İŞLETMELERİN SINIFLANDIRILMASI

1. İŞLETMELERİN SINIFLANDIRILMASI

2. İŞLETMELERİN SINIFLANDIRILMASI • İşletmeciliği iyi kavrayabilmek için işletmelerin değişik bakış açılarına ve yaklaşımlara göre sınıflandırılmasını başka bir deyişle işletme türlerini bilmek gerekir. Böylece işletmeleri daha yakından tanımak ve sorunlarına sağlıklı çözümler üretmek mümkün olabilir.

3. İŞLETMELERİN SINIFLANDIRILMASI • Söz konusu yaklaşımları incelediğimizde, işletmelerin sınıflandırılmasında yaygın görüşlerin şu ölçütler üzerinde yoğunlaştığını görmekteyiz:

4. İŞLETMELERİN SINIFLANDIRILMASI • Faaliyet Alanlarına Göre İşletmeler • Ekonomik Fonksiyonlarına Göre İşletmeler • Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre İşletmeler • Büyüklüğüne Göre İşletmeler • Üretimde Kullanılan Teknolojiye Göre İşletmeler • Tüketicilerin Türüne Göre İşletmeler • Hukuki Yapılarına Göre İşletmeler • Ulusal Kökenlerine Göre İşletmeler

5. FAALİYET ALANLARINA GÖRE İŞLETMELER • İşletmeler, faaliyet alanlarına göre sınıflandırılırken temel alınan ölçüt, üretilen ürünün türü ve üretimin gerçekleştirildiği alandır. Bu ölçüte göre işletmeler; endüstri (sanayi) işletmeleri, ticaret işletmeleri ve hizmet işletmeleri olmak üzere üçe ayrılırlar.

6. Endüstri İşletmeleri • Üretim sürecinde kullanılan hammadde, malzeme gibi girdileri işleyerek fiziksel ve kimyasal yönden değişime uğratarak yeni bir ürüne dönüştüren işletmelerdir. • Mal alım ve satım faaliyetleri bulunmakla birlikte esas faaliyet konusunu mamul üretiminin oluşturduğu endüstri işletmeleri, ürettikleri mamulün türüne göre ikiye ayrılırlar:

7. Endüstri İşletmeleri • Dayanıklı Mallar Üreten İşletmeler: Genellikle uzun süreli olarak kullanılan, bir veya birkaç kez kullanmakla tükenmeyen otomobil, televizyon, buzdolabı, makine, halı gibi ürünleri üreten işletmelerdir. • Dayanıksız Mallar Üreten İşletmeler: Kısa ömürlü, bir veya birkaç kez kullanıldığında tükenen kâğıt, kalem, deterjan, gıda maddeleri (ekmek, peynir vb.) gibi ürünleri üreten işletmelerdir.

8. Ticaret İşletmeleri • Üretici işletmeler ile tüketiciler arasında yer alan ve üretici işletmelerin ürettikleri malların toptancılığını, yarı toptancılığını ve perakendeciliğini yapan işletmelerdir. Halı, mobilya, giyim, gıda, beyaz eşya gibi malları satan işletmeler bu gruba girmektedir.

9. Ticaret İşletmeleri • Ticari işletmelerin özellikleri şunlardır: • Gelir sağlama amacıyla kurulurlar • Sürekli bir biçimde faaliyette bulunurlar • Diğer işletmelerden bağımsız şekilde işletilirler

10. Hizmet İşletmeleri • Hizmet, bir kişi veya kuruluşun bir başka kişi veya kuruluşa sunduğu soyut bir faaliyet veya faydadır. Hizmet’in en önemli özelliği soyut olması, taşınmasının ve depolanmasının mümkün olmamasıdır.

11. EKONOMİK FONKSİYONLARINA GÖRE İŞLETMELER • İşletmeler, ekonomik fonksiyonlarına göresınıflandırılırken temel alınan ölçüt, işletme tarafından yerine getirilen fonksiyon ve üretilen ürünün türüdür. • Bu ölçüte göre işletmeler; mal üreten işletmeler, hizmet üreten işletmeler ve pazarlama işletmeleri olmak üzere üç kısma ayrılır.

12. Mal Üreten İşletmeler • Genellikle maddi mal veya fiziksel ürün üreten tarım, inşaat, maden, balıkçılık ve sanayi sektörlerinde faaliyet gösteren işletmelerdir. Bu anlamda üretilen malın dayanıklı ya da dayanıksız bir mal olması bir şey değiştirmez.

