شایعه ابزاری در جنگ نرم

1. شایعه ابزاری در جنگ نرم گردآورنده: مهدی صبوری زیر نظر استاد ارجمند: جناب آقای حسین زاده دانشگاه جامع علمی کاربردی امام حسین (علیه السلام) خراسان رضوی

2. مقدمه : • شايعه پديده اي است اجتماعي در عين حال كه كلمه اي ساده است اما داراي كاربـردهاي قوي است اين پديده اجتماعي حيات سياسي ، اجتماعي و فرهنگي انسانها را دستخوش تحول و دگرگوني زيادي ساخته است . شايعات پديده هايي هستند مرموز كه به صورت گفته يا نوشته هايي بي پايه و اسـاس ، بي دليل و مدرك بصورت تركيبي از چيزهايي كه هم حـقيقت دارند هم ندارند به سرعت در قالب سينه به سينه بين مردم و جامعه معين پخش مي شود. • كارشناسـان علـوم اجتماعي معتقدند كه داستانهاي دروغين و شايعات در حقيقت نسخه هاي تحريف شده اي از روايات و داستانهاي حقيقي هستند كه بعضي از آنها از روي قصد و غرض ساخته و پرداخته و نوشته و منتشر مي شوند ، بعضي از شايعـات به مرور زمان شـكل گرفته و از چيز كوچكي شروع و در اثر واكنشها و دست به دست شدن ها و سينه به سينه رفتن به موضوعات خاص تبديل ميگردند كه نهايتاٌ سر از روزنامه ها ، اينترنت ، محافل ، كنفرانس ها و راديو و تلويزيون در مي آورند .

3. آنچه با توجه به اينكه خيلي ازناقلين شايعه دلـشان نمي خواهد كه شايعه پراكني كنند اما ناخودآگاه در اثر بحـرانها و تحولات جامعه دسـت به اين كار ميزنند.معمولاٌ طـرح شايـعات از دو حال خارج نيست ، يا بر مبناي تخيل ، دروغ و تهمت شكل مـي گيرد يا درپي وقوع يك اتفاق و رويدادمنتشر ميشود، كه پذيرش آن بستگی بستگي به وضعيت افكار عمومي جامعه مخاطب و زمان انتشارآن دارد. • برخي شايعه پردازي را تلاش فردي و جمعي براي حضور در دايره توجهات افكار عمومي مي دانند . غير از وضعيت مخاطبين و زمان انتشار شايعات جوامع و فرهنگ مردم نيز در پذيرش و پرورش شايعات موثر هستند و همچنين كنجكاوي مردم و نياز آنان به خبر و اطلاعات را نيزاز عوامل گسترش شايعات مي توان عنوان كرد.

4. تعاریف شایعه: • در خصوص شايعه تعاريف مختلفي توسط صاحب نظران ارايه گرديده كه بطور كلي در مفهوم عام شايعه را خبري از نوعي ابتدايي ترين خبرها دانسته اند كه بر پايه هياهويي بي اساس پديد مي آيد. شايعه انتقال پيام وخبر از طريق شفاهي است بي آنكه منبع آن شناخته شود . بنابراين خبري است از هر جهت غير دقيق ، ناموفق و ناقص . • آلپورت و پستمن در كتاب روان‏شناسي شايعه، «شايعه‏» را چنين تعريف مي‏كنند: «شايعه اصطلاحي است كه به يك انديشه واقعي معين و ارائه شده اطلاق مي‏گردد تا شنونده بدان باور يابد. شايد معمولا از فردي به فرد ديگر، از طريق كلمات شفاهي انتقال مي‏يابد، بي آن‏كه نياز به دليل و مدركي داشته باشد».در تعريف ديگري آمده است: «شايعه، ترويج‏خبري ساختگي است و واقعيت ندارد و بر پايه بزرگ‏نمايي، رعب‏آفريني و يا تحريف استوار است، در بيان چنين خبري، جنبه كم‏رنگي از حقيقت و يا تفسيري خلاف واقع از خبري صحيح گنجانده شده است.هدف از پخش چنين خبري، تأثير نهادن بر افكار عمومي، ملي، جهاني و يا نوعي دستيابي به اهداف سياسي، نظامي و يا اقتصادي در قلمرو يك كشور يا جهان است‏.»

5. شايعه يعني توجه جامعه يا گروه به مسئله اي خاص.در جريان تبادل نظر مكرر ، افراد گروه سعي مي كنند كه پاسخ معما را با كنار يكديگر قرار دادن قطعه هايي از اطلاعات كه از اينجا و آنجا گردآوري كرده اند كشف كنند. هرچه مقدار اطلاعات كمتر باشد ، نقش ذهن ناخودآگاه گروه درتفسير واقعه بيشتر مي شودو هرچه مقدار اطلاعات بيشتر ميشود، تفسير آنان به حقيقت نزديكتر مي گردد.شايعات،حادثه يا حقيقتي نگران كننده است (نوئل كاپوناژ). • شايعه پديده اي اجتماعي است و در روند همكاري گروه شكل مي گيرد و مستقل مي شود. در جمع تاييد و تقويت مي شود و به اوج خود مي رسد و همين جمع با مسكوت گذاشتن آن، آن راخاموش مي كنند و شايعه به پايان عمرش مي رسد . شايعه خبر است . • دكتر بهمن امامي شایعه را خبري غير دقيق، ناموفق و ناقص است شايعه از ديدگاه مذهبي، مجموعه اي از غيبت ، بهتان و حتي استهزاء يا دشنام است كه بر اساس احكام ديني ما بايد با آنها برخورد كرد و بي تفاوتي نسبت به آنها نوعي مشاركت در گسترش اين گناهان است. • در لغت نامه دهخدا واژه شايعه، خبر يا اطلاعي غير موثق است كه مبتني بر مشهورات يا قول اجتماع است يعني اعتبار خود را از تواتر و شيوع خود مي گيرد.شايعه خبر بي اساسي است كه گوينده آن را براي ترور شخصيت انسان برجسته و آبرومند و يا هر موضوع دلخواه فردي يا اجتماعي در جامعه نشر ميدهد . در معناي لغوي شايعه ، انتشار خبر نهفته است ، شايعه خبري بي اساس و يا ناروايي كه در ميان مردم زبان به زبان مي گردد.

