Zlodowacenia w Polsce oraz formy polodowcowe

1. Zlodowacenia w Polsce oraz formy polodowcowe

2. Polskie zlodowacenia • W neogenie, około 2,5 mln lat temu, klimat umiarkowanych szerokości geograficznych na półkuli północnej zaczął się oziębiać. Rozpoczęła się wówczas epoka lodowcowa, zwana plejstocenem. • Klimat plejstocenu ulegał wahaniom. Po falach ochłodzeń (glacjały) następowały fale ociepleń (interglacjały), w których średnie temperatury roczne niejednokrotnie przewyższały dzisiejsze warunki termiczne. • Po plejstocenie nastąpił holocen, który trwa już 11 tysięcy lat. • Jak wykazały badania, lądolód skandynawski nasunął się na obszar Polski cztery razy: • Były to: • Zlodowacenie podlaskie ( Narwi) • Zlodowacenie krakowskie ( Sanu, południowopolskie) • Zlodowacenie środkowopolskie ( Odry) • Zlodowacenie północnopolskie ( Bałtyckie, Wisły)

3. Zlodowacenie podlaskie Zlodowacenie podlaskie ( Narwi) Najstarsze ze zlodowaceń plejstoceńskich. Trwało ok 1200-950 tys. lat temu. Zlodowacenie to objęło swym zasięgiem tereny Niziny Szczecińskiej i Pobrzeża Szczecińskiego oraz północno-wschodnią część kraju po północne krańce Wyżyny Lubelskiej, rejon ujścia Pilicy do Wisły, a granicę na zachodzie stanowiła w przybliżeniu dolina dolnej Wisły. Wkroczyło ono na tereny Polski dwoma (jęzorami): na północ od Szczecina po Kołobrzeg oraz na linii Ustka – Kościerzyna – Kwidzyn – Mława – Warszawa – Mielnik n.Bugiem – Brześć W trakcie zlodowacenia podlaskiego dominowało wietrzenie mrozowe, denudacja a następnie sedymentacja osadów rzecznych. Glina morenowa tego najstarszego zlodowacenia została stwierdzona odkrywkowo koło Modlina, gdzie zachowała się tylko w strzępach, oraz w wierceniach na obszarze Podlasia i północnego Mazowsza Po nim nastąpił interglacjał podlaski (przasnyski)

4. Zlodowacenie krakowskie To najpotężniejsze z polskich zlodowaceń, Trwało ok. 730-430 lat temu, Obszar zlodowacenia krakowskiego pozbawiony jest wszelkich form glacjalnych, przeważa tu rzeźba strukturalna i erozyjna. Osady tego zlodowacenia zachowały się przede wszystkim w środkowej i północnej Polsce, pod utworami czwartorzędu. Dotarło najdalej na południe, wciskając się w doliny karpackie do wysokości 450 m n.p.m. oraz w Sudetach do 600 m n.p.m. Lodowiec wypełnił kotliny sudeckie: Jeleniogórską, Kamieniogórską, Wałbrzyską i Kłodzką. Na Przedgórzu Sudeckim jedynie najwyższe części Masywu Ślęży ( 718 m n.p.m. ) wyrastały ponad powierzchnię lodu, tworząc „wyspę skalną” zwaną nunatakiem. po nim nastąpił interglacjał mazowiecki (wielki).

5. Zlodowacenie środkowopolskie Składało się z dwóch odrębnych nasunięć lądolodu, określanych jako stadiał Odry (300 - 230 tys. lat temu) o większym zasięgu oraz stadiał Warty (170 - 120 tys. lat temu), przedzielonych interstadiałem lubawskim (230 - 170 tys. lat temu). W momencie największego zasięgu lądolód dotarł do Sudetów i północnej krawędzi Wyżyny Małopolskiej i Lubelskiej oraz przykrył znaczną część Wyżyny Śląskiej i Niecki Nidziańskiej. Po nim nastąpił interglacjał eemski

