycznej i obserwacjach mistrza, sformułował 3 prawa ruchu planet, które poprawnie tłumaczyły i przewidywały ruchy planet wokół Słońca • 1728 – James Bradley obserwuje zjawisko tzw. aberracji rocznej; 1839 – W. Struve, F. Bessel i T. Henderson niezależnie po raz pierwszy obliczają paralaksy gwiazdowe. Oba efekty są dowodem na ruch Ziemi wokół Słońca, a więc na poprawność teorii Kopernika

27. Co zatem dał nam Kopernik? • Pokazał nam, że Wszechświat jest ogromny i że nie kręci się wokół człowieka • Pokazał odwagę w myśleniu. Przekonał, iż w nauce nie ma niepodważalnych twierdzeń • Zainspirował potomnych do nowego podejścia do Świata, w którym człowiek, czy Ziemia, nie mają szczególnego miejsca

28. Kopernik dziś • Ulica w każdym (?) mieście, kilkanaście pomników • Uniwersytet, centrum astronomiczne, kilkadziesiąt liceów, jeszcze więcej gimnazjów i szkół podstawowych • Port lotniczy we Wrocławiu • Niezliczone firmy i instytucje (np. fabryka cukiernicza Kopernik S.A. produkująca toruńskie pierniki)

30. ... dodatkowo • Planetoida 1322 Copernicus • Krater na Księżycu (107 km) i na Marsie (292 km średnicy) • OAO-3 Copernicus (1972-80) – satelita amerykański do obserwacji w ultrafiolecie i promieniach Roentgena • Kopernik 500 (1973) – radziecki satelita do badań Słońca i jonosfery Ziemi

31. ... • ORP Kopernik – okręt Marynarki Wojennej do badań dna morza • MF Mikołaj Kopernik – polski prom kolejowo-samochodowy • Copernicja – rodzaj roślin z Ameryki Poludniowej. Znanych jest 25 gatunków • Góra Kopernika (Kopernikusfjellet) – szczyt o wysokości 1035 m.n.p.m. na wyspie Spitsbergen

34. Dziękuję za uwagę