6. انواع شايعه داراي دو مشخصه عمده ميباشد: • به صورت غير رسمي (دهان به دهان) منتقل مي شود • به سادگي نمي توان منشاء آن را مشخص ساخت

7. شايعه از نظر اسلام : • در اسلام همواره به انسان توصيه مي كند تا درباره آنچه به آن يقين و علم ندارد ، زبان نگشايد همچنان كه خداوند در قرآن مي فرمايد :«به چيزي كه علم و اطمينان نداري ، اعتماد نكن و آن را بر زبان نياور ، زيرا گوش و چشم و دل و انديشه آدمي مسئول خواهند بود.»(قرآن کریم، سوره اسراءآیه36) • همانگونه كه امام سجاد(ع)ميفرمايد:«هرگونه كه دلت بر آن مايل است نميتواني لب بگشايي.»پيامبر اكرم (ص)ميفرمايد:«خدا بيامرزد كسي را كه كلام خداپسندي را بر زبان آورد و پاداش گيرد و يا آنكه سكوت حكيمانه كند و از مبتلا شدن به كيفر سخن ناستوده سالم بماند .» • اسلام بر صامت، كم گویي، متين و استوار گویی، حقيقت گويي، پرهيز از اضافه گويي و هرزه گويي تاكيد كرده است همانگونه كه امام صادق(ع)مي فرمايند:«انسان با ايمان در سخن گفتن، محدود و زبان او بسته است كساني كه دوست دارند تا زشتي ها ميان مردم با ايمان شايع شود ، عذاب دردناكي براي آنان در دنيا و نيز آخرت مقرر شده است و خدا به رازهايي آگاهي دارد كه شما از آنها بي اطلاعيد.» امام علي(ع)در نهج البلاغه مي فرمايند:«از نقل مطالبي كه درباره آن اطلاعي نداريد پرهيز كن، زيرا اشرار مطالب بي اساس يعني شايعات را عليه من به گوش شما مي رسانند.»

8. انواع شايعه: • تلاش‏هاي زيادي ازسوي پژوهشگران براي تقسيم شايعات صورت گرفته، اما به دليل آن‏كه روابط اجتماعي به هم پيوسته و انگيزه‏هاي دروني جوامع متفاوت است، نمي‏توان تقسيمي فراگير به دست داد كه در همه‏جا نافذ و قابل انطباق باشد. بدين‏روي، زاويه نگرش به شايعات و تقسيم آن‏ها، گاه از حيث موضوعي است كه شايعات درباره آن پرداخته مي‏شود و گاه به انگيزه‏هايي است كه در وراي آن وجود دارد و گاهي نيز به عامل زمان و يا آثار و نتايج اجتماعي كه در مردم به جاي مي‏گذارد.

9. تلاش‏از ديگر دسته بنديها نظر روانشناس كانادايي ايروينگ است كه شايعات منتشر در جنگ در كشورش، شش موضوع اصلي را در بر مي گرفته كه عبارتند از: • وحشت،نفرت،مرگ • اسراف و خوش گذراني • تجاوز نظامي،يورش و تهاجم و به مخاطره افتادن امنيت • احساسات ضد انگليسي • هيئت دولت در خصوص جيره بندي ، امور مالي و سرباز گيري • بي كفايتي در اداره امور جنگ

10. تقسیم بندی شایعه با توجه به عامل زمان: • با توجه به عامل زمان، شايعه را در سه دسته عمده تقسيم‏بندي می شود: • الف) شايعات خزنده: شايعاتي هستند كه به آرامي منتشر مي‏شوند و مردم آن را به طور پنهاني به يكديگر منتقل مي‏كنند و مطالبي كه در جامعه عليه مسؤولين آن، براي مشوه ساختن چهره نظام پخش مي‏گردند، از اين‏گونه شايعات هستند. • ب) شايعات تند و سريع (آتشين): شايعاتي هستند كه چون آتش به خون مي‏زند. اين نوع شايعات در زماني كوتاه گروه وسيعي را تحت پوشش مي‏گيرند. آنچه درباره حوادث و فجايع و پيروزي‏ها و شكست‏هاي بزرگ در زمان جنگ منتشر مي‏شوند، از اين‏گونه شايعات است. • ج) شايعات غوطه‏ور (غواص): اين‏گونه شايعات هرگاه شرايط را مساعد بيابند، قوت مي‏گيرند. در غير اين‏صورت، مستتر مي‏گردند تا بار ديگر موقعيت فراهم شود. اخبار و مطالبي كه در جنگ‏ها درباره آلوده‏سازي آب‏ها، وحشي‏گري دشمن در برخورد با زنان و كودكان پخش مي‏شود، از اين نوع شايعات هستند.

11. علاوه بر اين، تقسيم‏هاي ديگري نيز براي شايعات وجود دارد: • شايعات توهم‏انگيز • شايعات رؤيايي • شايعات وحشت • شايعات نجوايي • شايعات معين • شايعات غير معين

12. تقسیم بندی شایعه براساس موضوع: • برخي نيز شايعات را براساس موضوع آن‏ها طبقه‏بندي كرده‏اند. بر اين اساس، هرگروه از شايعات را، كه حول موضوع خاصي دور مي‏زند، در دسته‏اي جدا قرار مي‏دهند. موضوعات دامنه گسترده‏اي دارند و از مسائل جنسي و بيماري گرفته تا سياست، روابط خارجي و اقليت‏ها را شامل مي‏شود. اين شيوه مي‏تواند فايده زيادي داشته باشد، زيرا تقريبا همه شايعات را شامل مي‏شود.

13. در سيره نبوي، شايعاتي از هر دسته را مي‏توان يافت. نمونه‏اي از شايعات خزنده را در «حديث افك‏» مشاهده مي‏كنيم. اين شايعه براي جريحه‏دار ساختن نزاهت و طهارت اهل‏بيت(ع)پيامبر اكرم (ص)و به دست عوامل مرموز رواني (حزب نفاق) ساخته و پرداخته گرديد و به تدريج، موجي از هيجان و اضطراب را در جامعه اسلامي پديد آورد. • اين جريان در بازگشت از جنگ «بني مصطلق‏» (مريسيع) در ماه شعبان سال ششم هجري روي داد آن وضعيت پر بيم و اضطراب با نزول آيات الهي به سر آمد و قرآن با قاطعيت كم نظيري با منافقان برخورد كرد. از جمله شايعات تند و شديد كه در زماني كوتاه، گروه وسيعي را زير پوشش گرفت و انفعال و اضطراب فوري ايجاد كرد، شايعه قتل پيامبر (ص)در نبرد احد بود.

14. تقسیم بندی شایعه براساس انگیزه روانی: در يك تقسيم‏بندي ديگر، انگيزه‏هاي رواني محور قرار گرفته‏اند. شايعاتي كه بر اين اساس دسته‏بندي مي‏شوند، بسته به انگيزه‏ها باهم تقاوت دارند كه مي‏توان آن‏ها را در سه شاخه قرار داد: • شايعات رويايي:كه آكنده از خيالات و آرزوها هستند • شايعات خيالي و موهوم:كه در پي ايجاد ترس و وحشت و اضطراب هستند • شايعات تفرقه‏انگيز:كه ايجاد بدبيني متقابل در نيروها مي‏كنند.