6. Zlodowacenie północnopolskie Zlodowacenie Wisły, bałtyckie Jest najmłodsze z polskich zlodowaceń, Trwało ok. 115-11,5 tysięcy lat temu Pod koniec zlodowacenia północnopolskiego (około 22 tys. lat temu) lądolód skandynawski zajął tereny północnej Polski. Jego zasięg pokrywa się z południową granicą występowania jezior polodowcowych: północna Wielkopolska, Kujawy, Pojezierze Pomorskie i Pojezierze Mazurskie. Na obszarach zlodowaconych występują najlepiej wykształcone formy rzeźby lodowcowej, tzw. rzeźby młodoglacjalnej. Po nim nastąpił holocen, w którym obecnie żyjemy. Według naukowców, styl życia jaki prowadzimy wpływa na ocieplenie klimatu, a tym samym prowadzi do nadejścia kolejnej epoki lodowcowej.

7. Rzeźba polodowcowa na powierzchni Polski • Ukształtowanie powierzchni Polski jest znacznie urozmaicone. Na rzeźbę terenu Polski miała przeszłość geologiczna oraz działalność wielu procesów endo- i egzogenicznych. Najbardziej jednak spektakularne, widoczne w mniejszym lub większym stopniu na terenie całej Polski piętno odcisnęły zlodowacenia plejstoceńskie. • Zasięgi lądolodów w poszczególnych zlodowaceniach były zróżnicowane. Tam gdzie zalegały najdłużej dobrze zachowały się formy i utwory glacjalne, natomiast utwory starszych zlodowaceń pozostały są mniej widoczne na obszarze naszego kraju.W zależności od stopnia przekształcenia rzeźby polodowcowej obszar Polski można podzielić na: • formy staroglacjalne obejmujące zlodowacenia: podlaskie, południowopolskie i środkowopolskie • młodoglacjalne powstałe podczas zlodowacenia północnopolskiego.

8. Rzeźba staroglacjalna • Ostatecznie rzeźba ta została ukształtowana w warunkach zimnego klimatu peryglacjalnego panującego w czasie ostatniego zlodowacenia na przedpolu lądolodu. Rzeźba staroglacjalna jest mało zróżnicowana, przeważają równiny, miejscami urozmaicone rozległymi, niskimi pagórami lub wzgórzami pochodzenia glacjalnego, rozcięte przez płytkie i szerokie doliny, oraz płaskie i rozległe obniżenia. W obszarze staroglacjalnym występują też rozległe równiny zastoiskowe, miejscami powiązane z pradolinami. • Rzeźba ta dominuje na znacznych obszarach środkowej oraz południowej Polski. • Jest bardziej zróżnicowana niż na pojezierzach, gdzie dominuje rzeźba młodoglacjalna. Formy polodowcowe są starsze i były dłużej niszczone przez czynniki zewnętrzne, głównie denudację ( stopniowe zrównywanie powierzchni). • W rzeźbie dominują: równiny moreny dennej pradoliny ( np. pradolina Warszawsko-Berlińska, pradolina Wieprza i Krzny) wzgórza moren czołowych ( np. Wał Trzebnicki, Wzniesienia Łódzkie, wzgórza Wysoczyzny Rawskiej ) płaskie i rozległe kotliny ( Kotlina Sandomierska i Oświęcimska razem tworzą tzw. Bramę Krakowską)

9. rzeźba górska Oddziaływanie lodowca zostawiło pięto także na terenach górskich; formy rzeźby wysokogórskiej spotykanej w wysokich górach-Tatry i Karkonosze dla Polski- to m.in.: kotły lodowcowe, zwane cyrkami lub karami, na przykład Morskie Oko, Czarny Staw pod Rysami mutony (tzw. wygłady lodowcowe, podłoże skalne wyrzeźbione przez lodowiec, spotykane na przykład w Dolinie Pięciu Stawów) głazy narzutowe (eratyki), wycięte z podłoża i dalej transportowane przez lodowiec doliny U-kształtne, mają poprzeczny przekrój jak litera U, spotykane min., w Dolinie Roztoki, Dolinie Kościeliska, Dolinie Chochołowskiej Morskie Oko Dolina Chochołowska

