Zagrożenia zdrowia psychicznego młodzieży w sytuacjach kryzysowych

1. Zagrożenia zdrowia psychicznego młodzieży w sytuacjach kryzysowych Aleksander Araszkiewicz Anna Dudzic- Koc Katedra i Klinika Psychiatrii Collegium Medicum UMK

2. „Make mental health issues a global priority, after all mental health is an international concern” („Niech osiągnięcie zdrowia psychicznego ma ogólnoświatowe pierwszeństwo i będzie przedmiotem międzynarodowego zainteresowania”) Zdrowie psychiczne powinno stać się pierwszoplanowym zagadnieniem polityki globalnej, ponieważ bywa zagrożone przez niekorzystną sytuację polityczną, gospodarczą i społeczną. Sytuacja społeczna może być rozpatrywana zarówno w aspekcie nierównomiernego rozwoju w skali światowej, jak kryzysów w skali poszczególnych państw, wspólnot lokalnych, miejsc pracy, rodzin. Utrata zdrowia psychicznego ma dalsze negatywne następstwa zdrowotne, jak i społeczne czy ekonomiczne. /Światowa Federacja Zdrowia Psychicznego- 2008 r./

3. Zdrowie psychiczne jest częścią ogólnego zdrowia i oznacza nie tylko stan niewystępowania zaburzeń czy chorób psychicznych, lecz także posiadanie potencjału psychicznego (umiejętności oraz postaw osobistych i społecznych), które: umożliwiają człowiekowi zaspokajanie swoich potrzeb, osiąganie sukcesów, czerpanie radości i satysfakcji z życia, zwiększają jego zdolność do rozwoju i uczenia się, radzenia sobie ze zmianami i pokonywania trudności, sprzyjają nawiązywaniu i utrzymywaniu dobrych relacji z innymi ludźmi oraz aktywnemu udziałowi w życiu społecznym”

4. MŁODZIEŻ W KRYZYSIE • Lindemann i G. Caplan(1984) podkreślają, iż kryzysemocjonalny jest przeszkodą na drodze do ważnych dla jednostki celów życiowych, a dotychczasowe sposoby radzenia sobie są nieskuteczne; towarzyszy temu okres dezorganizacji. • Wyróżnia się: kryzysy rozwojowe (normatywne) - obecne w rozwoju każdej ludzkiej jednostki i ludzkich wspólnot oraz kryzysy sytuacyjne (losowe, traumatyczne) - związane z zaistnieniem szczególnie trudnych sytuacji, odbieranych subiektywnie przez jednostkę jako przekraczające jej możliwości poradzenia sobie.

5. MŁODZIEŻ W KRYZYSIE • Zagrożenia związane ściśle z okresem dojrzewania to: • lęki, • zaburzenia odżywiania, • zachowania destrukcyjne i autodestrukcyjne (agresja), • nadużywanie substancji psychoaktywnych • depresja. • Zachowania te mogą być przejawem destruktywnych rozwiązań kryzysów emocjonalnych.

6. PRZEMOC WŚRÓD MŁODZIEŻY • Od początku lat 90. obserwuje się tendencję wzrostową w zakresie rozbojów i wymuszeń, bójek i pobić oraz uszkodzeń ciała. Wiek sprawców przestępstw jest coraz niższy. • U młodzieży przejawiającej tego typu zachowania najczęściej rozpoznanej się: • zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD), • zaburzenia zachowania, • zaburzenia opozycyjno-buntownicze. (Tsirigotis, Gruszczyński, Florkowska, 2005)

7. AGRESJA I AUTOAGRESJA • Czynniki wpływające na uczenie się zachowań agresywnych: • przemoc stosowana przez ojca, • oswajanie się z okrucieństwem poprzez programy telewizyjne i gry komputerowe, • wzmacniane w szkole akty przemocy (bierne przyglądanie się innych uczniów). • Wyniki badań nad młodzieżą gimnazjalną w Łodzi (gr. dostosowanych i niedostosowanych społecznie): • 80% dziewcząt niedostosowanych społecznie przejawia tendencję do krzywdzenia siebie i samouszkodzeń; • dziewczęta całej badanej grupy uzyskały wyższe od chłopców wskaźniki nasilenia nieuświadomionych skłonności agresywnych; • dostosowane społecznie dziewczęta uzyskały wyższe niż chłopcy wyniki w skali słownego wyrażania agresji; • wśród chłopców - wyniki w zakresie nasilenia skłonności agresywnych nie różnią się w badanych grupach. (Pisanko, 2005)