15. ویژگی ها و خصوصیات شایعه: هر شايعه مقداري از واقعيت را داراست . شايعه يك پديده اجتماعي است كه براي ساختن شايعه حداقل به دو نفر نياز است.شايعه بيان نگراني ها و اضطرابهاي بخشي از مردم در برابر فريب اطلاعاتي است.شايعه در رديف پيامهايي است كه براي تحريك هيجاني ، ترس را فرياد مي كشد. شايعه كسي را قانع نمي كند ، چيزي را به زبان مي آورد كه عموم حاضرند آن را باور كنند. شايعات منبع مشخصي ندارند مخاطبانش ناهمگون و پراكنده اند مسيرهاي انتقال آن رسمي و غير رسمي است شبكه هاي پخش آن ناپايدار و زودگذر است.سرعت انتشار شايعه شگفت انگيز است . محتوايش تازه وبروز وبا هزينه اندك قابل پذيرش بسياري از مردم است.كنترل آن بسياردشوار است.نوعي فرافكني است توليدش ساده ، بازتابش غير قابل پيش بيني است مقابله با آن بسيار پيچيده است .شايعه به تدريج كه تعداد زيادتري ازاشخاص رافراميگيردقدرت اقناعي هم پيداميكند.

16. شايعه بخشي ازيك خبر است كه به علل مختلف دور ازدسترس افكار عمومي قرار گرفته ، اما نبايد فراموش كرد كه بخش قابل توجهي از شايعات را دروغ ، تهمت و افترا تشكيل مي دهد. شايعه پردازي را معمولا افراد ضعيف النفس يا گروههايي كه با بي توجهي عامه مردم روبرو مي شوند تقويت مي كنند . شايعات كوچك و بزرگي كه هر از گاهي در جامعه با آن مواجه مي شويم ، معمولا خبري دروغ با شاخ و برگهاي فراوان است كه عليه يك فرد يا گروه منتشر مي شود و عده اي ديگر با طراحان اين شايعه به تقويت و گسترش آن مي پردازند. شايعه پردازي درطول تاريخ موردتوجه برخي افراد يا گروهها بوده است .برخي شايعه را چون آب دريا مي دانند كه هرچه نوشيده شود بيشتر ايجاد عطش مي كند و اين به دليل ايجاد ترس ، نگراني در جامعه است. شايعه داراي پشتوانه است به اين معني كه افراد ، گروه يا دستگاههايي در نشر آن دست اندر كارند شايعه حد و مرزي نداشته و تير آن به سوي هركسي نشانه مي رود . شايعه عمر كوتاهي دارد كه بعد از مدتي از شدت آن كاسته مي شود و بيشتر افراد ساده و بيمار دل را ميفريبد انسانهاي مغرض ، حسود ، كم ظرفيت و كج فهم به شايعه سازي و شايعه پراكني دامن مي زنند . شايعات بازار سياه اطلاعات است كه الزاماٌ دروغ نيست ولي به خطا مي رسد زيرا به مرور از حقيقت فاصله مي گيرد بدليل اينكه در پشت پيام ظاهري شايعه پيام پنهاني هم وجود دارد همين پيام پنهان است كه موجب ارضاي شديد عاطفي مي شود .

17. شايعه شايعه براي گوينده و شنونده داراي اهميت است . وقايع حقيقي در نوعي ابهام پوشيده است . جهت اطمينان به واقعي بودن شايعه اغلب اجزايي از خبر يا هسته اي از حقيقت در آن گنجانده مي شود اما بيشتر شايعات در غياب ملاكهاي اطمينان بخش ساخته مي شوند .شايعه در ضمن حركت خود در مسيرش كوتاهتر،مختصرتر و فشرده تر ميشود و به سادگي درك و بيان مي گردد.در روايات متأخر شايعه كلمات كمتري است و همچنين جزئيات كمتري ذكر مي شود .

18. برخی از خصوصیات شایعه: • سرعت انتشار و گسترش؛ • پذیرش آن از سوی مخاطبین بدون نیاز به بررسی و دقت نظر که به دلیل نهفتگی بخش هایی از حقیقت درون متن شایعه می باشد. • بی اعتنا به محدودیت های زمانی و مکانی (شایعه مرزهای زمان و مکان را در می نوردد)؛ • همواره قربانی دارد؛ • فقط با تکرار می تواند مورد قبول جامعه قرار بگیرد لذا در پردازش آن بسیار تلاش می شود و به تبلیغات روی شایعه اهمیت زیادی داده می شود. • منبع نامشخص • مخاطبان متنوع • مجراهاي انتقال رسمي و غير رسمي

19. استفاده از قيد زمان حال • هزينه اندك • قابليت كنترل دشوار • توليد ساده • مبارزه با آن پيچيده و دشوار

20. اهداف شایعه: • گسيختگي و شكست رواني • استتار اطلاعات • تحقير منابع خبري • دست‏يابي به حقايق • اهداف سياسي در شايعه سازيهاي مهم و كلان • اهداف اقتصادي در كسب منافع مادي و اقتصادي مورد توجه كارتل ها ، تراستها ، تجار و بازرگانان • اهداف رواني مورد توجه نظاميان و متخصصان عمليات رواني در جهت تحت تاثير قرار دادن افكار عمومي • اهداف گروهي در جهت تامين منافع گروه • اهداف فردي در جهت رسيدن به خواسته ها،آرزوهاي شخصي

21. روند شکل گیری شایعه: شایعه ابتدا در گستره وسیعی از جامعه شکل می گیرد. در این مرحله تکیه زیادی بر رسانه ها وجود دارد و شایعه پردازان با استفاده از برخی خلأهای اطلاع رسانی و... به انتشار شایعه می پردازند. در سیر پیدایش هر شایعه معمولاً نفر اولی وجود دارد که صحت شایعه به وی مستند می شود و معمولاً نوعی رابطه اعتمادآمیز بین شنونده و گوینده وجود دارد. برخی افراد به صورت دهان به دهان نیز در گسترش دامنه شایعه نقش دارند و تشدید این امر زمانی به اوج می رسد که شفافیت اطلاعات در پائین ترین سطح ممکن باشد. در میان این افراد جدای از سیاسیون و احزاب، برخی به واسطه سرگرمی و تفریح و برخی به دلیل فشارهای عصبی در گسترش دامنه شایعه نقش دارند. ضمن اینکه متخصصین و روشنفکران به لحاظ نقش تخصصی خود و عده ای دیگر که سعی دارند خود را متفاوت از دیگران نمایش دهند نیز از جمله عوامل گسترش شایعات هستند. شایعه به دلیل گسترش یافتن آن دارای ابعاد قانونی شده و مخالفت با آن به مفهوم مخالفت با حقیقت قلمداد می شود. (شایعاتی در قبل و بعد از انتخابات اخیر توسط برخی جریان های سیاسی مشکوک به طور وسیع در سطح جامعه پخش گردید و هدف آن القای تقلب در انتخابات بود و مخالفت با این موضوع نیز به منزله گناهی نابخشودنی از سوی این جریانات سیاسی وابسته تلقی می گردید).

22. درنهایت شایعه باعث تغییرجهان بینی ودیدگاه افرادشده وهمانندیک فعالیت اقتصادی به محض اینکه تعداد زیادی افراد درپخش شایعه شریک شدندآنگاه ارزش شایعه کاهش یافته ومجدداً به شایعات دیگر روی آورده می شود. می توان نتیجه گیری کرد که در سیر پیدایش یک شایعه معمولاً یک ارباب وجود دارد که شایعه در راستای اهداف او طرح ریزی می شود و یک قربانی و یک واسطه که نقش پخش کننده شایعه را دارد.