13. Mal Üreten İşletmeler • Bu ayrımda önemli olan, malın elle tutulur ve gözle görülür maddi bir unsur olmasıdır. Örneğin, buğday, şeker pancarı, patates gibi ürünleri üreten tarım işletmeleri; baraj, köprü, konut yapımıyla uğraşan inşaat işletmeleri; maden işletmeleri; imalat sanayi işletmeleri (dokuma, metal, gıda vb.) bu gruba girer.

14. Hizmet Üreten İşletmeler • Hizmet adı verilen ve elle tutulup gözle görülebilmesi her zaman mümkün olmayan faydaları üreten lokantalar, oteller, avukatlık büroları, poliklinikler, bilişim ve bilgisayar işletmeleri, taşıma ve depolama şirketleri, bankalar ve benzeri işletmeler bu grupta yer alır.

15. Hizmet Üreten İşletmeler • Hizmetleri mallardan ayıran özellikler şu şekilde özetlenebilir: • Hizmetler soyut çıktılardır, • Hizmetlerin üretimi ve tüketimi çoğu zaman aynı anda olur, • Hizmetlerin iadesi yoktur, • Hizmetler dayanıksızdırlar, taşınamazlar ve depo edilemezler, • Hizmetler hizmeti verenden ayrılamaz, mallar gibi mülkiyet konusu olamazlar.

16. Pazarlama İşletmeleri (Satıcı İşletmeler) • Pazarlama işletmeleri de birer hizmet işletmesi olmakla beraber iktisadi hayattaki önemleri nedeniyle ayrı bir sınıfta toplanmaktadırlar. Bunlar çoğunlukla üretilen malları satın alan, depolayan ve satan, bazen de hizmetleri tüketicilere aktaran acente, toptancı, perakendeci, komisyoncu işletmelerdir.

17. ÜRETİM ARAÇLARININ MÜLKİYETİNE GÖRE İŞLETMELER • İşletmelerin üretim araçlarının mülkiyetine göre sınıflandırılmasında dayanak noktası, üretim faktörlerinin ve sermayenin temin edildiği kaynaktır. İşletmelerin kullandığı üretim faktörleri ve sermaye; özel kaynaklardan, kamusal kaynaklardan ve yabancı kaynaklardan sağlanabilir.

18. ÜRETİM ARAÇLARININ MÜLKİYETİNE GÖRE İŞLETMELER • Buna göre, mülkiyeti devlete ait işletmeler olabildiği gibi, özel sektöre ait olan veya kamu-özel ortaklığı çerçevesinde yürütülen veya mülkiyeti başka ülkelerin girişimcilerine ait olan işletmeler de vardır. Bu sınıfa giren işletmeler; özel kesim işletmeleri, kamu kesimi işletmeleri, yabancı sermayeli işletmeler ve karma işletmeler olmak üzere dörde ayrılır.

19. Özel İşletmeler • Sermayesinin tamamı veya büyük bir bölümü (% 50’den fazlası) özel (gerçek veya tüzel) kişilere ait olan işletmelerdir. Başka bir deyişle, üretim araçlarının mülkiyeti özel şahısların elinde bulunan işletmelerdir. Tek bir kişinin sermayesiyle kurulabileceği gibi birden çok kişinin sermayelerini bir araya getirmeleriyle de kurulabilirler.

20. Kamu İşletmeleri • Sermayesinin tamamı veya büyük bir bölümü devlet veya kamu tüzel kişileri tarafından temin edilerek kurulan ve dolayısıyla mülkiyeti devlete veya devlet kuruluşlarına ait olan işletmelerdir. Özel sektörün faaliyet gösterdiği alanlar dâhil olmak üzere birçok alanda faaliyet gösterebilirler. Kar amacı güdebilecekleri gibi, yalnızca toplumun yararına da faaliyette bulunabilirler.

21. Yabancı Sermayeli İşletmeler • Üretim araçlarının mülkiyeti başka bir ülkenin gerçek veya tüzel kişisine/kişilerine ait olan işletmelerdir. Bu işletmelerin sermayesinin tamamı yabancı girişimcilere ait olabileceği gibi, yatırım yaptıkları ülkenin yasal düzenlemeleri doğrultusunda yerli sermaye ortaklıklara da girişebilirler.

