TATRY

1. TATRY

2. Spis treści Położenie Tatr Podział Tatr Topografia Szczyty w Tatrach Przełęcze w Tatrach Doliny w Tatrach Jeziora w Tatrach Jaskinie w Tatrach Świat Roślin Świat Zwierząt Drapieżniki Ptaki Ryby Inne zwierzęta w Tatrach Piętra lasów Klimat Temperatura Wiatr Opady

3. Położenie Tatr Tatry leżą w Łańcuchu Tatrzańskim, w Centralnych Karpatach Zachodnich. Powierzchnia Tatr wynosi 785 km², z tego około 175 km² (22,3%) leży w granicach Polski, a ok. 610 km² (77,7%) na terytorium Słowacji. Długość Tatr, mierzona od wschodnich podnóży Kobylego Wierchu (1109 m) do południowo-zachodnich podnóży Ostrego Wierchu Kwaczańskiego (1128 m), wynosi w linii prostej 57 km, a ściśle wzdłuż grani głównej 80 km. Grań główna Tatr przebiega od Huciańskiej Przełęczy (905 m) na zachodzie do Zdziarskiej Przełęczy (1081 m) na wschodzie. Tatry są objęte ochroną przez ustanowienie na ich obszarze polskiego Tatrzańskiego Parku Narodowego i słowackiego TANAP-u oraz przynależności do Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery powrót

4. Podział Tatr Tatry dzieli się na: • Tatry Zachodnie – najwyższy szczyt: Bystra (2248 m), po polskiej stronie: Starorobociański Wierch (2176 m), niekiedy z Tatr Zachodnich wydzielany jest Masyw Siwego Wierchu (1805 m), położony w całości na terenie Słowacji, • Tatry Wschodnie: • Tatry Wysokie – najwyższy szczyt: Gerlach (2655 m), po polskiej stronie: graniczny, północno-zachodni wierzchołek Rysów (2499 m), • Tatry Bielskie – najwyższy szczyt: Hawrań (2152 m).

5. TOPOGRAFIA

6. Szczyty w Tatrach : • Rysy (2499 m n.p.m.) • Kasprowy Wierch (1987 m n.p.m.) • Świnica (2301 m n.p.m.) • Czerwone Wierchy (2500 m n.p.m.) • Wołowiec (2064 m n.p.m.) • Giewont (1894 m n.p.m.) • Kościelec (2155 m n.p.m.) • Kozi Wierch (2291 m n.p.m.) • Gerlach (2654 m n.p.m.) • Łomnica (2634 m n.p.m.) • Bystra (2248 m n.p.m.)

7. Przełęcze w Tatrach: • PyszniańskaPrzełęcz, • Goryczkowa Przełęcz nad Zakosy • Świnicka Przełęcz, • Zawrat,

8. Doliny w Tatrach: • Dolina Chochołowska, • Dolina Kościeliska, • Dolina Małej Łąki • Dolina Suchej Wody Gąsienicowej • Dolina Pięciu Stawów Polskich • Dolina Bystra

9. Jeziora w Tatrach: • Morskiego Oka (34,93 ha) • Wielki Staw Polski • Zadni Mnichowy Stawek (0,04 ha) • Smreczyński Staw • Wielki Staw Hińczowy • SzczyrbskieJezioro

10. Jaskinie w Tatrach: • Jaskinia Mroźna, • Jaskinia Mylna, •Jaskinia Obłazkowa, •Jaskinia Raptawicka, • Smocza Jama, • Cień Księżyca • Śnieżna Studnia • Jaskinia Wysoka za Siedmioma Progami • Jaskinia Bielska