23. شايعه از ديدگاه روانشناسي : گسيختگي گروهي از روانشناسان بر اين باورند كه شايعه پردازي نوعي بيماري است و معمولاً شايعه پردازان را افراد يا گروههاي سرخورده اجتماعي،سياسي وفرهنگي تشكيل ميدهندكه براي تخليه رواني خوداين كار را انجام ميدهند. فردي كه به بيماري سرخوردگي مبتلا شده به راحتي براي تخريب ديگران به دروغ ، تهمت ، افترا و حتي سندسازي روي مي آورد ، تا شايد با مشاهده زحمت افتادن ديگران نوعي آرامش كاذب كسب كنند البته اين نگرش نسبي است و همه موارد به افراد سر خورده و پريشان حال بر نمي گردد بلكه گروهها و افرادي كه منافع آنها به خطر مي افتد يا جايگاه و پايگاه خود را در جامعه و افكار عمومي از دست مي دهند ، براي رسيدن به منافع خود به شايعه سازي مي پردازند از نظر روانشناسان شايعه پردازي را دو گروه نيمه حرفه اي و حرفه اي مي سازند .

24. 2 شرط شايعه از ديدگاه روانشناسي: • اهميت • ابهام كه در انتقال شايعه ، كم و بيش از رابطه هاي كمّي برخوردار است. بعضي وقتها رابطه بين شايعه و منافع،آن قدر صميمي ميشود كه مي توان شايعه را بصورت فرافكني يك وضعيت عاطفي تماماٌ شخصي توصيف كنيم. تحريف عواطف شخصي در فهم و تفسير محيط زيست تنها در تناسب با آثار تركيب شده اهميت و ابهام رخ مي دهد . فرافكني و تفكرات آرزومندانه تمايلات بي كراني نيستند . آنها تنها در شرايط مناسب عمل مي كنند . انسانها هوسهاي خود را با اعتقاد استحكام مي بخشند و شايعات كذب را با دليل تراشي و فرافكني و تنها با ابهام موضوع و اهميت خصوصي آن منتشر مي كنند.

25. شايعه همانند هر بحث ديگر مرتبط با انسان،پديده اي اجتماعي است.شايعه،زماني وسيله اي براي حرفي است و زماني ديگر ، موجب گسيخته شدن مهار طوفانهاي خشونت بار. در پاره اي از موارد ، تا داستاني از نفس افتد و ديگر مطرح نشود ، تنها تني چند از مردم از آن باخبر مي شوند و البته گاهي اين تعداد سر به ميليونها نفر مي زند . البته در موارد بسياري نيز شايعه خاصي و جود داشته كه هرگز از نفس نيفتاده و حتي در ادواري از تاريخ ، مجدداٌ از سر گرفته شده است . بي شك شايعات از اهميت ملي براي جامعه برخوردار هستند ، شايعات وبايي اجتماعي و پديده اي به شمار مي روند كه هر ملتي بايد با اتحاد ، جهت مقاومت در برابر آن و از بين بردن آن اقدام نمايند. مشكل اجتماعي ناشي از شايعه از آنجا سرچشمه مي گيرد ، كه شنونده آن را به عنوان نوعي ارزشگذاري از ديدگاه گوينده به شمار نمي آورد ، بلكه آن را واقعيتي خبري فرض مي كند. شايعه در يك محيط اجتماعي متجانس حركت مي كند و تا زماني كه اميال شخصي و قوي افرادي را كه در نقل آن شريك هستند ، به خود جلب مي كند ، به حركت خود ادامه مي دهند . نفوذ نيرومند اين اميال شايعه را به عنوان عاملي توجيه كننده به كار مي گيرد ، عاملي كه از آنها تنها بيان يك تمايل احساسي انتظار نمي رود ، بلكه تشريح اين تمايل و معني دار كردن و توجيه آن مورد انتظار است.

26. منافع و انگیزه های شایعه پراکنی: شايعه استفاده از ابزار شایعه باعث می شود اولاً نقش دست های پشت پرده و اربابان همیشه پنهان بماند، ثانیاً با پرداختن جامعه به شایعات، دیگر کسی فرصت پرداختن به موضوعات اساسی و ریشه ای نداشته باشد. شایعه پراکنی همانند همه کنش های اجتماعی، نیازمند به وجود انگیزه هایی است که شخص را به انجام دادن آن سوق می دهند. این که افراد به چه انگیزه ای شایعه را می سازند و یا آن را می پراکنند، از جمله بحث هایی است که روان شناسان اجتماعی و جامعه شناسان به آن پرداخته اند. اصولاً شایعه بر اساس سه رشته از احساسات انتشار می یابد: ترس، امید و تنفّر. انسان ها هنگامی که از پدیده ای احساس ترس داشته باشند یا از موضوعی احساس تنفر کنند و یا به چیزی امید بسته باشند، از آمادگی لازم برای ساخت و رواج شایعه درباره آن، برخوردار هستند.افراد، شایعه را به این دلیل تکرار می کنند که بعضی از نیازهای آنان از این طریق، ارضا می شود. شایعه ای که سوء ظن یا تنفّر را به همراه دارد یا شایعه ای که ترس یا امیدواری را بیان و اثبات می کند، قادر به تکرار شدن است و توسط احساسات و هیجان های گوینده شایعه تقویت می شود.

27. روش های مورد استفاده در عادی سازی شایعه: • استناد به دوست یا فامیل نزدیک که حادثه را شخصاً گزارش نموده و کاملاً موثق است! • ایجاد جو بی اعتمادی به رسانه های دولتی؛ • سلب اعتماد مردم از رهبران و مدیران جامعه؛ • تولید و پخش شایعه در گستره ای عظیم از جامعه؛ • سوءاستفاده از خلأهای قانونی؛ در حقیقت ویروس شایعه با زمینه سازی و شناسایی نقاط مستعد برای رشد به درون جامعه رسوخ کرده و به سرعت تکثیر می یابد و هر چقدر درجه اهمیت موضوع بالاتر باشد میزان گسترش شایعه نیز بالاتر خواهد رفت.

28. تأثیرات شایعه: بدون ترديد،شايعات با توجه به نوع آنها و انگيزه‏هايي كه مي‏آفرينند،تأثير فراواني درروحيه شهروندان و رزمندگان مي‏گذارند. براي مثال، شايعه قريب‏الوقوع بودن صلح روح سستي و عدم فداكاري را ميان نيروهاي رزمي مي‏پراكند ويا شايعاتي كه با انتشارخبرشكست، رعب وهراس ايجاد مي‏كنند،تحريك كننده بوده،روحيه شكست ‏پذيري را دامن مي‏زنند و به لحاظ تاثير فوق‏العاده شايعات درآشفته ساختن افكار عمومي‏وفروپاشي نيروهاي رزمي، قرآن كريم هرجا سخن از شايعه به ميان مي‏آيد، با قاطعيت تمام با آن برخورد كرده و كيفري سخت‏براي‏آن مقرر مي‏دارد. پيش از اين به نمونه‏هايي اشاره شد.