10. Formy terenu powstałe na przedpolu lądolodu • formy peryglacjalne – formy utworzone na przedpolu lodowca wskutek procesów erozji, akumulacji i wietrzenia mrozowego • Strefa peryglacjalna to obszar gdzie dominują: • wietrzenie mrozowe • powstawanie wieloletniej zmarzliny i lodu gruntowego • intensywne procesy stokowe, wiatru, wód roztopowych oraz śniegu. • Wszystkie procesy zachodzące w tej strefie spowodowały zniszczenie i złagodzenie wcześniejszych form glacjalnych i fluwioglacjalnych. • W Polsce formy peryglacjalne charakterystyczne są dla obszaru staroglacjalnego położonego na południe od ostatniego zlodowacenia (północnopolskiego). • Do form peryglacjalnych należą: • Wydmy śródlądowe • Pokrywy lessowe • Gołoborza • Stożki sandrowe

11. Formy peryglacjalne Wydmy śródlądowe- powstałe w wyniku akumulacyjnej działalności wiatru, usypywane przez wiatr na obszarach pokrytych skąpą roślinnością i pokrytych piaskami. Występuje na obszarach porośniętych skąpą roślinnością. W Polsce znajdują się m.in. w Kotlinie Sandomierskiej, Puszczy Kampinoskiej, Mazowieckim Parku Krajobrazowym, Równinie Wkrzańskiej, Borach Dolnośląskich oraz na międzyrzeczu warciańsko-noteckim. Pokrywy lessowe – less jest to skała osadowa składająca się głównie z pyłu kwarcowego, powstała w wyniku działalności eolicznej. Wiatry wiejące od lądolodu wywiewały z moren czołowych usypanych na przedpolu lodowca drobny pył, osadzając go w innym miejscu w formie lessu. Ponieważ epoka lodowcowa składała się z kilku zlodowaceń rozdzielanych okresami międzylodowcowymi, proces tworzenia się lessów powtarzał się kilkukrotnie, dlatego też w profilach lessowych można stwierdzić obecności kilku poziomów lessurozdzielonych osadami w formie glin morenowych lub osadów rzecznolodowcowych. Pokrywy lessowe występują na: Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu, Wyżynie Sandomierskiej, w kotlinach podkarpackich, na Przedgórzu Sudeckim. Na lessach powstają najbardziej urodzajne gleby w Polsce-czarnoziemy. Gołoborza – powstawały w górach, gdzie znajdowały się wychodnie litych skał, wietrzenie mrozowe powodowało rozpad skał na ostrokrawędziste bloki. Część bloków skalnych pod wpływem grawitacji spadła w dół stoków . Powstały blokowiska skalne zwane w G. Świętokrzyskich gołoborzami. Lessy Wyżyny Sandomierskiej gołoborza

12. Rzeźba młodoglacjalna • Rzeźba młodoglacjalna - typ rzeźby terenu powstały i ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia plejstoceńskiego ( Wisły), • Ten typ rzeźby zajmuje 30% obszaru Polski - niziny nadmorskie, pas pojezierzy, oraz wysoczyzny jeziorne, • Cechą obszaru o rzeźbie młodoglacjalnej jest wyraźny układ pasowy rzeźby oraz duża liczba jezior moreny dennej i czołowej (tak zwane jeziora morenowe), • Rzeźba młodoglacjalna na północy Polski to występowanie form wypukłych oraz wklęsłych; • W krajobrazie pojezierzy i pobrzeży spotykamy wysoczyzny moreny dennej (zbudowane z glin i piasku, żwirów oraz wszystkich materiałów skalnych naniesionych przez lądolód); za najwyższe wzniesienie podaje się Wieżycę (329 m n.p.m.), Dylewska Góra- 312 m n.p.m czy Szeskie Wzgórza- 309m n.p.m. Pozostałe formy wypukłe pojezierzy to: Wieżyca Szeskie Wzgórza