11. ŚWIAT ROŚLIN

12. Duże różnice wysokości bezwzględnej sprawiają, że w Tatrach zaznacza się piętrowy układ świata roślinnego: • pogórze (do ok. 650 m n.p.m.) – gatunki identyczne jak na niżu. • regiel dolny (do 1200–1250 m n.p.m.) – pierwotnie lasy złożone z jodły pospolitej i buka zwyczajnego. Obecnie dominuje świerk pospolity. • regiel górny (do 1500 m n.p.m.) – złożony głównie ze świerka pospolitego. Górna granica regla stanowi jednocześnie górną granicę lasu. Rosną tu karlejące świerki pospolite, wierzba śląska, górska odmiana jarzębiny i sosna limba . •piętro kosodrzewiny (subalpejskie, do 1800 m n.p.m.) – tworzone głównie przez kosodrzewinę z domieszką wierzby śląskiej. Z pierwotnej powierzchni kosówki pozostało jedynie około 50%, resztę wskutek gospodarki pasterskiej zajęły hale. Zwiększyło to zagrożenie lawinowe w górach. Po zaprzestaniu wypasu kosodrzewina z powrotem stopniowo zarasta dawne hale. •piętro halne (do 2300 m n.p.m.) – obszar porośnięty niską trawiastą roślinnością. Niegdyś były to obszary intensywnie wykorzystywane gospodarczo jako pastwiska. Obecnie kontynuuje się kontrolowany wypas kulturowy na niektórych polanach. • piętro turniowe (powyżej 2300 m n.p.m.) – rośnie tu jeszcze około 120 gatunków roślin naczyniowych. Najciekawsza przyrodniczo i najbardziej swoista jest roślinność dwóch ostatnich pięter.

13. ŚWIAD ZWIERZĄD

14. Świat zwierzęcy do granicy lasów przypomina pierwotną faunę niżu. Zwierzynę płową reprezentują takie gatunki jak: • sarna • jeleń szlachetny

15. • drapieżniki: • lis • borsuk • ryś • żbik • gronostaj, • niedźwiedź brunatny

16. • gatunki ptaków: • puchacz • kruk • orzeł • myszołów • jastrząb • sokół wędrowny • jaskółka dymówka • kaczka krzyżówka • dzięcioł duży • kukułka zwyczajna • drozd obrożny • bocian biały • bocian czarny

17. • ryby: • pstrąg potokowy

18. • Inne spotykane zwierzęta to: • dziki • wilki • nietoperze • żmija zygzakowata • jaszczurka żyworodna • salamandra plamista • ropucha szara • żaba trawna • żaba wodna • wiewiórka • paź królowej • rusałka pawik • pasikonik • trzmiel • pająk krzyżak

19. Piętra powyżej lasów zamieszkują zwierzęta niespotykane w Polsce poza Tatrami. Wśród ssaków są to: • świstak tatrzański • kozica tatrzańska (według danych na 31.10.2012 w całych Tatrach żyje 1096 kozic), • nornik śnieżny • darniówka tatrzańska • ptaków: • płochacz halny • siwerniak •pomurnik • orzechówka

20. KLIMAT

21. Klimat tatrzański ma wiele cech wspólnych z klimatem alpejskim. Najważniejsze z nich to niska średnia temperatur w roku, duża zmienność temperatur w ciągu doby, gwałtowne zmiany, częste zachmurzenia, znaczna liczba dni z opadami (w wyższych partiach gór większość opadów ma postać śniegu), zamglenia, długo utrzymująca się pokrywa śnieżna, silne nasłonecznienie i wiatry wiejące zazwyczaj z zachodu oraz z kierunku południowo-zachodniego. Większość zjawisk związana jest z przechodzeniem frontów atmosferycznych.