8. BADANIE 1445 UCZNIÓW SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH(A. Gmitrowicz, A. Lewandowska) • W badanej grupie 21,9% uczniów doświadczyło przemocy fizycznej o zdefiniowanym nasileniu. • 27,2% chłopców i 13,1% dziewcząt. BADANI, KTÓRZY DOŚWIADCZYLI PRZEMOCY FIZYCZNEJ (DPF): • byli 4 razy częściej leczeni psychiatrycznie • ½ intensywnie piła alkohol • 3 razy częściej używali substancji psychoaktywnych (SPA) i uciekali z domu w porównaniu z badanymi BPF, • 2/3 adolescentów wagarowało, • 62% miało problemy z uczeniem się.

9. W rodzinach osób z DPF: • najczęściej występowało nadużywanie SPA (51,13%), • 1/5 potwierdzała zaburzenia psychiczne oraz samouszkodzenia w rodzinie, • co 6 potwierdzał występowanie prób samobójczych u bliskich, • co 4 z nich doświadczył przemocy psychicznej ze strony najbliższych.

10. RODZAJE NASTĘPSTW DOŚWIADCZANIA PRZEMOCY W GRUPIE DPF A. Gmitrowicz, A. Lewandowska

11. KOSZTY EMOCJONALNE DOŚWIADCZANIA PRZEMOCY • W grupie młodzieży DPF stwierdzono: • większe trudności w wyrażaniu emocji, zwłaszcza tzw. negatywnych (za ich uzewnętrznianie często były karane np. jako zbyt słabe, nie zasługujące na miano mężczyzny), • brak wiary we własne siły oraz poczucia realnego wpływu na bieg zdarzeń (ponieważ świat oceniają jako niesprawiedliwy i zagrażający, cechuje je na ogół niska motywacja osiągnięć), • bardzo niski poziom poczucia własnej wartości.

12. A. Gmitrowicz, A. Lewandowska

13. KOSZTY EMOCJONALNE DOŚWIADCZANIA PRZEMOCY • Wielu autorów zgodnie wyróżnia wśród skutków psychicznych doświadczanej przemocy: • wyższy poziom pobudzenia emocjonalnego w odpowiedzi na sytuacje trudne; trudniej ulega ono wygaszeniu - w konsekwencji występuje spiętrzanie afektu, • nadwrażliwość i nadruchliwość. • Niektórzy badacze wyróżniają 4 zasadniczewzorce funkcjonowania emocjonalnego dzieci i młodzieży-ofiar przemocy: • stępienie emocjonalne i brak reakcji na sytuacje społeczne, nastrój depresyjny i wycofanie się, • chwiejność emocjonalna (najczęściej nagłe przejścia od zaangażowania i przejawów przyjemności do wycofania i złości), • nastrój dysforyczny, występujący w odpowiedzi na niewielkie frustracje, • częste wybuchy agresji nasilające się wraz z dojrzewaniem.

14. SAMOUSZKODZENIA (SU) • Samouszkodzenia – to nieakceptowane akty bezpośredniej autodestruktywności, w których jednostka zmierza do wyrządzenia sobie natychmiastowej szkody, a przedmiotem ataku staje się jej własne ciało, przy czym działanie jej pozbawione jest zamiaru samobójczego. (Favazza A., 1996) • Wieloośrodkowe badania ankietowe CASE (Child and Adolescent Self-harm in Europe)podają, że rozpowszechnienie SU wśród młodzieży mieści się w szerokim przedziale od 2% do 23%, a wciągu całego życia nawet do 35%. (Sullivan C. i wsp., 2004, Eisenkraft 2006) • Kobiety dokonują samouszkodzeń 3-krotnie częściej.