13. Wypukłe formy rzeźby młodoglacjalnej ozy (wał lub silnie wydłużony pagórek o wysokości najczęściej kilkunastu metrów i długości nawet kilkudziesięciu kilometrów, wyniesiony wskutek osadzania piasku i żwiru przez wody płynące pod lodowcem lub w jego szczelinach. jednym z większych zespołów ozów jest rezerwat przyrody Ozy Kiczarowskie koło Stargardu Szczecińskiego). kemy (to wały lub pagórkowate wzniesienia zbudowane z warstw piasków, żwirów, mułów, powstałe zazwyczaj w szczelinach lądolodu) drumliny (to wzgórza piaszczysto- żwirowe, o kształcie wydłużonym, przybierają wysokości od 30-60 metrów, a długość od 100 m do 2 km; powstawały w szczelinach gdy lądolód przesuwał się wolno, największe w Europie pole drumlinowe zajmuje powierzchnie ok. 5 tyś km2 i występuje między Stargardem Szczecińskim a Nowogardem, Najbardziej znanym obszarem w Polsce z polem drumlinowym jest Obszar Chronionego Krajobrazu Drumliny Zbójeńskie.) pagórki morenowe (rozproszone wzniesienia morenowe, liczne na pojezierzach) pola sandrowe (zbudowane z piasków i żwirów, powstają wskutek działalności wód roztopowych na przedpolu lodowca, np, sandr Augustowski, sandr Tucholski) Rezerwat „Ozy kiczarowskie” Drumliny Zbójeńskie

14. Wklęsłe formy rzeźby młodoglacjalnej • Pradoliny - element rzeźby terenu stanowiący szerokie obniżenie o płaskim dnie. Powstała w czasie cofania się lądolodu na jego przedpolu w wyniku działalności wód z topniejącego lodowca i wód rzecznych płynących z południa, które połączywszy się utworzyły ogromne rzeki, płynące w kierunku zachodnim, zgodnie z ogólnym nachyleniem kontynentu europejskiego. Wyróżniamy m.in.pradolinę: Podkarpacką, górnej Wisły, Wrocławsko-Magdeburską, Barycko-Głogowską, Warszawsko-Berlińską, Toruńsko-Eberswaldzką; • zagłębienia morenowe -to zagłębienia terenu, gdzie materiał morenowy był cieńszy a warstwa lodu gruba • jeziora zastoiskowe - rodzaj jeziora lodowcowego utworzonego na przedpolu lodowca w wyniku zatamowania naturalnego odpływu wód lodowcowych przez jęzor lub czoło lodowca. • jeziora polodowcowe , rynnowe (bardzo charakterystyczny element krajobrazu Polski północnej, inaczej jeziora subglacjalne; z reguły mają wydłużony i wąski kształt, strome brzegi misy jeziornej, parametry to szerokość kilkaset metrów a długość nawet kilkanaście kilometrów, dla przykładu można wymienić Jezioro Gopło, Jezioro Drawskie, Jezioro Wdzydze, Jezioro Jeziorak, Jezioro Raduńskie) Jezioro Gopło Jezioro Łagowskie i Trześniowskie

15. Pojezierza w Polsce • Pojezierze - obszar występowania młodoglacjalnej rzeźby terenu związanej z plejstoceńskimi zlodowaceniami. Charakteryzuje go specyficzny urozmaicony krajobraz - obecność licznych jezior polodowcowych (rynnowych, morenowych, oczek polodowcowych i in.) oraz form akumulacji polodowcowej, takich jak: wzgórza morenowe, drumliny, ozy, sandry, kemy itp. W Polsce pojezierza występują w północnej części kraju • Pojezierze Mazurskie, • Pojezierze Pomorskie, • Pojezierze Wielkopolskie, • Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, • Pojezierze Iławskie, a także mniejsze, wyróżniane w ich obrębie.