22. Karma İşletmeler • Sermayesinin bir kısmı özel kişi veya kuruluşlar, bir kısmı devlet veya kamu tüzel kişileri tarafından konularak ortaklaşa kurulan işletmelerdir. Bu tür işletmelerde kamu sermayesinin toplam işletme sermayesinin %50’sinin üzerine çıkması durumunda, bu işletmeler kamu işletmeleri halini alır.

23. BÜYÜKLÜĞÜNE GÖRE İŞLETMELER • . Bu ölçütlerden en yaygın biçimde kullanılanları şöyle sıralayabiliriz: • Kuruluş yerinin büyüklüğü, • Binaların ve sosyal tesislerin sayısı, • Sahip olunan sermaye, • Çalışan personel sayısı,

24. BÜYÜKLÜĞÜNE GÖRE İŞLETMELER • Belirli bir dönemdeki üretim ve satış hacmi, • Makine ve tezgâhların sayısı, • Belirli bir dönemde harcanan enerji miktarı, • Belirli bir dönemde ödenen ücretler toplamı, • Faaliyet karı vb.

25. BÜYÜKLÜĞÜNE GÖRE İŞLETMELER • Örneğin; turizm konaklama tesislerinde yatak sayısı, mobilya imalathanelerinde işçi sayısı, enerji santrallerinde beygir gücü, iplik işletmelerinde iğ sayısı, dokuma fabrikasında tezgâh sayısı, ulaştırma işletmelerinde koltuk sayısı, tarım işletmelerinde işlenilen arazinin genişliği yapılan büyüklük sınıflandırmasında ölçüt olarak kullanılmaktadır.

26. BÜYÜKLÜĞÜNE GÖRE İŞLETMELER • İşletmeler büyüklüklerine göre sınıflandırılırken nicel ölçütlerin yansıra bir takım nitel ölçütler de kullanılmaktadır. En yaygın nitel büyüklük ölçütleri; işletmenin yönetim şekli, örgüt yapısı, hukuki yapısı ve pazar yapısıdır. Sağlıklı bir sınıflandırma yapabilmek için hem nicel hem de nitel ölçütlerin bir arada kullanılması gerekmektedir.

27. BÜYÜKLÜĞÜNE GÖRE İŞLETMELER • Büyüklük açısından işletmeleri • mikro (cüce), • küçük, • orta, • büyük • ve dev (çok büyük) işletmeler olmak üzere beş gruba ayırmak mümkündür.

28. Mikro Ölçekli (Cüce) İşletmeler • On kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da mali bilançosu bir milyon Türk Lirasını aşmayan çok küçük ölçekli işletmelerdir. Bazı durumlarda tek bir çalışanı tam gün istihdam etmeye yetmeyecek kadar düşük bir iş hacmine sahip olurlar. Bu durumdaki mikro ölçekli işletmelere cüce işletme denir.

29. Küçük Ölçekli İşletmeler • Elli kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da bilançosu beş milyon Türk Lirasını aşmayan işletmelerdir. Personel sayısının az olması ve örgüt yapısının basit olması, bu işletmelere esneklik ve etkinlik sağlar. Bu işletmeler, çoğu kez sermayelerini artırmak yoluyla orta ölçekli işletme haline gelme çabası içindedirler

30. Orta Ölçekli İşletmeler • İkiyüzelli kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da mali bilançosu yirmibeş milyon Türk Lirasını aşmayan işletmelerdir. Genellikle, dayanıklı ve dayanıksız tüketim mallarının üretildiği endüstri alanlarında faaliyet gösterirler. Özellikleri gereği esnek bir yapıya sahiptirler.

31. Büyük Ölçekli İşletmeler • İkiyüzelli kişiden fazla yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da mali bilançosu yirmibeş milyon Türk Lirasını aşan işletmelerdir. Bu tür işletmeler genellikle anonim şirket biçiminde örgütlenmekte ve çimento, petrokimya, lastik, otomobil, enerji, bilişim teknolojileri gibi sektörlerde faaliyet göstermektedirler.

32. Dev (Çok Büyük) Ölçekli İşletmeler • Çalıştırdıkları kişi sayısı 2000 ve daha fazla olan, diğer işletmelere kıyasla çok büyük bir üretim gücüne, yüksek rekabet üstünlüğüne, çok geniş pazar paylarına, büyük tutarlarda sermaye miktarına ve yüksek teknolojilere sahip olan işletmelerdir. Genellikle uluslararası bir karaktere sahiptirler. Büyük miktarda yatırımlar gerektiren nükleer santral, silah sanayi, gemicilik, büyük limanlar, baraj ve hidroelektrik santrali gibi iş kolları bu işletmelerin faaliyet alanlarını oluşturur.