29. تأثیرات شایعه در جامعه: • گسترش ناامني، ترس و اضطراب • ايجاد تفرقه و رويارويي بين اقشار جامعه • به خطر افتادن امنيت عمومي جامعه • انحراف افكار عمومي • مصروف شدن نيروي مردم براي انتقال و گسترش شايعه، هرچند ناخودآگاه باشد • ايجاد بدبيني و سلب اعتماد مردم از مسؤولين • حاكم شدن خستگي روحي، ياس و بي‏تفاوتي در جامعه • نفوذ و حضور تدريجي دشمنان در جامعه به شكلي غيرمحسوس • كاهش اعتماد مردم به وسايل ارتباط جمعي داخلي و نهادهاي رسمي • برهم زدن تعادل حركت‏به سمت مطلوب در زمينه‏هاي گوناگون

30. عوامل مؤثر در ترویج شایعه: گسترش میزان اهمیت خبر در افکار عمومی، وجود اضطراب شخصی و نگرانی اجتماعی، بروز ابهام و میزان استعداد شایعه پذیری، وجود افکاری مالامال از عقده یا عقیده های غالبی در جامعه، از علل تاثیرگذار بر کیفیت و کمیت انتشار شایعه در جامعه می باشد. زمینه روانی افراد مانند اشخاص تلقین پذیر، از عمده ترین عوامل انتشار شايعه است. اکثر این افراد ساختار ذهنی قوی و سالمی نداشته و از تجزیه و تحلیل مسایل پیرامون خود عاجزند. بیشتر کسانی که در قبال شایعه تلقین پذیر هستند، شایعات هم سنخ را در بخش هایی از حافظه طولانی مدت خود جای می دهند. به اعتقاد برخی از روان شناسان، شایعه پذیری می تواند یک آزمون روانی برای سنجش شخصیت افراد باشد.این عده معتقدندکه شایعه شاخص مهمی برای سنجش روحیه گروههای خاص به شمار می رود.

31. عوامل توليد شايعات را ميتوان به شرح زير اشاره نمود : • دشمن رسمي ( در جنگها ) و بحران ها • سرويسهاي اطلاعاتي و امنيتي و جاسوسي دشمن • ستون پنجم ( مزدوران و منافقان و ... ) • بنگاههاي خبر پراكني و روزنامه نگاران داخلي • افراد رواني يا ضعيف النفس ( به منظور جلب توجه يا ارضاي نفس در حسد و نفرت و ... ) • شايعه سازي گاهي بارسياسي ويژه اي دارد.چنانكه دولتهاي توطئه گر وسلطه جوعليه دولتهاومردم انقلابي ديگر جوامع دست به شايعه و جنگ رواني مي زنند . و گاهي هم بار اخلاقي و اجتماعي دارد . چنانكه توسط بدخواهان ، حسودان و كساني كه داراي احساس حقارت اند عليه برجستگان جامعه انجام مي گيرد وگاهي نيز بار انتقام جويي دارد كه به مضمون ( الغيبت جهد العاجز ) صورت مي گيرد .

32. چه كساني شايعه مي سازند: • كسي كه دچار خشم و حالت انتقام جويي است به شايعه سازي عليه ديگران دست مي زنند . • كسي كه گرفتار گزافه گويي بوده زبان او از اختيار عقل و ايمان او خارج شده و بر مبناي هواهاي نفساني و خواسته هاي شيطاني سخن مي گويد و عادت به غيبت و تهمت و افترا و ياوه گويي هاي ديگر دارد ، در اين باره مرزي را نمي شناسد و به شايعه سازي مي پردازد . • كسي كه خود معيوب است دوست دارد تا عيوب او شايع شده و افرادي همانند او در جامعه وجود داشته باشند . شايعه ساز اگر افراد مثل خود را در جامعه نيابد از راه شايعه افكني حضور توهمي وتخيلي در جامعه ايجاد مي كند . • كسي كه در درون خود درباره برجستگي هاي ديگران احساس حقارت كند . • كسي كه اهل شر است .

33. پیامدها و عواقب شایعه: • باظهور و ترويج و گسترش شايعات در جامعه ، سلامت و تعادل رواني مردم با خطر جدي روبرو مي گردد . • شايعه در زمان جنگ، امنيت ملي را به خطر مي اندازد • شايعات حفاظت اطلاعات نظامي را تهديد مي كند. • شايعات ويروس دشمني و تنفر را نسبت به گروههاي صادق و با وفاي جامعه نشر مي دهند . • شايعات مي توانند موجب ايجاد روحيه شكست خورده و بي تفاوتي و يا اختلافات داخلي در ملت گردد . • جنگ رواني ، اضطراب و نگراني از ثمرات تلخ شايعه در جامعه است . • شايعه باعث تشديد كينه ها ، خصومت ها و تفرقه و تضاد در پيش افراد جامعه مي گردد . • شايعه موجب اوج گيري رذايل اخلاقي از جمله اخلاق نارواي غيبت ، دروغ ، افترا و ... مي گردد

34. شايعه باعث روحيه بدخواهي و تقويت روحيه انتقام جويي مي گردد . • شايعه موجب حريم شكني وناديده گرفتن حرمت افرادوزيربار رفتن بسياري ازمولفه هاوقوانين اخلاقي ميگردد • انتظام اجتماعي در اثر شايعات به مخاطره مي افتد . • شايعه باعث تضعيف روحيه دگر دوستي ، فداكاري و مولفه هاي اتحاد ، يگانگي و حس اخوت مي گردد . در مجموع مي توان اذعان نمودكه ظهور و نشر شايعات در بين افراد ، جامعه و يك ملت موجب مي گردد تا اركان گروه ، خانواده ، اجتماع و حتي يك كشور دچار بحران رواني شده و توان يك ملت را تضعيف نمايد . شايعه موجب تغيير افكار عمومي شده و اقدامات ، فعاليتها و حقايق يك كشور در اثر شايعه تحت تاثير قرار گرفته و موجب تضعيف اراده ملت گردد .