15. Geneza samouszkodzeń: • czynniki biologiczne (np. niedostateczna stymulacja układu nerwowego, zaburzenia gospodarki neurohormonalnej, uszkodzenia mózgu oraz nieoptymalny poziom pobudzenia), • czynniki psychospołeczne (w tym: utrudniona komunikacja osoby dokonującej SU z otoczeniem, izolacja, przeżywane napięcia emocjonalne, wzmocnienia pozytywne i negatywne, a także obraz JA i relacje wczesnodziecięce). ( Seligman i wsp., 2001)

16. WŚRÓD MŁODZIEŻY DOKONUJĄCEJ SU STWIERDZA SIĘ (Arnold L. 1995)

17. POWODY SAMOUSZKODZEŃ • Najczęstszymi metodami samouszkadzania się uczniów jest nacinanie skóry, przede wszystkim w celu rozładowania napięcia i pod wpływem impulsu. • Samouszkadzanie ma przeważnie charakter mechanizmu obronnego w sytuacji psychologicznie trudnej. • Funkcje: • dokonywane w celu zwrócenia na siebie uwagi, przy braku możliwości porozumienia z otoczeniem. • sposób wyrażenia i/lub karania siebie za własne potrzeby emocjonalne. • w szczególnych przypadkach staje się atakiem na własną egzystencję.

18. NADUŻYWANIE ŚRODKÓW PSYCHOAKTYWNYCH WŚRÓD MŁODZIEŻY • W ciągu ostatnich 5 lat odnotowuje się spadek liczby uczniów palących papierosy oraz 9% spadek zażywających narkotyki (kontakt z nimi miało 15% uczniów). • Badania wykazują 10% wzrost rozpowszechnienia stosowania alkoholu wśród 15-16-latków w latach 1992-1995. • Badania CBOS na 2008 rok donoszą, iż 75% małoletnich uczniów deklaruje, że przynajmniej raz w ciągu ostatnich 30 dni piło piwo, 54% - wódkę, a 29% - wino.

19. Wśród osób uzależnionych od alkoholu wskaźnik ryzyka samobójstwa jest 9,8-krotnie większy niż w populacji ogólnej. Wiele prób samobójczych podejmowanych jest właśnie pod wpływem alkoholu.

20. SAMOBÓJSTWA WŚRÓD MŁODZIEŻY • W Polsce według badań epidemiologicznych liczba zamachów samobójczych dzieci do 14 rż. wynosi około 100 rocznie. W latach 1990-2000 odnotowano 30% wzrost liczby samobójstw w grupie młodzieży poniżej 19 rż. • W 2006 r. osoby w wieku 15-19 lat stanowiły 4,5-6,7% wszystkich samobójstw. • Młodzież w wieku 15-19 lat podejmuje najwięcej prób samobójczych.

21. Zgony spowodowane zamierzonym samouszkodzeniem w województwie kujawsko-pomorskim w 2000 r. w porównaniu do zgonów w wypadkach komunikacyjnych KOBIETY samobójstwa 38 OGÓŁEM Wypadki 87 Wypadki 367 samobójstwa 253 MĘŻCZYŹNI Wypadki 284 samobójstwa 215

22. Zewnętrzne przyczyny zgonów w województwie kujawsko-pomorskim w 2004 r. Zewnętrzne przyczyny zgonów 6,1% Zewnętrzne przyczyny zgonów Wypadki komunikacyjne 29,3% Ogólna liczba zgonów 93,9% Samobójstwa 28,1% Kobiety 21,3% Mężczyźni 78,7%

23. Znamienne jest, że w województwie kujawsko –pomorskim odsetek zgonów, których przyczyną było samobójstwo (28,1%), jest równie wysoki jak liczba zgonów spowodowanych wypadkami komunikacyjnymi (29,3%)

24. Zestawienie liczby samobójstw z podziałem na grupy wiekowe i płeć w odniesieniu do województwa kujawsko- pomorskiego w 2004 roku przedstawiono na rycinie 3.