33. ÜRETİMDE KULLANILAN TEKNOLOJİYE GÖRE İŞLETMELER • Bu sınıflandırma yaklaşımında işletmeler kullandıkları üretim faktörlerinin ağırlığına göre ayrıma tabi tutulmaktadırlar. Emek yoğun ve sermaye yoğun işletmeler olarak sınıflandırılmaktadır.

34. Emek Yoğun İşletmeler • Emek yoğun işletmelerde, işgücü üretim faktörleri içerisinde önemli bir paya sahiptir. Genellikle mekanizasyona dayalı üretim teknikleri kullanırlar. Bu işletmelerin en belirgin özelliği, toplam üretim maliyetinin büyük bir bölümünü işçilik giderlerinin oluşturmasıdır. • Emek yoğun işletmelere örnek olarak, tekstil sektöründe ve mobilya imalatında faaliyette bulunan işletmeler gösterilebilir.

35. Sermaye Yoğun İşletmeler • Teknolojinin yoğun olarak kullanıldığı ve büyük bir sermayeye sahip olan işletmelerdir. Toplam varlıkları içinde sabit varlıkları önemli bir paya sahiptir. Bu tür işletmeler üretim süreçlerinde emek yoğun işletmelere kıyasla daha gelişmiş üretim teknolojileri kullanırlar. Bu durum yüksek miktarlarda sabit sermaye gerektirdiği için kuruluş maliyetleri emek yoğun işletmelere kıyasla oldukça yüksektir. Sermaye yoğun işletmelere örnek olarak bilgisayar üreten işletmeleri gösterebiliriz.

36. TÜKETİCİLERİN TÜRÜNE GÖRE İŞLETMELER • Tüketiciler (alıcılar), işletmelerin ürettikleri mal ve hizmetleri kullanım amaçlarına göre “en son (nihai) tüketiciler” ve “ara tüketiciler” olmak üzere iki grupta toplanır: • En son tüketiciler, mal ve hizmetleri kişisel veya ailesel ihtiyaçları için satın alan, kullanan ve bunları bir şekilde tüketen kişilerdir. Bu tüketim sonucu mal veya hizmetin bir kez daha kullanılması söz konusu olmamaktadır.

37. TÜKETİCİLERİN TÜRÜNE GÖRE İŞLETMELER • Ara tüketiciler ise, en son tüketicilerin ihtiyaçlarını giderecek mal ve hizmetlerin üretiminde kullanmak amacıyla mal ve hizmet satın alan kişi ve kuruluşlardır. Söz konusu kişi ve kuruluşlar arasında üretim işletmelerini, aracı kurumları ve devleti sayabiliriz.

38. HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER • İşletmelerin kurulması aşamasında amaçlarına uygun bir hukuksal yapının seçilmesi ve kişiliğinin oluşturulması, işletmenin hak ve yetkilerini kullanıp koruyabilmesi için öncelikli bir koşuldur. Bu bağlamda, bir işletmecinin hangi hukuksal biçimi, ne gibi ölçütleri göz önünde tutarak seçeceğini bilmesi gerekmektedir.

39. HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER • Ülkeden ülkeye farklılıklar göstermekle beraber işletmelerin hukuksal yapılarına göre sınıflandırılmasında genel olarak tüm ülkelerde geçerli olan hukuksal biçimler bulunmaktadır.

40. HUKUKİ YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER • Özellikle sanayide önemli ölçüde kamu payının bulunduğu ülkemizin karma ekonomik düzeninde, işletmelerin hukuki yapıları Özel İşletmeler, Kamu İşletmeleri ve Yabancı Sermayeli İşletmeler olmak üzere üç ana grup altında ele alınmaktadır.

41. Özel İşletmeler • Bir işletmenin ticari işletme olarak kabul edilebilmesi için, kazanç sağlamayı amaç edinmesi, varlığını sürekli bir biçimde sürdürme niyetinde olması, kanunda belirtilen esnaf faaliyeti sınırlarını aşması, belirli bir iktisadi büyüklüğe ve öneme sahip olması gerekmektedir. Kanuna göre özel işletmeler hukuki açıdan dört farklı biçimde karşımıza çıkarlar: Tek Kişi İşletmeleri, Şirketler (Ortaklıklar), Kooperatifler ve Dernek - Vakıf İşletmeleri.