35. نحوه ، شيوه و ابزارهاي گسترش شايعه: شايعات بوسيله كلام منتقل مي شود و بعضي وقتها از طريق روزنامه ها ، راديو و تلويزيون نيز پخش مي شود. در غياب ملاكهاي اطمينان بخش رسيدگي ساخته مي شوند.در زمان جنگ شرايط نشر و پخش شايعه در كمال مطلوب قرار دارد .شايعه به اعتبار علايق ناقلان آن به حركت در مي آيد و در جامعه اي با احساسات همگن به سفر خود ادامه مي دهد.در آمادگي پذيرش شايعه تفاوت هاي فردي و اجتماعي و فرهنگي دخالت دارند . افرادي كه از لحاظ اعتماد به نفس در سطح پايين تري قرار دارند و همچنين افراد كم سواد كه از حوادث و اتفاقات پيرامون خود بي خبرند بيشتر تحت تاثير شايعه قرار مي گيرند . يك شايعه سرعت چشمگيري دارد . چنانگه بنابر محاسبه اي، سرعت آن را معادل 600 كيلومتر در يك ساعت تخمين مي زنند . شايعه بدليل گيرايي و كششي كه دارد همواره سريعتر از خود شايعه ساز و با سرعتي باور نكردني در جامعه حركت مي كنند . عوامل متعددي در شكل گيري و گسترش شايعات دخيل هستند از جمله عدم اطلاع رساني سريع و صحيح درباره وقوع يك رويداد يا حادثه يا حتي تكذيب آن. ضمن اينكه گسترش يك شايعه با جريان گردش آزاد اطلاعات رابطه اي معكوس دارد . با توجه به اينكه مناسب ترين محيط شكل گيري و گسترش پديده شايعه رسانه هاي گروهي مي باشد اما بدون ترديد ميزان موج سازي هريك از خبرگذاري ها، مطبوعات و همچنين سايتهاي اينترنتي خبري در باره ي يك شايعه با هم متفاوتند . كه در اين بين مطبوعات جناحي و سياسي بيشتر به پخش و گسترش شايعه دامن ميزنند نشريات زرد منبع پخش و گسترش شايعات فردي به ويژه در خصوص افراد ، هنرمندان و ... مي باشد .

36. حيات و پيشرفت شايعه تابع قانون خاصي است.برطبق اين قانون رواج شايعه، اهميت موضوع، ابهام . يعني هرقدر اهميت موضوع براي خواننده يا شنونده بيشتر باشد و ابهامات بيشتري پيرامون موضوع وجود داشته باشد شانس حيات و رواج شايعه بيشتر است.عدم برخورد قانوني مبادي مربوطه به شايعه سازان و شايه پراكنان نيز به گسترش شايعه كمك مي كند. در مجموع مي توان گفت ؛ فقدان نظام اطلاع رساني كارا موجب ايجاد و گسترش شايعه در جامعه مي گردد ، از سوي ديگر دلبستگي افراد به شايعات باعث نفوذ اطلاعات غلط و مغرضانه در جامعه خواهد شد و ضرورت دارد تا ريشه هاي كسب اطلاعات از طريق شايعات شناسايي و با آنها برخورد مناسب گردد. دو اصل اهميت و ابهام محورهاي اصلي پديد آمدن شايعه و گسترش آن مي باشند شايعه با وجود خصلت دروغين خود به راحتي در جامعه جريان پيدا مي كند . عدم اعتماد افراد به اخبار رسمي ، فقدان نظام اطلاعاتي صحيح و كارا و حاكم بودن سانسور شديد باعث رواج شايعه مي گردد .

37. دلايل ذيل نيز در انتشار شايعه بي تأثير نيستند: • وجود وابستگی خبری و اطلاعاتی به رسانه‌های عمده • بالا بودن میزان هیجانات و التهابات اجتماعی • ضعف همبستگی اجتماعی و وجود شكاف‌های سیاسی در جامعه • وجود گروه‌های ثانویه (گروه های فشار) و یا با نفوذ در جامعه و رخنه‌كردن آن‌ها به منابع خبری • وجود تفكر و فرهنگ شایعه‌سازی و شایعه‌پردازی در جامعه • ناكار آمدی و نهادینه نشدن نظام ارتباطی • سردر گمی اجنماعی در زمینه كسب اطلاعات درست • فقدان اعتماد به رسانه‌های همگانی • وجود فضای بدبینی و سوءظن به منابع اطلاعاتی • وجود حاكمیت سانسور بر منابع خبری • اهمیت موضوع و تاثیر آن در زندگی فردی و اجتماعی مردم

38. عدم وجود اطلاعات دقیق و کافی درباره موضوع كه بعضاً بدليل سياست سانسور مطبوعات و رسانه ها • فقدان ویاکمبود سوادرسانه ای که باعث می شود مخاطب هر خبری را از سوی رسانه های رسمی یا غیر رسمی بپذیرد و یا توانایی تشخیص خبر از شایعه را نداشته باشد. • زماني كه بعنوان نوعي خبر اميد بخش در نزد افكار عمومي مطرح مي شود. • اخبار ساختار شکن و جنجالی که غالباً فرصت و مجال بروز در رسانه های رسمی را ندارند • ميزان اهميت موضوع در جامعه • موقعيت و اوضاع و احوال مناسب • ابهام در خبر يا موضوع • اطلاعات و اخبار متناقض • شدت هيجانات و تشنج‏هاي عاطفي • خلاء اطلاعات

39. مقابله با شایعات: شايعات تاثير فراواني در روحيه ملي هر جامعه‏اي دارد و در هنگام جنگ به دليل زيان‏هاي بزرگي كه بر جبهه داخلي وارد مي‏آورند، اهميت‏بيش‏تري مي‏يابند. آشكار ساختن حقايق و گزارش‏هاي صحيح و هماهنگي دستگاه‏هاي دولتي، مادام كه با آگاهي كافي از خطر و اهميت‏شايعات و انگيزه‏هاي پشت پرده همراه نباشد و در محو شايعات مؤثر نخواهد بود. آگاهي ، نقش عمده اي در مقاومت در برابر شايعات بازي مي كند ، بويژه اگر در مورد جامعه اي باشد كه دچار تناقضات فكري و اجتماعي است يا خرافات و عادات فرسوده در توجيه زندگي عمومي مردم اثر گذار است. كساني كه معتقد به سحر وخرافات هستند،آمادگي پذيرش هرگفته يا داستاني را كه مي شنوند دارند . اساتيد ، آموزگاران دانشگاهها و مدارس در ايجاد آگاهي لازم و از بين بردن افكار فرسوده اي كه ممكن است در نسل در حال پيشرفت موجود باشد نقش موثر داشته باشند . روانشناسان در طي تجربه هاي خود در زمينه درمان شايعات ، متوجه بسياري از مشكلات شدند كه مانعي در برابر فعاليت آنها به شمار مي رفت ، برخي از اين روانشناسان كوشش كردند از نظر شيوه ي عمل و اثر اين مشكلات در مورد مقاومت در برابر شايعات به ارزيابيهايي دست بزنند.از جمله تحليل آلپورت و پستمن در مورد ميزان اهميت شيوه درمان شايعات و احتمال انتشار داستان هاي جعلي در موقع نفي آن داستانها مبادرت كردند .