22. Temperatura Zima w Tatrach trwa zazwyczaj od końca listopada do końca marca (w Zakopanem) i od połowy października do początku maja na wysokości Kasprowego Wierchu. Najzimniejszym miesiącem najczęściej jest luty, a najcieplejszym lipiec. Najwyższa zanotowana temperatura w Zakopanem to +32,8 °C 8 sierpnia 2013. Charakterystyczne dla klimatu tatrzańskiego są zimowe inwersje temperatury (zaburzenia zasady: im wyżej, tym zimniej) oraz śnieżyce w środku lata. Wiatr

23. Wiatr Silne, często huraganowe wiatry zazwyczaj nazywane są halnymi. To uogólnienie jest błędne. Wiejący z kierunku południowego wiatr halny jest odpowiednikiem fenu. Powstaje w sytuacji, gdy na wschód od Tatr rozwija się wyż, a na zachód niż. Nagrzane powietrze po południowej stronie Tatr podnosi się i stopniowo ochładza (ok. 0,6 °C/100 m). Para wodna zawarta w powietrzu skrapla się, a nad grzbietem Tatr powstaje podłużny obłok (widoczny najlepiej nad Giewontem i Czerwonymi Wierchami). Masy powietrza po przejściu grzbietu opadają gwałtownie w kierunku Zakopanego. Temperatura po polskiej stronie Tatr rośnie (ok. 1 °C/100 m) a wiatr wieje gwałtownymi, ciepłymi podmuchami, pomiędzy nimi występują charakterystyczne okresy „ciszy”. Wiatr halny zazwyczaj pojawia się wiosną lub jesienią, trwa od kilku godzin do kilku dni. Kończy się na ogół opadami deszczu lub śniegu. Najsilniejszy przeszedł w dniach 6–7 maja 1968, wiał z prędkością 288 km/godz. i połamał ok. 500 ha lasu. Ogromne szkody wiatr wyrządził także 19 listopada 2004 w południowej części słowackich Tatr Wysokich. Trzy miliony metrów sześciennych drzewa zostało połamane lub wyrwane z korzeniami, dwie osoby zginęły. Wiatr halny poprzedza spadek ciśnienia powietrza odczuwany zwłaszcza przez osoby nadpobudliwe oraz cierpiące na choroby serca i krążenia. Zimne, porywiste wiatry wiejące z kierunków zachodnich nazywane są przez górali orawskimi.

24. Opady • Najwyższe opady najczęściej notuje się w lipcu, także w lipcu najczęściej występują w Tatrach burze. Średnio na lipiec przypada 10 dni burzowych. • Najwyższa dobowa suma opadów w polskiej części wynosi 300 mm deszczu. Zanotowana została 30 czerwca 1973 na Hali Gąsienicowej. • W Tatrach, podobnie jak w innych wysokich górach, zwłaszcza w wyższych partiach, duże znaczenie ma tzw. opad poziomy, czyli woda osadzająca się w wyniku kondensacji bezpośrednio na powierzchni ziemi, skał, roślin i różnych przedmiotów w postaci rosy, a przede wszystkim w postaci stałej – szadzi i szronu. Trudno jest ocenić ilość opadu poziomego w bilansie wodnym, ale efekty w postaci szreni lub szadzi, pokrywających lodowymi igiełkami drzewa, skałki i budynki są powszechnie znane i podziwiane. • Maksymalna zanotowana grubość pokrywy śnieżnej na szczycie wynosi: • w Polsce – Kasprowy Wierch: 355 cm (kwiecień 1996), • na Słowacji – Łomnica: 410 cm (25 marca 2009)

25. W Tatrach częste są silne zamglenia. W przypadku utrzymywania się mgieł w dolinach przy jednoczesnym nagrzaniu powietrza w wyższych partiach gór można czasem zaobserwować w horyzontalnym położeniu słońca tzw. widmo Brockenu (własny, wyolbrzymiony cień na ekranie mgieł). W przesądach taternickich zaobserwowanie tego zjawiska traktowane bywa jako ostrzeżenie (zwiastun nieszczęścia). Jednak widziane trzykrotnie jest już swoistym „zabezpieczeniem” w dalszych wędrówkach po górach. Dość często występującym zjawiskiem jest halo.

26. DZIĘKUJE ZA UWAGĘNATALIA WEJNERKL.VI B