42. Tek Kişi İşletmeleri • Genellikle az sermaye gerektiren küçük ölçekli işletmelerin kuruluşunda tercih edilen bir hukuki biçimdir. Bununla birlikte, bir işletmenin hukuki yapısı o işletmenin büyüklüğünün bir ölçütü değildir. Tek kişi işletmesi olduğu halde büyük tutarlarda sermayesi olan işletmeleri de görmek mümkündür. Bu işletmelerin tüzel kişilikleri yoktur. Bu işletme biçiminde, işletmenin sahibi aynı zamanda tek yetkili ve sorumlu kişidir.

43. Şirket (Ortaklık) Şeklinde İşletmeler • Birden fazla gerçek ve/veya tüzel kişinin ortak bir ticari amacı gerçekleştirmek için emek ve sermayelerini bir sözleşme ile bir araya getirmeleriyle kurulan işletmelere şirket (ortaklık) adı verilmektedir.

44. Adi Şirketler • “iki veya daha çok kişinin ortak bir amaca ulaşmak için emek ve mallarını bir anlaşmayla birleştirerek oluşturdukları topluluk” olarak tanımlamaktadır. • Bu tür işletmelerin örgüt yapıları yalın ve yönetilmeleri göreli olarak daha kolaydır. Büyüme olanakları sınırlı olan bu şirketler, aynı zamanda kısa ömürlüdürler. Ortaklardan birinin ölmesi, ortaklıktan ayrılması, ortak amacın gerçekleştirilmesi ya da gerçekleştirilemeyeceğinin anlaşılması gibi durumlarda varlıkları sona erer.

45. Ticaret Şirketleri • İki veya daha fazla kişinin bir araya gelerek belirli bir konu üzerinde iş yapmak için oluşturdukları ortaklıklar sonucu kurulan şirketlerdir. Bu şirketlerin kuruluş sözleşmesi yazılı olmak zorundadır. Adi şirketlerden farklı olarak, ticaret şirketleri tüzel kişiliğe sahiptirler. Ticaret şirketleri ticaret siciline kaydolmak ve bir ticaret unvanı almak zorundadırlar.

46. Şahıs Şirketleri • Belirli sayıdaki kişinin ortak ekonomik çıkarları doğrultusunda kurduğu, sermayeleri ve yönetimleri açısından kişilere bağlı olarak örgütlenen ve sorumlulukları ortakların kişisel varlıklarını kapsayan işletmelerdir. Ortak sayısı az olan bu şirketlerin kuruluş aşamasında çok fazla sermaye gerektirmemeleri ve yasal prosedürlerin fazla olmaması nedeniyle kurulmaları göreli olarak kolaydır.

47. Şahıs Şirketleri • İşletme örgütü esnek bir yapıya sahiptir. Şirket karı ve yetkiler işletme sahibi olan kişinin elinde toplanmıştır. Olası riskler karşısında işletme sahip ve ortakları tüm mal varlıkları ile sorumludurlar. Ortaklığın üçüncü bir kişiye devri, yeni ortak alınması gibi konular tüm ortakların onayını gerektirmektedir. • Şahıs şirketi niteliğindeki işletmeler, Kolektif Şirket ve AdiKomandit Şirket olmak üzere ikiye ayrılır.

48. Kolektif Şirket • Ticari bir işletmeyi, bir ticaret unvanı altında işletme maksadıyla hakiki şahıslar arasında kurulan ve ortaklarından hiçbirisinin mesuliyeti, şirket alacaklılarına karşı sınırlandırılmamış olan şirket” şeklinde tanımlanmıştır.

49. Adi Komandit Şirket • “ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla kurulan, şirket alacaklarına karşı ortaklardan bir veya birkaçının sorumluluğu sınırlandırılmamış, diğer ortakların sorumluluğu koydukları kapital (sermaye) ile sınırlandırılmış olan şirket komandit şirkettir.”

50. Sermaye Şirketleri • Bir araya gelen ortaklar ve bunların getirdikleri katılma paylarından meydana gelen, ortaklığı kuran kişilerden ziyade ortaklık sonucu oluşan tüzel kişiliğin ön planda olduğu şirketlerdir. Şahıs şirketlerinden farklı olarak, şirket yönetimi ortakların kontrolünde değil, oluşturulmuş profesyonel yönetim organlarının elindedir.