40. موارد ذيل براي مقابله با شايعات كارساز است: • پيشگيري: قبل از شيوع هر شايعه‏اى بايد خطرات و پيامدهاى شايعه را براى مردم تشريح كرد. شايعه وباى خطرناكى است كه به شدت و سرعت از يكى به ديگرى منتقل مى‏شود. و افراد، گروهها، جوامع و حتى كشورهاى مختلف را تحت تاثير شگرف خود قرار مى‏دهد. در آيات و احاديث متعدد هم نسبت‏به انجام غيبت، داشتن سوء ظن و پرگوئى هشدار داده شده است. پس در جامعه اسلامى مردم بايد به دنبال حرف و مطلب مستند و موثق باشند. روزنامه‏ها نيز از درج اخبار بدون منبع و به نقل از «محافل خبرى‏» يا «افراد مطلع‏» بايد خوددارى نمايند تا جامعه از خطر شايعه مصون ماند. • درمان: چنانچه شايعه‏اى فراگير شد، بايد اقدامات ذيل به عمل آيد: • 2/1) شناسايى منابع و افراد شايعه‏ساز. • 2/2) بى‏اعتبار كردن منبع و كشف هويت آنان براى مردم. • 2/3) دادن اطلاعات صحيح به مردمى كه تحت تاثير شايعه قرار گرفته‏اند (جامعه هدف) . • 2/4) ناديده انگاشتن شايعات ضعيف و پاسخ غير مستقيم به آن. • 2/5) پاسخ شايعه با شايعه (كه در جنگ‏هاى روانى عليه دشمن به كار بسته مى‏شود) .

41. غلبه بر شایعات از دید صلاح نصر: صلاح نصردربخش شايعات كتاب جنگ رواني خودمطلبي تحت عنوان غلبه برشايعات را به شرح زيرتوضيح داده است: • ايمان واطمينان به اظهارات رسمي: چراكه اگرتوده مردم اطمينان خود را به اين اظهارات از دست بدهند، شايعات انتشار مي يابند . • ارائه واقعيات در سطح وسيع: بايد مطبوعات ، راديو و تلويزيون براي ارائه هرچه بيشتر خبر به كار گرفته شوند و تفاصيلي كه ممكن است دشمن از آنها سود ببرد حذف گردد . مردم جوياي حقايق هستند و اگر نتوانند به آن دست يابند ، شايعات را مي پذيرند . • اطمينان به رهبري و زعماي امر: مسئله اي اساسي در مقاومت در برابر شايعات به شمار مي آيند مردم ممكن است نظارت بر انتشار خبر و كمبود اطلاعات را بپذيرند و حتي ممكن است شايعاتي را كه مي شنوند دروغ ونادرست بشمار آورند، به شرط آنكه به رهبر خود اطمينان داشته باشند درچنين حالاتي مردم داراي آگاهي كافي هستند و علل كمبود اطلاعاتي را كه در صورت انتشار ، مورد استفاده دشمن واقع مي شود درك مي كنند .

42. ضعف و سستي:عرصه مناسبي براي ايجاد شايعات و رواج آنهاست. مغزهاي خالي ممكن است از دروغ پر شوند و دستهاي بيكار ، زبانهاي گزنده را بوجود آورند . به اين سبب كار و توليد و اشتغال مردم به آنچه كه سودش به آنها مي رسد ، تا حد زيادي به امر مقاومت در برابر شايعات كمك مي كند . • شايعات هجومي مسموم: غالباٌ نتيجه تبليغات دشمن است و كساني كه به ترويج آن مي پردازند دشمنان كشور به شمار مي روند ، به اين جهت موفقيت در پرده برداشتن از تبليغات دشمن با روش ساده و روشن و مبارزه با مروجان شايعات با استفاده از همه وسايل ، دو ركني به شمار ميروند كه طرح ريزي امر مقاومت در برابر شايعات ، برپايه آنها پي ريزي مي شود .

43. تجزیه و تحلیل شایعه: با توجه به اينكه شايعات در تمامي ايام ، چه بحراني چه عادي چه جنگ و چه صلح ظهور و بروز پيدا مي كند لذا براي تحليل شايعات حتما بايد با انگيزه هاي شايعات ، قوانين آن ، تحريف ها و توزيع و نشر آن آشنا بود زيرا تحليل گر شايعات بدون آگاهي و آشنايي با موارد ياد شده قادر به تحليل صحيح شايعات نخواهد بود. شايعات وقتي آغاز مي گردد كه خبري وجود نداشته باشد لذا لازم است كه ملت در جريان دقيق ترين اخبار قرار گيرند و در اين امر سرعت بسيار مهم است اگر ملت مطمئن شوند خبرهايي كه در اختيار آنان قرار گرفته از نظر دقت بدترين خبرها بوده است ، اين احتمال وجود نخواهد داشت كه تصوير حاصله از يك موضوع را به قصد توجيه اضطراب هاي خود با خلق تصاوير از آنچه وجود خارجي ندارند ، تاريكتر كنند. همچنين با اثبات اينكه با زياد شدن اخبار، شايعات نيز قوت مي گيرند مشكل نيست . ممكن است ابهام موجود از اينجا ناشي شود كه يا خبر روشن نباشد يا فرد گونه هاي متناقضي از يك خبر را دريافت دارد و يا از درك خبر عاجز باشد . از اين تفاصيل به وجود يك قانون كلي براي نيروي شايعه ، مي رسيم قانوني كه با دو عامل اهميت و ابهام مربوط مي شود و ما مي توانيم آن را به شكل يك معادله جبري به صورت: (نيروي شايعه = اهميت × ابهام) تعريف كنيم .

44. راهنماي تحليل شايعات ارائه شده توسط آلپورت و پستمن: اين راهنما مي تواند خواننده را در تحليل شايعاتي كه هر روز مي شنود رهنمون شود . سوالات بر يكي از اصول ثابت شايعات تكيه دارد . در زير برخي از سوالات مطرح شده را قيد مي نماييم : • آياموضوع مطرح شده،موضوعي است كه آن را باورميكنندوبراي اشاره به موضوعات جاري بكارمي آيد ؟ • آيا گوينده داستان و شنونده آن ، براي درستي داستان به دليل محتاج هستند ؟ • آيا داستان داراي عناصر ابهام و اهميت است ؟ كدام يك از اين دو عنصر بارزتر است ؟ • كوشش در جهت دستيابي به يك معني و مفهوم چگونه در شايعه منعكس شده است ؟ • آيا شايعه،درمورد وضعيتي كه ممكن است وضعيت بدي باشديا درموردوضعيتي احساسي و پيچيده توجيه و تفسيري موجز و ساده ارائه مي دهد ؟ • آيا شايعه مبين نوعي تنش دروني است ؟ • آيا اساس اين تنش احساسي است يا غير احساسي ؟ • آيا اين تنش از نوع اضطراب،خصومت، تمايل، احساس گناه، كنجكاوي و يا وضعيت فكري ديگران است ؟

45. آيا داستان ، وجود يك احساس ديگر و نامطلوب را در گوينده توجيه مي كند ؟‌ • چه چيزي داستان را براي گويندة آن با اهميت ساخته است ؟ • چگونه بازگو كردن شايعه سبب تسكين مي شود ؟‌ • عناصر منطقي داستان كدام هستند ؟ • آيا داستان يا شايعه حاوي چيزي هست كه احتمال مي رود هدف از آن برون افكني باشد ؟ • آيا شايعه به رؤياي بيداري شبيه است ؟ • آيا شايعه مي تواند هدف گريز از گناه را پاسخگو باشد ؟ • آيا شايعه منعكس كنندة يك حملة نابجا مي باشد ؟ • آيا احتمال دارد كه گوينده شايعه به وسيله بازگوكردن آن براي خود آبرويي كسب كند ؟ • آيا ممكن است كه گوينده شايعه ازبازگوكردن آن،قصدشادكردن دوست خود يا انجام خدمتي راداشته باشد؟ • آيا ممكن است شايعه تنها يك گفتگوي گذرا باشد ؟ • آيا انسان مي تواند اصل واقعيتي را كه شايعه از آن منشأ گرفته پيدا كند ؟