25. CECHY WSPÓLNE SAMOBÓJSTW • Schneidman wyróżnił : • cel - poszukiwanie rozwiązania problemów; • zadanie- pozbawienie siebie świadomości, aby nie myśleć; • bodziec wywołujący – ból psychiczny nie do zniesienia; • stresor wywołujący – sfrustrowane potrzeby psychiczne; wewnętrzna postawa to ambiwalencja wobec życia; • stan emocjonalny – poczucie bezradności i beznadziejności; • stan poznawczy – zawężenie horyzontów; • rodzaj działania – ucieczka; • formą interpersonalnego komunikowania się jest przekazanie komuś zamiaru samobójczego. (Hołyst, 2002)

26. CZYNNIKI RYZYKA • Czynniki środowiskowe: • sieroctwo naturalne; • rodzina dysfunkcyjna (nadmierny rygoryzm rodziców, alkoholizm ojca, konflikt z matką, stosowanie przemocy fizycznej i psychicznej); • konflikt z rodzeństwem; • samobójcza śmierć w najbliższym otoczeniu; • Czynniki społeczno-kulturowe: • kryzys i większy relatywizm wartości • przemoc w mediach (Hołyst, 2002)

27. CZYNNIKI RYZYKA • Czynniki indywidualne: • zaburzenia emocjonalne w zakresie lęku, depresji; • niedostateczna kontrola impulsów; • problemy w funkcjonowaniu społecznym (powtarzanie klas, wagary, ucieczki z domu); • niska tolerancja na sytuacje trudne i stresy; • wycofanie; • brak zainteresowań; • używanie substancji psychoaktywnych; • zachowania autoagresywne; • wyrażanie poczucia bezsensu i beznadziejności; • utrata uznawanego systemu wartości; • osamotnienie; • silne mechanizmy obronne; (Hołyst, 2002; Gmitrowicz, 2007)

28. ZABURZENIA PSYCHICZNE A SAMOBÓJSTWA • Ryzyko samobójstwa w grupie osób z zaburzeniami afektywnymi niegdyś wynosiło 15%, natomiast w 2006 roku zmalało do 7 - 8%. • Wskaźnik ten dla schizofrenii utrzymuje się na poziomie 4,9%. • Zaburzenia lękowe zwiększają współczynnik ryzyka prób samobójczych 3,6 -krotnie. • Najbardziej zwiększa się ryzyko samobójstwa, gdy występują dwa lub więcej zaburzeń psychicznych.

29. SYTUACJA ŻYCIOWA SUICYDENTÓW (15-25- letnich) Sułowska i Sztompka

30. Regionalny Program Zapobiegania Samobójstwom Młodzieży • 3 ETAPY: 1. Edukacja nauczycieli i opiekunów w zakresie: • Identyfikowania zachowań autoagresywnych, z intencją samobójczą i bez niej, • Identyfikowania czynników ryzyka wystąpienia tych zachowań. 2. Edukacja uczniów w zakresie: • czynników chroniących zdrowie psychiczne, • wczesnego sygnalizowania problemów rodzinnych • rozpoznawania u siebie i kolegów symptomów depresji i lęku trening rozwoju emocjonalnego i kompetencji społecznych. 3. Identyfikacja za pomocą wyuczonych metod diagnostycznych uczniów należących do grupy ryzyka samobójstw. • Gmitrowicz, Klinika Psychiatrii Młodzieżowej • Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

31. W styczniu 2005r. Ministrowie Zdrowia z 52 krajów regionu Europejskiego WHO (także Polski) i Dyrektor Regionalnego Biura WHO w Europie podpisali w Helsinkach Deklarację o Ochronie Zdrowia Psychicznego dla Europy. • Problem zapobiegania samobójstwom jest uwzględniony jako jeden z ważniejszych celów. Plan obejmuje 12 najważniejszych zadań na lata 2005-2010 spośród, których punkt 3 dotyczy: „włączenia programów prewencji problemów zdrowia psychicznego i prewencji samobójstw do polityki narodowej”.

32. PROFILAKTYKA ZACHOWAŃ SAMOBÓJCZYCH • Profilaktyka zachowań samobójczych powinna uwzględniać: • projekty szkolne oparte na programie nauczania, które wdrożone będą standardowo we wszystkich szkołach i ośrodkach szkolno-wychowawczych; • szkolne programy dla młodzieży z grup ryzyka skupiające się na zdobywaniu umiejętności; • badania przesiewowe wykrywające młodzież o wysokim stopniu ryzyka; • szkolenia osób pilnujących porządku, a także lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej; • interwencje terapeutyczne przeznaczone dla młodzieży ze skłonnościami suicydalnymi; • ograniczenie dostępu do metod popełnienia samobójstwa; • tworzenie ośrodków interwencji kryzysowej.

33. Dziękuję za uwagę