16. Pojezierze Mazurskie • Pojezierze Mazurskie obejmuje ciągi moren czołowych trzech głównych faz zlodowacenia bałtyckiego (jęzor mazurski). • Typowa rzeźba młodoglacjalna jest bardzo urozmaicona z ciągami morenowymi (Góra Dylewska – 312 m n.p.m., Szeskie Wzgórza – 309 m n.p.m.), pagórami kemowymi, ozami, wzgórzami moreny dennej, pagórkami drumlinów (koło Zbójna, na wschód od Brodnicy) i licznymi równinami sandrowymi, np. Iławską, Brodnicką, Mazurską, Augustowską; • Wzgórza morenowe stanowią dział wodny między bezpośrednim zlewiskiem Bałtyku a dorzeczem Wisły; • Największa jeziorność w Polsce – jeziora zajmują ok. 7%, a w Krainie Wielkich Jezior ponad 20% powierzchni; • Występuje tu największy w Polsce zespół jezior o łącznej powierzchni 302 km2, połączonych kanałami (zespół Mamr, zespół Niegocin, zespół Śniardw), oraz największe Polskie jeziora:- Śniardwy - morenowe- Mamry - morenowe- Hańcza (108,5m), - rynnowe- Wigry - rynnowe- Łański,- Mokre,- Dodaj,- Jagodne,- Tałty,- Luterskie,- Niegocin. Część Pojezierza Mazurskiego, jeziora:Inulec, w dali jeziora: Mikołajskie, Śniardwy i Łuknajno

17. Pojezierze Pomorskie • W kształtowaniu rzeźby największą rolę odegrała faza pomorska zlodowacenia Wisły – moreny czołowe, ozy, kemy, równiny sandrowe; • Cechuje się występowaniem szeregu wałów morenowych, o przebiegu w przybliżeniu równoległym do wybrzeża Morza Bałtyckiego, silnie wygiętym na południe łukiem wałów morenowych, powstałym w okresie fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia. • Wzgórza morenowe osiągają największe wysokości bezwzględne w północno-wschodniej części (Wzgórza Szymbarskie z kulminacją Wieżycy – 329 m n.p.m., gdzie wysokości względne dochodzą do 160 m); • Na południe od pasa moren czołowych występują stożki równin sandrowych: Drawskiej, Wałeckiej, Charzykowskiej, Tucholskiej; • Ponad 4 tys. jezior polodowcowych, głównie rynnowych i wytopiskowych, np. Drawsko, Jezioro Charzykowskie, Jezioro Ostrzyckie, Wdzydze; Fragment Pojezierza Pomorskiego

18. Pojezierze Wielkopolskie • Rzeźba polodowcowa nie tak wyraźna jak na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Mazurskim; • Występowanie pradolin, w których powstały rozległe kotliny, częściowo zabagnione, częściowo pokryte wydmami śródlądowymi; • Większość jezior zarosła tworząc bagna i torfowiska. Charakterystyczne dla regionu są rozległe pradoliny i doliny rzeczne. Obszar wznosi się do 192 m n.p.m. Występuje ponad 1000 jezior:- największe Gopło, 21,8 km2, rynnowe • Prostopadłe do biegu pradolin przełomowe odcinki dolin (Poznański Przełom Warty, Lubuski Przełom Odry), tworzące kratowy układ sieci rzecznej;

19. Pojezierze Iławskie Obszar rzeźby młodoglacjalnej z licznymi wzgórzami i jeziorami Do najważniejszych i najciekawszych jezior tego pojezierza można zaliczyć: Jeziorak- najdłuższe jezioro w Polsce (27,5 km) oraz szóste pod względem powierzchni oraz Narie, Drwęckie Ruda Woda, Szeląg Wielki, Płaskie. W środkowej części Pojezierza leży Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego który swoim zasięgiem obejmuje Jezioro Jeziorak i lasy Iławskie leżące na zachód od Jezioraka. Osiągające długość kilkunastu kilometrów pasma wzgórz moreny czołowej spotyka się przede wszystkim na zachodzie i północy. W okolicach Iławy oraz Ostródy spotyka się rozległe obszary równin sandrowych porośniętych na ogół lasami świerkowymi. Płaskie lub lekko faliste równiny moreny dennej wznoszą się do wysokości 100-120 m n.p.m. Jezioro Jeziorak

20. Schemat krajobrazu ukształtowanego przez lądolód skandynawski Jeziora morenowe Jezioro rynnowe lodowiec less pradolina Morena czołowa sandr Morena denna