46. آيا شايعه مورد نظر ، يك شايعه محلي است ؟ • آيا امكان ندارد كه در اولين باري كه شايعه شنيده مي شود ، خطاهايي در آن يافت ؟ • خط سيري كه شايعه از آغاز پيدايش پيموده است ، چيست ؟ • آيا احتمال ندارد كه شايعه شامل مطالبي اضافي هم باشد ؟ اين مطالب از چه نوع هستند ؟‌ • آيا در شايعه تحريف اسامي ، تاريخها ، ارقام يا زمانها به چشم مي خورد ؟ • آيا شايعه ، مكان و نام مربوطه را حفظ كرده است ؟ • آيا احتمال ندارد كه موضوع شايعه به طور كلي تغيير كرده باشد ؟ • آيا دليلي وجود دارد كه كوششي در جهت تقليد يا ابتكار صورت گرفته باشد ؟ • نماد فرهنگي كه شايعه منعكس كننده آن است ، چيست ؟ • آيا شايعه يكي از ويژگيهاي اسطوره را داراست ؟ • آيا در آن وارونه كردن حقايق به چشم مي خورد ؟ • آيا شايعه شبيه يك لطيفه است ؟ • آيا حالاتي كه شايعه در آنها رواج يافته ، گوياي باروري آن هستند ؟

47. چه چيزي ممكن است از آن حذف شده باشد ؟ • آيا شايعه زبان عجيب و جالب و مصرانه خود را حفظ كرده است ؟ • آيا در نتيجه دهان به دهان گشتن شايعه ، شدت آن بيشتر شده است ؟ • آيا تحرك شايعه ، ابعاد آن ونمادهاي شناخته شده مربوط به آن ، درزياد شدن شدت آن نقشي داشته اند ؟ • آيا شايعه تجسم خارجي يافته يا به چيزي ملموس تبديل شده است ؟ • شايعه گوياي چه اميالي است ؟ • آيا شايعه به حوادث جاري مربوط مي شود ؟ • آيا حوادث گذشته داراي ويژگيهاي حوادث جاري هستند ؟ • آيا شايعه گوياي اميال فكري است يا احساسي ؟ • آيا كليه جزييات در موضوع اصلي جذب شده اند ؟ • آيا تمركز بر عناصر در شايعه به چشم مي خورد ؟ • آيا دليلي بر تداوم شايعه وجود دارد ؟

48. هماهنگي فرايند جذب و هدف مورد نظر به چه صورت است ؟ • آيا شايعه گوياي شيوه هاي مرسوم فن بيان است ؟ • آيادرموردتوجه رواني خاص به يك كاروعملكرد،طبقه اجتماعي،مسائل جنسي و...فرآيندجذبي به چشم مي خورد؟ • آيا در مورد جهت گيري فرد ، فرايند جذبي صورت گرفته است ؟ • آيا مي توان بخشي از شايعه را به درك نادرست موضوع مربوط دانست ؟ • آيا شايعه مبين وجود تركيبي از برانگيختگي و نفرت است ؟ • معناي تعبيري يا مجازي شايعه چيست ؟ • آيا شايعه به شكل سلسله مراتبي از شايعات منتشر مي شود ؟ مخاطبان آن چه كساني هستند ؟ • آيا داستان مربوطه مردم را به اين دليل كه ذهن آنها بيش از حد بسته و يا باز است جذب مي كند ؟ • ‌آيا مي توان گفت كه اين شايعه ، ناشي از ترس ، دشمني يا يك تمايل است ؟ • آيا شايعه جزيي از يك حمله سري است ؟ • رابطه شايعه ، با اخبار و مطبوعات ، در صورت وجود چنين رابطه اي چيست ؟

49. موارد ذيل براي مقابله با شايعات كارساز است: • ايمان و اعتماد به بيانيه‏ها و گزارش‏هاي رسمي • ارائه حساب شده حقايق و واقعيت‏ها در سطح وسيع براي پركردن خلا خبري، مشروط بر حذف جزئياتي كه ممكن است دشمن از آن‏ها بهره‏برداري كند • اطمينان و اعتماد به فرماندهان و رهبران و مجموعه نظام حكومتي • ايجاد فرصت‏هاي كار، اشتغال و توليد، زيرا خستگي، كسالت و بيكاري، زمينه مناسبي براي تكوين، ترويج و پذيرش شايعات است. • كشف تبليغات دشمن و مبارزه با عوامل شايعه‏پراكن داخلي.

50. پیشگیری: در تعاليم و آموزه‏هاي ديني، راه‏هاي گوناگوني براي پيش‏گيري مقابله و محو شايعات ارائه شده است كه در ذيل، به برخي از آن‏ها اشاره مي‏شود: • تشكيك: پيش از اقدام به تجزيه و تحليل شايعه، بايد در حدي منطقي نسبت‏به آن، موضع ترديد و شك در پيش گرفت، آن را جزمي و قطعي تلقي نكرد و به يك‏باره به قبول و نشر آن اقدام نكرد. قرآن كريم در پي انتشار «حديث افك‏» مي‏فرمايد: «چرا هنگامي كه آن بهتان را شنيديد، مردان و زنان مؤمن به خود گمان نيك نبرديد و نگفتيدكه اين‏تهمتي‏آشكاراست؟» (نور: 12) بنابراين تشكيك به عنوان يك رفتار معقول، اولين گام در برخورد با هر شايعه و زمينه‏ساز ورود به مدخل تحليل و تبيين است. • سكوت: ابتدايي‏ترين شكل انتقال شايعه، دهان به دهان گشتن آن و سپس انتشار در سطح وسيع است. از اين‏رو، براي جلوگيري از فراگيرشدن شايعه در مقياسي دامنه‏دار، بايد آن را در نقطه آغاز سركوب و زنجيره انتقال آن را قطع كرد. قرآن كريم در ادامه بيان «حديث افك‏» اين راه را پيش‏رو مي‏گذارد. «چرا آن‏گاه كه اين سخن را شنيديد، نگفتيد: ما را نشايد كه آن را باز گوييم‏»(نور:16) اين آيه لحن توبيخ‏آميز دارد و به آن دليل، مسلمانان را به اظهار اين گفته (اين تهمتي بزرگ است) فرا مي‏خواند كه از آگاهي يافتن از حقيقت امر، معذور و ناتوان نبودند. از اين‏جا، مي‏توان نتيجه گرفت عامل مهمي كه موجب بروز و رفتار «تشكيك‏» و «سكوت‏» مي‏شود، حاكميت‏حالت نفساني «تقوا» بر روند پاسخ‏دهي آدمي است.